Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

20.1-sızılma. Valyuta qatnasıqların tártipke salıw dárejeleri

Burınnan xalıqaralıq huqıq normların esapqa alǵan, milliy nızamshılıq penen bekkemlengen milliy valyuta sistemaları payda bolǵan. Milliy valyuta sisteması erkin bolıp, milliy shegaradan shıqsa da, mámleket pul sistemasınıń quramlı bólegi sanaladı (20.1-sızılma).

Milliy valyuta qatnasıqların shólkemlestiriwdiń xalıqaralıq kelisimler menen bekkemlengen forması, yaǵnıy jáhán valyuta sisteması menen tikkeley baylanıslı. Xalıqaralıq valyuta sisteması XIX ásirdiń ortalarına kelip qáliplesken. Jáhán valyuta sistemasınıń háreketiniń ózgesheligi hám turaqlılıǵı, onıń principleri jáhán xojalıǵı quramına, adamlar sanı hám aldınǵı eller máplerine qanshelli tuwrı keliwine baylanıslı. Bul shártler ózgeriwi menen jáhán valyuta sistemasınıń daǵdarısı júzege kelip, onıń joq bolıwı hám jańa valyuta sistemasınıń payda bolıwı menen juwmaqlanadı.
Kommerciyalıq bankler, milliy, aymaqlıq hám jáhán valta bazarlarında tek óz mápleri ushın emes, al birinshi gezekte óz klientleri mápleriniń qorǵawshılar bolıp tabıladı. Jáhánniń iri kommerciyalıq bankleri, óz klientleriniń tapsırmaların jaqsı orınlaw, olardıń finanslıq máplerin qorǵaw hám óz kommerciyalıq maqsetlerine jáhán finans bazarınıń iri oraylarında óz filialların ashqan.
Kommerciyalıq banklerdiń ózlerinde hám klientlerinde túrli sebepler hám maqsetlerge baylanıslı sırt el valyutasına talap payda boladı.
Konversiyalıq operaciyalar– bul valyuta bazarı agentleriniń bir mámleket valyuta birliginiń basqa mámleket valyutasına kelisilgen kurs tiykarında óz ara kelisilgen summalarǵa belgili múddetlerge esaplanǵan halda almastırılıwınan ibarat pitim.
Yuridikalıq tárepten konversiyalıq operaciyalar valyutalar aldı-sattısı pitimleri esaplanadı.
Inglis tilinde konversiyalıq operaciyalarǵa Foreign Exchange Operations (qısqasha forex FX) ataması qabıl etilgen.
Konversiyalıq operaciyalar, yaki usı konversiyalıq operaciyalar 2 toparǵa ajıratıladı:
• Spot túrdegi operaciyalar, yaki konversiyalıq operaciyalar;
• Forvard yaki múddetli konversiyalıq operaciyalar.
Eki topar konversiyalıq operaciyalar arasındaǵı ayırmashılıq valyutalaw sánesine birikken. Xalıqaralıq ámeliyatta qabıllanıwı boyınsha usı konversiyalıq operaciyalar spot shártleri tiykarında, yaǵnıy pitim dúzilgen kúnnen keyingi 2 jumıs kúnine valyutalaw sánesi menen ámelge asırıladı. Konversiyalıq operaciyalar xalıqaralıq bazarı spot-bazar (spot market) delinedi.
Pitim kontragentleri ushın spot esaplawları shártleri júdá qolay: usı yaki keyingi kún dawamında zárúr hújjetlerdi kórip shıǵıw, pitim shártlerin orınlaw ushın kerek bolǵan tólew tapsırmaların rásmiylestirip alıw múmkin.
Rossiyada hám birqatar rawajlanıp atırǵan ellerde konversiyalıq operaciyalar boyınsha esaplasıwlardı júrgiziwdiń ózine tán ámeliyatı qollanıladı. Dollar rubl bazarında usı (yaki kassa ataması qollanıladı) pitimler «búgin» (today), «erteń» (tomorrow) hám geypara jaǵdaylarda spot valyutalaw sáneleri menen dúziledi. «Búgin» valyutalaw sánesi menen dúziletuǵın pitimler jumıs kúni dawamında dúziliwi múmkin, sebebi keshke shekem dollarda hám rublde naq emes pul ótkermelerin islew múmkin (Nyu-York penen Moskva arasında segiz saatlıq ayırmashılıq bar bolǵanı ushın juwmaqlanıw waqtı Moskvada keshqurınǵa tuwrı keledi).
