Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

20.5. Xedjerlew hám onıń valyuta qatnasıqların shólkemlestiriwdegi roli

1970-jıllardıń basınan barlıq ellerdiń erkin júziwshi kurslar rejimine ótiwi, sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlar tarawında sezilerli keri aqıbetlerge alıp keldi. Basqasha aytqanda, jáhár bazarında valyuta kurslarınıń erkin júziwi sharayatında ekonomikalıq teń salmaqlılıq buzıldı.

Valyuta táwekelshiligi degenimiz keń mánide valyuta kurslarınıń terbeliwi aqıbetinde sırtqı ekonomikalıq operaciyalar nátiyjelerin hám sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlar qatnasıwshıları bolǵan xojalıqlar jumısları nátiyjesiniń ózgeriwi itimalın túsinemiz. Valyuta táwekelshiligi tásirine ekonomikalıq qatnasıqlardıń barlıq subyektleri túsedi: mámleket, bankler, sawda hám sanaat kompaniyaları, basqa yuridikalıq hám fizikalıq tárepler.
Valyuta kurslarınıń teń salmaqlılıǵı buzılıwı xalıqaralıq miynettiń bólistiriliwine keri tásir kórsetedi, tovarlar hám xızmetler ekvivalent almasıwın qıyınlastıradı, xalıqaralıq sawda balansına keri tásir etedi.
Valyuta kurslarınıń teń salmaǵınıń buzılıwı import hám eksportlardı ózleriniń sırt elden satıp alıw hám satıw operaciyaların qısqartıwǵa májbúr etedi. sebebi, import hám eksportlar valyutalardıń jaqın waqıt aralıǵındaǵı dinamikasın aldınnan bile almaydı. Sonıń ushın, máselen, import belgili bir tovardı ózin valyuta qáwipne qoyıp, sırt elden satıp alınıwına qaraǵanda, óz mámlektelerinde usınday islep shıǵarılıp atırǵan tovardı satıp alıw abzal.
Tovardı keleshekte alıwı kózde tutılǵan, shártnama dúziliwi waqtında belgili bir summada dizimge alınǵan hárqanday kredit operaciyası, shártnama valyutası qatnası ushın sırttan bolǵan talaptıń valyuta qáwip-qáterine shalınadı. Kreditor óziniń sırt el kontragentlerine kreditti berip, bahanı ekvivalent muǵdarda ala almaw qáwip-qáterine ushıraydı. Qarız alıwshı da, eger tólem waqtında qarız valyutasınıń kursı shártnamada dúzilgen sánege qaraǵanda kóterilse, zıyan kóriwi múmkin.
Eksportyor hám importyorlar, valyuta táwekelshiligi menen sırtqı sawda operaciyaların islegende ushırasadı. Ekportyor, eger ol tovarlardıń tólemin keshiktirip satqan bolsa, ol baha valyutası sıpatında importyor valyutası yaki úshinshi mámleket valyutası alınǵan bolsa, valyuta riskine duwshar boladı. Eger baha valyutasınıń kursı eksportyor milliy valyutasına qaraǵanda tómenlese, onda eksportyor zıyan kóriwi múmkin.
Solay etip, eksportyor ushın valyuta qáwpi bolıp, shártnamanıń dúzilisinen orınlaǵanǵa shekemgi dáwir ishinde, baha valyutası kursınıń milliy valyutaǵı salıstarmalı tómenlewi esaplanadı. Demek, valyuta táwkelshiligi barlıq sırtqı ekonomikalıq baylanıslar menen baylanıslı shártnamlarǵa tásir etedi.
Import ushın valtyuta táwekelshikleri tómendegi jaǵdaylarda payda boladı: eger tovarlar, bahası shet el valyutasınada qatań belgilenip satıp alınǵan bolsa. Bunda eger shet el valyutasınıń kursı import valyutasına qaraǵanda kóterilse, onda import tárepinen satıp alıwǵan tovarlar ushın haqı tólewde, milliy valyutada kóbirek qárejet isleniwine tuwrı keledi.
Solay etip, kórinip turǵanınday, heshbir sawda shártnaması bir kún ishinde ámelge asıp, ol boyınsha tólem de bir kún ishinde ámelge aspaydı. Soǵan qaray, álbette, valyuta táwekelshiligi shártnama múddetine tuwrı proporcional túrle artıp baradı.
Valyuta arbitrajı – bul payda alıw maqsetinde valyutalarınıń aldı-sattısı menen baylanıslı operaciyalar sanaladı. Arbitraj 2 formada boladı:
a) valyuta arbitrajı;
b) procent arbitrajı.
Valyuta arbitrajı (francuzsha «arbitrage») – bul valyutalardıń, onıń bir waqıttıń ózinde satılıwı esabına alınǵan halda, valyuta kursları ayrımashılıǵı sıpatında payda alıw maqsetinde satıp alınıwı.
Ápiwayı valyuta arbitrajı – bul bir sırt el valyuta hám ózbek somı menen yaki eki sırt el valyutaları menen islenetuǵın arbitrajlar.
