Nókis 2021 Tema: Yarım ótkizgishli fotoqarsılıqlar temasın ótiwde informaciya texnologiyaların qollaw Reje

2.2. Ózgermeli toktı turaqlı tokqa aylandırıp beriwshi tuwrılaǵısh.
Bizge belgili televizor, radiopriyomnik hám usı sıyaqlı ásbaplardı kúndelikli turmısta ózgermeli 220 V tarmaǵına jalǵap paydalanamız. Al, biraq, onı quraytuǵın diod, tranzistor sıyaqlı yarımótkizgishli ásbaplar turaqlı tok deregine jalǵanıwı kerek. Demek, bul ásbaplarda ózgeriwsheń tokti turaqlı tokqa aylandırıp beretuǵın óz aldına qurılma bolıwı kerek. 7-súwrette, mine usınday qurılmanıń ápiwayı sxeması keltirilgen.



7-súwret
Bul sxemada transformator birlemshi oramına ózgermeli 220 V kernew berilgende, ekilemshi oramınan 12 V alınadı. Yarımótkizgishli diod kernewdiń oń yarım dáwirinde toktı ótkeredi. Al, teris yarım dáwirinde ótkermeydi. Sonlıqtan bul sxemadaǵı qurılma bir yarım dáwirli tuwrılaǵısh delinedi.
Tuwrılaǵısh kiriwi hám sxemadaǵı kernew formaları 7-b,d súwretlerde keltirilgen. Súwretten kórinip turǵanınday, sxemada kernewdiń tek yarımınan paydalanıladı. Bunnan tısqarı, onıń shaması da kúshli ózgeredi. Sol sebepli eki yarım dáwirli tuwrılaǵısh qollanıladı. Áyyemnen metallar insan ómirinde úlken orn iyelegen. Tábiyatta metallar muǵdar jaǵinan kóp bolmasa da oniń túrleri kóp ushiraydi.Elementler dawirlik kestesindegi bizge belgili 107 elementlerdiń 83 metallar esaplanadi.Metall sózi grekshe "metallon" sózinen kelip shiqqan bolip ruda nayza degan mánisti ańlatadi. Metallardiń fizik qásiyetlerin túsindirip beriwshi modeller hám teoriyalar XIX ásir aqiri XX ásir basinda baslaǵan. Hár qanday metall ózine tán jiltiraq kóriniske iye, buniń sebebi olar jaqtiliq nurin spektrdiń kózge kóriniwshi bóliminde qaytariw qásiyetine iye.
Metallar elektr tokin hám jilliliqti jaqsi ótkizedi, elektromagnit tolqinl'rdi jaqsi qaytaradi. Olardiń mexanik qásiyetleri basqa qattiǵdenelerge salistirǵanda bir neshe abzalliqlari bar. Metallardiń bul qásiyetleri olardiń molekulalar arasindaǵi baylanis tábiyatinan, olardiń kristall reshyotkasi hám energetik zonalari dúzilisinen kelip shiǵadi. Kópshilik metallar kristall kórinisde boladi,olardiń koordinatsion sani úlken mániske iye.(8 hám 12 ge teń) Metallar qatti jaǵdayda kristall dúziliske iye.Metallardiń kristall rishotka túyinlerinde oń zaryadli ionlar jaylasadi.Metallardiń jilliliq hám elektrdi jaqsi ótkiziwi , zaryadlanǵan bóleksheler metaldiń kristallari arasinda háreketlenedi. Hámme erkin elektronlardiń teris zaryadi absolyut mánisi jaǵinan reshyotkaniń hamme ionlari oń zaryadi jiyindisina teń. Sol sebepli ádettegi sharayatta metallar elektr jaǵinan neytral bóladi. Onda erkin elektronlar tártipsiz háreket qiladi. Biraq metallarda elektr maydani payda qilinsa, hamme erkin elektronlar elektr kúshleriniń tásiri baǵitinda háreket qila baslaydi, metallarda elektr toki payda boladı. Hár qıylı zatlar hár qıylı qarsılıqqa iye.Qarsılıq ótkizgishtiń halatına baylanıslıma yáki temperaturasına ma?
Eger siz batariyadan elektr tokın polat spiral arqalı ótkizseńiz hám onnan keyin onı qızdırıwdı baslasańız, ol halda ampermetr aǵım kúshiniń páseyiwin kórsetedi.Bul sonı ańlatadi, temperatura ózgeriwi menen ótkizgishtiń qarsılıǵı ózgeredi.Eger 0^°C ǵa teń bolǵan temperaturada ótkizgishtiń qarsılıǵı R=0 ǵa teń bolsa hám temperatura R ge teń bolsa, tájriybeniń kórsetiwinshe qarsılıqtıń salıstırmalı ózgeriwi t temperaturanıń ózgeriwine tuwrıdan-tuwrı baylanıslı:Proporsionallıq koefficient ɑ ǵa qarsılıqtıń temperatura koefficienti delinedi.
ɑ qarsılıqtıń proporsionallıq koefficienti ekenligi bizge málim. Bul zatlardıń qarsılıǵınıń temperaturaǵa baylanıslıǵın ańlatadı.Qarsılıqtıń temperaturalıq koefficienti 1K tárepinen qızdırılǵanda ótkizgish qarsılıǵınıń salıstırmalı ózgeriwine teń.Bárshe metall ótkizgishler ushın koefficient temperatura menen biraz parq qıladı. Elektron otkizgishlik. Tómen temperaturalarda jup elektronlar payda etken baylanıs kúshli bolıp, úzilmeydi. Sol sebepli tómen temperaturalarda kremniy elektr toǵın ótkizbeydi. Temperatura kóterilgende valentli elektronlardıń kinetikalıq energiyası artadı. Ayırım baylanıslar úzile baslaydı. Olardan ayırımları barıpkelip, júrgen jolınan shıǵıp, metalldaǵı sıyaqlı erkin elektronǵa aylanadı. Bul elektronlar elektr maydanı tásirinde yarımótkizgish boylap kóshedi hám elektr toǵın payda etedi (1-súwret).
Erkin elektronlardıń kóshiwi sebepli yarımótkizgishte tok payda bolıwına elektron ótkizgishlik yaki qısqasha n-túrdegi ótkizgishlik (latın. negativus–teris) delinedi.

1-súwret