Solay etip, jáhán ámeliyatınan parıqlı túrde, Rossiya valyuta bazarında «búgin» valyutalaw sánesi menen bolatuǵın pitimlerdi dollar rubl konversiyalıq operaciyaları toparına kirgiziledi.
Dollardıń Kanada dolları menen bolatuǵın konversiyaları (USD/CAD) ushın valyutalaw sánesi erteńgi kún sanaladı (value tomorrow), sebebi, AQSh hám Kanada aymaqlıq jaqtan bir-birine jaqın jaylasqan. Birqatar «ekzotikalıq» valyutalar ushın da usı qásiyet tán.
Forvard (múddetli) operaciyaları (FX forward operations yaki qısqasha FWD) – bul valyutalardı burınnan kelisilgen kurs boyınsha almastırıw pitimi, bul pitimler búgin dúziledi, biraq valyutalaw sánesi (shártnamanıń orınlanıwı) keleshektegi belgili sánege qaldırılǵan boladı.
Svop (ingl. «swap», «swop») – almasıw, almastırıw mánisin bildiredi. Svop operaciyası – bul esaplasıw sáneleri túrlishe, shama menen teń sırt el valyutalarınıń bir waqıttıń ózinde satılıwı hám satıp alınıwı. Svop valyuta operaciyası bolıp, valyutanıń «spot» shártleri tiykarında, milliy valyutaǵa satıp alınıwı hám sońınan onıń qayta satılıwın kózde tutadı. Demek, svop operaciyası – bul valyutanıń muǵdarı teń summalarǵa, olar boyınsha esaplasıwlardı túrli sánelerde ámelge asırıw shárti menen, bir waqıttıń ózinde satıp alıwı hám satılıwı. Qısqasha aytqanda, svop bul valyutanı sońǵı satıw kepilligi menen waqıtshalıq satıp alıw bolıp tabıladı.
Ámeliyatta svop, bir waqıttıń ózinde valyuta almasıwı menen baylanıslı eki óz aldına kontraktke qol qoyılıwın názerde tutadı. Bul shártnamalar qarama-qarsı baǵdarlar hám túrli esaplawlar sánelerine iye. Usı shártnamalardıń biri boyınsha birinshi valyuta ekinshi valyuta esabına, belgili bir sánede jetkerip beriw shárti menen satıp alınadı. Ekinshi shártnama boyınsha bolsa birinshi valyuta ekinshi valyutaǵa, basqa sánede jetkerip beriw shárti menen satıp jiberiledi.
Svop valyuta operaciyaların kóp jaǵdaylarda bankler isleydi. Bunda eki bank arasında eki valyuta menen almasıw belgili bir waqıtta bolıp, shártnama aqırında dáslepki valyutalar banklerge qaytarıladı. Valyutalar menen almasıw bir waqıttıń ózinde dúziletuǵın, biraq valyutalardı túrli sánelerde jetkerip beriliwi kózde tutılǵan eki qarama-qarsı formada ámelge asırıladı: «spot» bir shártnama boyınsha hám «forvard» basqa shártnama boyınsha. Bunıń nátiyjesinde eki bank te «spot» shártleri tiykarında satıp alınǵan valyutanı, ol «forvard» shártleri tiykarında satılǵansha óz ıqtıyarına aladı.
Valyuta svopı (Foreign exchange swap) – bul birdey summadaǵı hám túrli valyutalaw sánelerindegi eki qarama-qarsı konversiyalıq pitimlerdiń kombinaciyası. Svopta múddeti eń jaqın pitimniń orınlanıw sánesi valyutalaw sánesi sanaladı, uzaq múddettegi qaram-qarsı pitimniń orınlanıw sánesi bolsa svoptıń juwmaqlanıw sánesi boladı. Valyuta svopı pitimleriniń úlken bólegi 1 jılǵa shekem bolǵan múddetke dúziledi.
Riskli poziciyalardı ashıwdı názerde tutatuǵın arbitraj operaciyalarınan ózgesheligi, birqatar konversiyalıq operaciyalar bank esabınan emes al klient esabınan hám onıń talabı menen ámelge asırıladı, bular klient konverciyaları sanaladı. Klient konverciyaların ámelge asırıw tártibi eki – ishki hám sırtqı konverciyanı ótkeriwdi názerde tutadı.