Quramalı valyuta arbitrajı – bul kóp túrdegi valyutalar menen ámelge asırılatuǵın arbitrajlar.
Iske asqan valyuta arbitrajı – bul belgili bir waqıt dawamında valyuta kurslarınıń ayırmashılıǵı sıpatında payda alıwǵa qaratılǵan operaciyalar. Ol óz ishine tómendegi operaciyalardı aladı:
- valyutanıń birinshi spot kursı tiykarında satıp alınıwı;
- depozittiń ashılıwı;
- valyutanıń depozitte saqlanıwı;
- valyutanıń depozitten alınıwı;
- valyutanıń ekinshi spot kursı tiykarında satılıwı.
Dillerler biraz basqasha túrdegi valyuta arbitrajın ámelge asırıwı da múmkin. Olar birjada valyutanı satıp alıp, sırt el valyutasına ótkeredi, sırt elde bul valyutanı naq formada ótkerip, qaytadan óz mámleketine alıp kiredi.Óz elinde bul valyutanı olar kótere yaki usaqlap satıp alıwshılarǵa, ústine qosımsha haqı qoyıp, erkin bazar (kóshe) bahasında satıwı múmkin.
Arbitraj kóp jaǵdaylarda spred shártnamalarınıń juwmaǵı sıpatında maydanǵa shıǵadı. Spred shártnaması, barlıq waqıt, bir waqıttıń ózinde, bir valyutanıń satıp alınıwı hám basqa bir valyutanıń satılıwı kózde tutıladı. Bunday valyutalar kursları álbette, birge, biraq túrli tezliklerde kóteriledi yaki tómenleydi. Bunda diller bir operaciyada pul joǵaltıwı hám bir operaciyada payda alıwın esapqa aladı.
Aspannan alınǵan valyuta arbitrajı – bul túrli valyuta bazarlarında (túrli birjalarda), usı valyuta kursı ayırmashılıǵı basqa kursta satıladı.
Aspanan alınǵan valyuta arbitrajı óz ishine tómendegi operaciyalardı aladı:
1. Birinshi spot kursı tiykarında valyutanı satıp alıw.
2. Satıp alınǵan valyutanıń basqa jerge ótkeriliwi.
3. Valyutanıń ekinshi spot kursı tiykarında satılıwı.
4. Valyutanıń satılıwınan alınǵan puldı basqa jerge ótkeriw.
Procent arbitrajı – bul túrli valyutalar boyınsha procentler ayırmashılıǵı sıpatında payda alıw maqsetinde xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń (arbitrajdıń) óz qısqa múddetli aktvileri hám passivleri valyutanı quramın tártipke salıwǵa qaratılǵan valyuta (konversiyalıq) hám depozit operaciyaların ózinde jámlegen shártnama. Procent arbitrajı bul pul bazarında bir waqıttıń ózinde pullardıń belgili bir procentke alınıwı hám salıstırmalı joqarı procentke kreditke beriliwi formasında keń qollanıladı. Procent arbitrajı eki formada paydalanıladı:
a) forvardlarda qaplanıw menen hám
b) forvardlı qaplanıwsız.
Forvardlı qaplanıw menen procent arbitrajı – valyutanıń spot kursı tiykarında satıp alınıwı, múddetli depozitke jaylastırılıwı hám usı waqıttıń ózinde forvard kursı boyınsha satıp jiberiliwi. Procent arbitrajınıń bul forması valyuta qáwiplerinen jıraqta. Bul operaciya boyınsha payda deregi, forvard marjası kólemi menen belgilenetuǵın, valyutalar boyınsha procentler ayırmashılıǵı sıpatında hám valyuta risklerin qamsızlandırıw bahası esabına alınıp atırǵan dáramatlar dárejeleriniń ayırmashılıǵı esaplanadı.
Erkin júziwshi valyuta kursları sharayatında valyuta kurslarınıń terbeliwi, negizinde túrli valyutalar procent stavkları arasındaı ayırmashılıqtan artıp ketedi. Bul bolsa, forvardlı qaplanıwsız procent arbitrajın ótkerip atırǵan arbitraj orınlarına tek procent stavkalarınıń muǵdarı ǵana emes, al valyuta kurslarınıń kútilip atırǵan ózgerisine qarawǵa májbúrleydi. Bunda valyuta kurslarınıń keskin kóteriliwi, shártnamanı forvardlı qaplawsız procent arbitrajına aylandıradı.
Valyutanı satıw, latınsha «speculatio» – erinbey izlew, baqlaw mánisin beredi. Valyutanı satıw – bul waqıt dawamında valyuta kurslarınıń ózgeriwi nátiyjesinde yaki valyuta risklerin bilip, ózine qabıl etilgen túrli bazarlarda payda alıw maqsetinde ótkeriletuǵın operaciyalar.
Valyutanı satıwǵa, eń birinshi naq hám naq emes valyutalar kurslarınıń ayırmashılıǵına qaray islengen oyın kiredi. Bunda somlarǵa naq emes erkin valyuta satıp alınadı hám naq emes formaǵa ótkerilip, soń somǵa satıladı.