Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti ‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Vaqt xarakteristikasi. Mashq va uning elementlarini bajarish davomiyligi, ayrim statik holatlar hamda harakat sur’ati vaqt xarakteristikasi hisoblanadi. Texnikaning ayrim elementlari turli vaqtda bajariladi (irg‘itish vaqtidagi harakat otish holatiga qaraganda sekinroq). Turli mashqlarni bajarishga turlicha vaqt sarflanadi.
Sur’at – harakat davri yoki harakat miqdorining vaqt birligida takrorlanish tezligi chastotasi tushuniladi.
Masalan: yurish sur’ati dakikaga 120–140 qadam. Harakat sur’atining o‘zgarishi jismoniy yuklama kuchayishi yoki kamayishiga olib keladi.
Ritmik xarakteristika. Ritm – mushak kuchlanishi va bo‘shashining navbatma-navbat almashinuvidir. O‘zlashtirilgan harakatlarda ritm turg‘un xarakterga ega. Ritmik harakatlar oson bajariladi, shuning uchun ham charchov hosil qilmaydi.
Dinamik xarakteristika. Jismoniy mashqlarni bajarishga juda ko‘p omillar, jumladan ichki va tashqi kuchlar ta’sir etadi.
Ichki kuchlarga tayanch harakat apparatining sust kuchlari (mushaklarning elastikligi, yopishqoqligi): harakat apparatining faol kuchlari (mushaklarning tortilish kuchlari), kuchlar (tezlanish bilan harakat qilish jarayonida tana ayrim qismlarining o‘zaro ta’sir natijasida vujudga keladigan kuchlar) kiradi.
Tashqi kuchlarga inson tanasiga tashqaridan ta’sir etuvchi kuchlar: o‘z tanasining og‘irlik kuchi, tashqi muhitning qarshilik kuchi (havo, suv, qum, yer) va tabiat jismlari (buyumlar, juft mashqlardagi raqiblar) ning qarshilik kuchi, sport jihozlari (to‘ldirma to‘p, gantellar) ning og‘irlik kuchi, inersiya kuchi kiradi.
Harakatlarning sifat xususiyatlari
Jismoniy tarbiya nazariyasida harakatlarning miqdoriy xususiyatlari keng qo‘llaniladi. Biroq, ularning sifat xususiyatlari ham ahamiyatli emas. Ular birligidagi qisman xususiyatlar majmuasini ifodalaydi. Sifatli xususiyatlar har xil, shunga qaramay, ularning ba’zilari ajralib turishi mumkin. Shunday qilib, "harakat aniqligi" tushunchasi fazoviy, vaqtinchalik va quvvat xususiyatlarini o‘z ichiga oladi.
Harakatning aniqligi - bu harakat yuqoridagi barcha xususiyatlarga mos keladigan bo‘lsa, bajariladigan vosita vazifasi talablariga muvofiqlik darajasi.
Iqtisodiy harakatlar bu keraksiz harakatlarning yo’qligi yoki minimalligi va minimal talab qilinadigan energiya sarfi bilan tavsiflangan harakatlardir.
Baquvvat harakatlar - sezilarli kuchlarni engib o‘tadigan aniq kuch, tezlik, kuch bilan bajariladigan harakatlar.
Yumshoq harakatlar - harakat yo’nalishini o‘zgartirganda sobit traektoriyalar bilan, asta-sekin o‘zgarib boradigan mushaklarning kuchayishi, asta-sekin tezlashishi yoki sekinlashishi bilan harakatlar. Silliq harakatlar badiiy gimnastika uchun xosdir.
Harakatning ekspresivligi - bu rejani hissiy aks ettirish bilan mashq bajarish orqali bolaning ruhiy holatini ifodalash: mimika, ifoda va boshqalar.
Harakatlarning ekspresivligini rivojlantirish juda muhimdir, chunki u quyidagilarni ta’minlaydi:
- aqliy jarayonlarni boshqarish;
- ichki tajribalar va tashqi namoyishlar o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish;
- psixikani, psixofizik fazilatlarni rivojlantirish;
- miya yarim korteksining qismlari rivojlanishi;
- shaxsiyatni uyg‘unlashtirish va boshqalar.
Imitatsion mashqlar va bayonli Harakatli harakatlarning ekspresivligini shakllantirishning muhim vositasidir.