20.3. Xalıqaralıq valyuta nızamshılıǵı. Ózbekstan Respublikası valyuta nızamshılıǵı

Hárqanday mámlekette valyuta qatnasıqları mámleket tárepinen tártipke salınadı. Bunday tártipke salıw álbette túrli nızamlar járdeminde ámelge asadı. Mısalı, Ózbekstan Respublikası aymaǵında valyuta qatnasıqların tártipke salıw maqsetinde 2019-jılı «Valyutanı tártipke salıw haqqında»ǵı nızamı hám «Valyuta siyasatın liberallastırıw boyınsha birinshi gezektegi is-ilajlar haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 2-sentyabrdegi PP-5177-sanlı Pármanı» qabıl etildi. Bunnan tısqarı, usı nızamlar háreketinen kelip shıǵıp kommerciyalıq bankler, fizikalıq tárepler hám xojalıq júrgiziwshi subyektlerdi sırtqı ekonomikalıq xızmetin tártipke salıwshı Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń birqatar normativ hújjetleri hám kórsetpeleri bar.

Respublika húkimeti tárepinen kórilgen ilajlar nátiyjesinde pul aylanısı hám tutınıw bazarındaǵı unamsız procesler toqtatıldı, tolıq qunǵa iye milliy valyutanı engiziw ushın sharayatlar jaratıldı.
Valyuta proceslerin tártipke salıw, valyuta shegaralanıwın hám salıqlardı esapqa almay, zamanagóy sharayatta valyuta kursların tártipke salıw menen baylanıslı bolıp qalǵan.
Hárqanday mámlekette pul sisteması bolǵanı ushın, valyuta sisteması da bar. Valyuta sisteması – bul mámleketler aralıq kelisimler hám shártnamalar menen belgilenetuǵın xalıqaralıq valyuta qatnasıqların shólkemlestiriwdiń mámleketlik-huqıqıy forması. Yamasa valyuta sisteması – bul xojalıq baylanısları internacionallasıwı tiykarında burınnan qáliplesken valyuta aylanısı menen baylanıslı ekonomikalıq qatnasıqlar jıyındısı. Valyuta sistemasınıń mánisi, shólkemlestiriw formaları hám roli jámiyettiń ekonomikalıq sisteması menen belgilenedi.
Arnawlı ádebiyatlarda valyuta sistemalarınıń 3 kórinisi bar, bular milliy, jáhán hám aymaqlıq.
Milliy valyuta sisteması hám onıń elementleri.
Milliy valyuta sistemasınıń nızamlı túrde belgilengen elementleri tómendegilerden ibarat:
1. milliy valyuta hám onı ataması;
2. milliy valyuta paritetin anıqlaw;
3. milliy valyuta konvertaciya jaǵdayları;
4. milliy valyuta kursı rejimi;
5. xalıqaralıq aylanıs karedit qurallarınıń túrleri hám olardan paydalanıw tártibi;
6. xalıqaralıq rezerv aktivleri komponentleri arasındaǵı ayırmashılıqtı anıqlaw;
7. mámlekettiń xalıqaralıq esaplasıwların shegaralaw (reglamentaciya);
8. milliy valyuta hám altın bazarı xızmeti rejimi;
9. valyuta shegaralanıwlarınıń ornatılıw tártibi;
10. valyuta qatnasıqlarına xızmet kórsetiwshi hám olardı tártipke salıwshı milliy organlar.
Jáhán valyuta sisteması – bul mámleketler arasındaǵı kelisimler menen bekkemlengen jáhán bazarı rawajlanıwı tiykarında, xalıqaralıq valyuta qatnasıqların shólkemlestiriw forması. Onıń tiykarı bolıp, usı sistemaǵa kirip atırǵan hárqanday mámlekettiń milliy valyuta sistemasınıń shólkemlestiriliwin mámleket-huqıqıy forması hám valyuta mexanizmi sanaladı.
Jáhán valyuta sisteması, milliy valyuta sisteması sıyaqlı óz ishine birneshe elementlerdi alǵan. Olar milliy valyuta sisteması elementleri menen jaqınnan óz ara baylanıslı bolıp, tómendegilerden ibarat:
1. xalıqaralıq esaplaw birliginiń ataması (SDR, EVRO);
2. valyuta paritetleriniń ápiwayılastırılǵan (unifikaciyalanǵan) rejimi;
3. valyutalar konvertabelliginiń shártleri;
4. valyuta kursları rejiminiń shegaralanıwı (reglamentaciyası);
5. xalıqaralıq aylanıs kredit qurallarınan paydalanıwdı ápiwayılastırıw tártibi;
6. xalıqaralıq valyuta likvidliginiń quramlı dúzilisin anıqlaw;
7. xalıqaralıq aylanıs kanalın isenimge erisken qurallar menen jeterli muǵdarda toltırıw mexanizminń shekleniwi (reglamentaciyası);
8. xalıqaralıq esaplawlar tiykarǵı formaların ápiwayılastırıw (unifikaciyası);
9. valyuta shegaralanıwların mámleketler aralıq tártipke salınıwı;
10. jáhán valyuta hám altın bazarları jumıs rejimlerin belgilew;
11. mámleketler aralıq valyuta qatnasıqların tártipke salıp turıwshı organlar.
Aymaqlıq valyuta sisteması – bul aymaqlıq birlespe aǵzası bolǵan mámleketlerdiń mámleketler aralıq kelisiwler menen bekkemlengen valyuta qatnasıqların shólkemlestiriw forması.
Rezerv valyuta – jáhán sawdasında orın iyelegen ellerdiń milliy valyutası bolıp, xalıqaralıq tólemlerge xızmet kórsetiw ushın hám bahalar belgilewde, sonday-aq, basqa mámleketler oraylıq banklerinde valyuta rezervleri sıpatında saqlaw maqsetinde paydalanılatuǵın valyuta.

20.4. Kommerciyalıq bankler tárepinen valyuta operaciyaların ótkeriw tártibi

Hárqanday sırtqı ekonomikalıq xızmetti finans-valyuta operaciyaların ótkeriwge licenziyalar tiykarınan Finans ministrligi hám Oraylıq bank tárepinen mámleketimizdegi hám sırt el banklerine finans mákemelerine beriledi. Olar finans-kredit mákemelerine mámleket ishinde hám onıń sırtında sırt el valyutası menen operaciyalardı islew, sırt el finans-kredit mákemelerine bolsa ishki bazarda yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge xızmet kórsetiw huqıqın beredi.

Hárqanday sırtqı ekonomikalıq pitim valyuta almastırıw hám valyuta operaciyaları arqalı islenedi. Aldı-sattı pitimi esaplanar eken, demek, mámlekettiń jáhán bazarındaǵı jumısı nátiyjeleri aqır-aqıbetinde sırt el valyuta túsimleri hám qárejetlerinde sáwlelenedi. Sonıń ushın da tólem balansı – bir tárepten shetten kelgen túsimler, ekinshi tárepinde bolsa shetke shıǵaratuǵın barlıq tólemler kórsetilgen hújjet.
Valyuta operaciyaların ótkeriwde bankler túrli risklerge ushıraydı. Birinshi gezekte, olar bir valyuta boyınsha qaplanbaǵan pitimler, yaǵnıy uzın hám qısqa poziciyalar menen baylanıslı boladı. Bolıwı múmkin risklerden shetleniw maqsetinde mámleket valyuta operaciyaları ústinen qadaǵalaw ornatadı hám olardı tártipke saladı. Bunıń zárúrligi valyuta operaciyalarınan kelgen joǵaltıwlar sebepli birneshe iri banklerdiń bankrotqa ushırawınan kelip shıqtı.
Valyuta qatnasıqların tártipke salıwǵa hárbir mámleket ózine tán jantasıp, onı óz ekonomikalıq máplerine tuwrılaydı.
Valyuta-kredit hám finans siyasatları formasındaǵı mámleketler aralıq tártipke salıw tómendegi sebeplerden kelip shıǵadı:
1. Milliy ekonomikalardıń (valyuta-kredit hám finans qatnasıqların esapqa alıp) óz ara baylanısınıń kúsheyiwi;
2. Xojalıq qatnasıqlarınıń erkinlesiwinde bazar hám mámleket tárepinen tártipke salıw arasındaǵı baylanıstıń bazar paydasına ózgeriwi; dúnya maydanında kúshlerdiń ózgeriwi, AQShtıń jeke húkimdarlıǵı hám básekiniń úsh orayı (AQSh, Batıs Evropa hám Yaponiya)nıń húkimdarlıǵı menen almastı. Bunnan tısqarı, jas básekilesiwshiler – jańa sanaat (industrial) mámleketler payda boldı.
3. Jáhán valyuta – kredit va finans bazarlarınıń iri masshtabları. Bul bazarlar valyuta kursları hám procent stavkalarınıń terbeliwleri, neftke baylanıslı shoklar; birja, kommerciyalıq bankleriniń kredit-depozit valyuta operaciyaları – bul erkin qarjılardı baǵdarlaw, sonday-aq, túrli múddetlerde belgili procent tiykarında sırt el valyutalarında jetispey atırǵan qarjılardı tartıw boyınsha qısqa múddetli (1 kúnnen 1 jılǵa shekem) operaciyalardıń jıyındısı. Usı operaciyalar bankler hám kompaniyalardıń qısqa múddetli likvidliligin hám dáramat alıw maqsetine xızmet etedi.
Inglis tilinde bunday operaciyalar bir atama menen pul bazarı operaciyaları (Money Market Operations, ol yaki qısqasha MM) dep ataladı.
Pul bazarı operaciyalarında tómendegi pitim túrleri ajıralıp turadı:
- qarjılardı jaylastırıw boyınsha – sırt el valyutasında kreditlew. Oǵan kreditler tuwrı keledi;
- qarjılardı tartıw boyınsha – sırt el valyutasındla qarız alıw. Oǵan depozitler tuwrı keledi.
Real xalıqaralıq hám jergilikli ámeliyatta pul bazarınıń bankler aralıq ssuda operaciyalarında (depozitler) ataması paydalanıladı, olar tómendegilerge bólinedi:
- Tartılǵan depozitler hám jaylastırılǵan depozitler.
- Rossiyada kóbirek «bankler aralıq kreditler» ataması paydalanıladı. Qısqasha túrde depozitler DEPO yaki DP sıyaqlı belgileniwi múmkin.
Hárbir kredit waqıt boyınsha belgili múddet yaki dawamlılıqqa iye. Kreditti jaylastırıw (yaki tartıw) sánesi – valyutalaw sánesi, qaytarılıw sánesi bolsa kredittiń juwmaqlanıwı dep ataladı.
Múddetleri boyınsha depozitlerdiń 3 kórinisi ajıralıp turadı:
Talap etip alınǵanǵa shekemgi depozitler – qarjılar bankke belgisiz múddetke jaylastırıladı. Biraq, depozittiń qaytarılıwı (yaki summasınıń qaytarılıwı) ushın dáslep (24 saat burın, 2 kún aldın h.t.b) xabar beriwi lazımlıǵı shárti bar, depozitler ushın tómenletilgen júzip júriwshi procent stavkası ózgeshelikleri, ol belgili waqıt tiykarında (mısalı, hár hápte) eki táreptiń razılıǵı menen ornatıladı;
Qısqa múddetli bir kúnlik depozitler. Olarǵa «overnayt» (on), «tom-nekst» (tn), «spot-neks» (sn) tipindegi bir kúnlik depozitler kiredi. Usı depozit túrlerinen banklerdiń NOSTRO esap betleri boyınsha qısqa múddetli likvidligin tártipke salıwda paydalanıladı.
Qatań belgilengen múddetlerdegi depozitler. Negizinde depozitler standart múddetlerge 7 kún (1 hápte), 1, 2, 3, 6 ay hám 1 jılǵa qoyıladı. Bul múddetler «tuwrı sáneler» («straight dates») atamasın alǵan. Ámeliyatta depozit múddetin spot sánesinen esaplaw qabıllanǵan, biraq geyde «erteń» (from tomorrow), hátte «búgin» (from today) valyutalaw sánesi shárti tiykarında jaylastırılatuǵın depozitler de ushırasadı, mısalı, erteńnen bir háptelik depozit «tom-uik» (tw).
Valyutalaw sánesiniń tańlanıwı tómendegilerge baylanıslı:
- depozit valyutası;
- jaylastırıw waqtı;
- depozit valyutası mámleketi hám bank arasındaǵı saatlar ayırmashılıǵı.
Procentlerdi esaplawda jıldaǵı kúnler muǵdarına qarap 2 usıl qollanıladı:
- xalıqaralıq usıl, bunda jıldaǵı kúnler muǵdarı 360 kúnge teń dep alınadı;
- Britaniya usılı, onda bir jıldaǵı kúnler sanı 365 (geyde 366) kúnge teń.
Usı usıldan tómendegi valyutalar ushın esalasıwlardı islewde paydalanıladı: funt sterling (GBP), Singapur dolları (SGD), Qubla Afrika rendi (ZAR) hám geyde evro.
Xalıqaralıq ámeliyatta procent stavkasınıń 2 túrli belgilenedi:
Onlıq san kórinisinde: mısalı, 5.23% = 0.0523. Bunda on mıńnan bir procentlı yaki bazalıq punktin quraydı. Júz bazalıq punktleri bir procentke teń.
Ápiwayı kórinisinde, mısalı, 4-34%. Ápiwayı kórinisindegi procent 12den baslanadı hám onıń kemeyip barıwına qaray 164 ke shekem bolıwı múmkin. Biraq, xalıqaralıq pul bazarlarında procent stavkalarınıń 12 den 116 úlesine shekemgi kotirovkalar keń tarqalǵan.
Negizinde depozitlerdiń procent stavkası eki tárepleme kotirovka kórinisinde beriledi, mısalı: