Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Oraylıq bank jumısınıń maqseti, onıń dúzilisi hám funkciyaların aytıp beriń.

2. Oraylıq banktiń maqseti, wazıypaları hám onıń dúzilisin ashıp beriń.
3. Oraylıq banktiń funkciyaları: emissiyalıq funkciya; «banklerdiń banki» funkciyasın aytıp beriń.
4. Oraylıq banktiń «mámleket banki» funkciyası; rásmiy altın-valyuta rezervlerin basqarıw funkciyasın túsindirip beriń.

XV BAP. ORAYLÍQ BANKTIŃ ǴÁREZSIZLIGI

Joba:

15.1. Oraylıq banktiń ekonomikalıq, siyasiy ǵárezsizligi hám olardı bahalaw tártibi.

15.2. Oraylıq banklerdiń ǵárezsizlik shkalası.
15.3. Sırt eller Oraylıq bankleriniń ǵárezsizlik dárejesi.
15.4. Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń ǵárezsizlik dárejesi.


Tayanısh sózler: mámleketlik bank, aralas oraylıq bank, siyasiy ǵárezsizlik, ekonomikalıq ǵárezsizlik, bahalaw, tártip, wákillik, pul-kredit siyasatı, qurallar, múddet.

15.1. Oraylıq banktiń ekonomikalıq, siyasiy ǵárezsizligi hám olardı bahalaw tártibi

Oraylıq banklerdiń ekonomikadaǵı ornı hám áhmiyeti hám onı mámleket aymaǵında bolıp atırǵan ekonomikalıq proceslerdi tártipke salıwdaǵı róli tuwralı tartıslar birneshe márte óziniń rawajlanıw baǵdarların ózgertti hám bunıń aqıbetinde ekonomikadaǵı bank sistemasınıń birinshi basqıshında real ózgerisler bolıwına sebep boldı, bul bolsa birinshi gezekte mámleket basqarıw organlarına qatnasta kórindi.

Bul mashqalanı sheshiwde tiykarǵı nárse – mámleket Oraylıq bank siyasatınıń mámleket siyasiy baǵdarına baǵınıshlılıǵı, yaǵnıy anıǵıraǵı, bul ǵárezliliktiń dárejesine baylanıslı. Qashan mámleket Oraylıq banki siyasatı mámlekettiń ekonomikasın tártipke salıw menen tikkeley baylanıslı bolsa, bunday baylanıstı nátiyjeli dep esaplaw múmkin. Biraq, áhmiyetli jeri, bul awqam Oraylıq bank tárepinen qansha ıqtıyarlı túrde dúzilgen hám kimge esabat beriwi hám bank sistemasında pul-kredit siyasatın tártipke salıwdaǵı usıllardı hám baǵdarların tańlawda hám nızam boyınsha Oraylıq bank ǵárezsizligi dárejesi hám buǵan haqıyqatında erisilgenligine áhmiyet beriw lazım.
Oraylıq banktiń ǵárezsizligi hám ekonomikasın tártipke salıwdaǵı ornı kóp jaǵdayda milliy úrp-ádetlerden hám bank sistemasınıń milliy ózgesheliklerinen kelip shıǵadı. Biraq, ulıwmalılıq baǵdar (tendenciya)lardı da tiykarǵı ekonomikası rawajlanǵan ellerge salıstırıp, kórip shıǵıwǵa boladı. 1970-jıllar ortalarınan 1980-jıllar ortalarına shekemshi dáwirde mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı nátiyjesinde jáhánniń kóplegen jetekshi ellerinje oraylıq banklerdiń «qúdiretlilik» teoriyasın tastıyıqlandı, oraylıq banklerdiń abırayı arttı hám hákimshilik basqarıw usıllarınıń keńeyiwin kórsetti.
Usılar arqalı, talqılanǵan bes faktor ishinen úsh tiykarǵı (anıǵıraǵı: 2,4,5) hám eki qosımsha (1 hám 3) faktorın ajıratıwǵa boladı. Oraylıq banktiń húkimet basqarıw organlarınan ǵárezsizligin belgilewshi tiykarǵı obyektiv faktorlarǵa:

• 
  bank basshıların saylaw hám jumıstan bosatıw tártibi;
  
• 
  pul-kredit siyasatına mámlekettiń aralasıw huqıqı;
  
• 
  húkimetti Oraylıq bank tárepinen kreditlew shegaralanǵanlıǵı hám qatańlıǵın ajıratıp kórsetiwge boladı.
  

Oraylıq bank kapitalında mámleket úlesin hám nızamshılıqta Oraylıq banktiń maqseti hám wazıypaların anıq belgilengenligi joqarıdaǵı talqılawdan kórinip turıptı, ol Oraylıq bank ǵárezsizligi dárejesin belgilewde sheshiwshi rol oynamaydı hám olar ekinshi dárejeli faktorlar bolıp esaplanadı.
Ǵárezsizlik princip – Oraylıq banktiń tiykarǵı elementi, birinshi gezekte Rossiya banki federal mámleket hákimiyatı organlarınıń strukturası quramına kirmeydi hám puldı aylanısqa shıǵarıw hám pul aylanısın shólkemlestiriwdiń jeke huqıqı bar arnawlı mákemesi bolıp tabıladı.
Rossiya banki ǵárezsizligi Federal nızamnıń «Rossiya Federaciyası Oraylıq banki haqqında»ǵı (Rossiya banki) 1, 2 hám 5-bántlerde kórsetilgen.
Oraylıq banktiń húkimetten ǵárezsizligi onıń eki formasın názerde tutadı: siyasiy hám ekonomikalıq.
* Siyasiy ǵárezsizlik – pul támiynatı maqsetlerin belgilewde oraylıq banktiń avtonomiyası;
* Ekonomikalıq ǵárezsizlik – oraylıq banktiń pul-kredit siyasatı quralların tańlawda erkinligi.
Oraylıq banktiń siyasiy ǵárezsizligi ushın sharayatlar onıń basqarıw organları yaki menedjeri (baslıǵı) aǵzaların tayınlaw tártibi, bank tárepinen húkimet yaki parlament tárepinen qabıllanǵan qarardı tastıyıqlaw bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq ǵárezsizlik, oraylıq bank mámleket qarjıların qarjılandırıw hám kredit beriwde ústinlik beriw ushın húkimetke puldı avtomat túrde beriwge májbúrlemewi menen túsindiriledi.
Bunnan tısqarı, oraylıq banktiń ekonomikalıq ǵárezsizligi ushın kredit sistemasın qadaǵalawdıń mazmunı júdá áhmiyetli: bank tárepinen sheshim qabıllawda húkimettiń aralasıwın óz ishine alǵan hákimshilik (tuwrıdan-tuwrı) bazardı basqarıw quralların qollanıw, onıń avtonomlıǵın buzadı.
Oraylıq banktiń ǵárezsizligi ushın tiykarǵı ólshemler tómendegilerden ibarat:
1) Oraylıq bankti basqarıwdı, baslıǵın yaki hákimin tayınlaw. Menedjer tómendegilerdi tayınlaydı:
• bank keńesi;
• nızamshılıq, parlament;
• atqarıw hám nızamshılıq hákimiyatı;
• kollektiv atqarıw hákimiyatı (húkimet) hám basqalar.
Tayınlanǵan adamnan banktiń ǵárezsizligi dárejesi anıqlanadı;
2. Basqarıw baslıǵı hám aǵzaları wákillik múddeti.
Dáwir qansha uzaq bolsa, oraylıq banktiń hákimi qanshelli erkin bolsa;
3. Oraylıq bank hám húkimet arasındaǵı qatnasıqlar, oraylıq banktiń nızamlı juwapkershiligi.
Oraylıq banktiń ǵárezsizligi húkimet, Finans ministrligi basqarıwı hám qararaların qabıllawda qatnasıw qábileti, sonday-aq, banktiń qanshelli nızam menen tártipke salınıwı menen belgilenedi;
4. Pul-kredit siyasatın qáliplestiriw tártibi.
Siyasattı kim qáliplestirip atırǵanın anıqlaw áhmiyetli;
Házirgi waqıtta ekonomika teoriyasında birneshe milliy oraylıq bankler arasında ayrımashılıq bar. Birinshiden, pul-kredit siyasatınıń maqsetleri, operativ hám monetar instrumentlerdiń ǵárezsizligi ajıralıp turadı.
• pul-kredit siyasatınıń maqsetlerinen ǵárezsizlik Oraylıq bank óz wazıypaların erkin rawajlandırıwdıń teoriyası koncepciyası esaplanadı. Ǵárezsizlik, eger pul siyasatınıń juwmaqlawshı maqseti anıq belgilengen bolmasa yaki maqsetler toparı nızamshılıqta tártipsiz bolmasa, oraylıq bank óz jumısın maqsetke qaratılǵan túrde erkin belgilewi múmkin.
Operaciyalıq erkinlik (maqsetli avtonomiyalar) oraylıq banktiń ózi pul-kredit siyasatınıń juwmaqlawshı maqsetlerine erisiw ushın paydalanatuǵın aralıq hám operaciyalıq maqsetler dizimin belgileydi. Regulyatordı pul-kredit siyasatınıń maqsetleri hám operativ erkinlik ǵárezsizligin támiyinlew inflyaciyaǵa qarsı siyasatqa qolay bolǵan húkimettiń «uzaqtı kórgen» is-háreketlerinen qutılıw ushın zárúr.
Pul qurallarınıń ǵárezsizligi yaki dáldalshılıq húkimet yaki oraylıq bank tárepinen húkimet penen birge belgilengen inflyaciya maqsetleri menen pul siyasatı quralların tańlaw hám qollanıw erkinligin ańlatadı.
Oraylıq banktiń inflyaciya dárejesin belgilew rejimi tiykarındaǵı targetlew onıń instrumental ǵárezsizligi ideyasına tiykarlanǵan. Oraylıq bank turaqlılıǵın támiyinlew ushın wákillikke iye bolıp, bahanı hám kútilip atırǵan maqsetin belgileydi. Jámáátlik tiykarındaǵı onıń transpagentligi bank jumısın ashıqlıq hám esap beriwin jámiyetshilik tárepinen qadaǵalanıwın názerde tutadı. Shıǵarıw instrumental ǵárezsizliktiń bolıwı mámlekette kúnlik qararlardı hám pul-kredit siyasatın ámelge asırıw ushın pul hákimiyatlarına wákillik beriw boyınsha húkimet (bir qádem) hám oraylıq bank (agent) arasında birdey qáliplestiriliwin ańlatadı.
Negizinde oraylıq banktiń maqsetleri hám wazıypaları oraylıq bank haqqındaǵı milliy nızam menen belgilenedi. Sonıń menen birge, siyasattıń maqsetleri nızam hújjetlerinde de jeterli dárejede talqılanıwı múmkin emes. Mısal ushın, AQSh Federal rezerv nızamında tiykarǵı maqset «maksimal jumıs penen támiyinlew, turaqlı bahalar hám ortasha uzaq múddetli procent stavkaların xoshametlew». AQSh Federal rezerv keńesi óz aldına túrli maqsetler hám siyasatlardıń dárejesin maqseti ózgeriwshiler ushın muǵdarlıq ólshemlerin belgileydi.
Jáne bir mısal – Jańa Zelandiya rezerv banki, inflyaciya dárejesin nızamlı tárepten anıq belgilengen (jılına 3% ten kóp bolmaǵan) dárejede uslap turıwǵa májbúr etedi. Inflyaciya maqsetiniń tiykarǵı bahası Finans ministrligi hám bank ortasındaǵı sóylesiwler procesinde anıqlanadı. Tap usınday, Evropa Oraylıq banki inflyaciya jılına 3% ten joqarı bolıwına jol qoymaydı. Jańa Zelandiya rezerv banki hám Evropa Oraylıq banki pul siyasatı maqsetleriniń tolıq ǵárezsizligine iye emes.
Oraylıq bank, operativ ǵárezsizlikke iye hám valyuta instrumentleriniń ǵárezsizlikke iye bolıwı múmkin. Jámáát qatnasıqlarındaǵı ǵárezsizlik, oraylıq bank óz maqsetlerine erisiw ushın zárúr dep esaplaǵan ilajlardı kóriwi múmkinligin ańlatadı. Nızam hújjetlerinde Oraylıq bank erkinligi, birinshi gezekte, pul-kredit siyasatınıń ruqsat etilgen maqsetleri hám quralların anıqlaw ushın is-ilajlardı tańlawda ayırım sheklewler qoyılıwı múmkin. Oraylıq bank eń jaqsı kombinaciyanı anıqlaw ushın ruqsat etilgen barlıq háreketlerdi óz ishine aladı.
Ulıwma alǵanda, Oraylıq banktiń ǵárezsizligin dodalaytuǵın bolsaq, bul olar tárepinen pútkilley pul hákimiyatın kóp dárejeli ǵarezsizlik beriw aqıbetlerindegi siyasiy sheshimi. Maqsetlerdiń ǵárezsizligi hám operativ ǵárezsizlikke iye bolıwına qaramastan, oraylıq bank óz jumısın ámelge asırıw ushın institucional barrelge iye bolmawı atap ótilmekte, onıń ǵárezsizligi húkimet tárepinen tańlanǵan valyuta siyasatı hám fiskal siyasat penen muwapıqlastırıw zárúrligi menen sheklenedi.

15.2. Oraylıq banklerdiń ǵárezsizlik shkalası

Siyasiy ǵárezsizlik, oraylıq bank jumısına húkimettiń aralasıw dárejesi, birinshi gezekte, húkimettiń oraylıq bank basqarmasın tayınlawda qatnası hám basqrıwshılarınıń avtonom jumıs islew dárejesinde belgilenedi. Ekonomikalıq ǵárezsizlik Oraylıq banktiń mámleketlik byudjetin kreditlew shártleri hám kommerciyalıq banklerdiń qadaǵalawı astında pul-kredit mákemelerin jaylastırıw shártleri menen belgilenedi. Siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizlikti anıqlaw ushın qádiriyatlardıń 16 ólsheminen paydalanadı.

Birinshi gezekte, húkimet Oraylıq banktiń reakciyasına tásir kórsetiwge qızıǵıwshılıq bildirmekte. Oraylıq bank jumısına aralasıwdıń eń keń tarqalǵan túri hám sebebi teń salmaqlılıǵı joǵalǵan salıq-byudjet siyasatı menen baylanıslı bolǵan mámleket byudjetiniń jetispewshiligin qarjılandırıw zárúrligi bolıp tabıladı. Húkimet bank basshısınan qarız alıw yaki mámleket qarız minnetlemelerin satıp alıwǵa májbúr etiw ushın oǵan basım ótkeriwi múmkin.
Oraylıq bankke basım, onı dúzilgen yaki «sanaat» siyasatında qatnasıwǵa májbúrlew ushın beriwi múmkin. Teoriyalıq jaqtan, sistemalı siyasat ekonomikanıń baslı baǵdarların, keleshegi barların rawajlandırıwdı xoshametlewge qaratılǵan. Ol arzan kreditler yaki investiciyalar hám jeke kárxanalarǵa basqa jeńillikler beriwge aylanadı.
Oraylıq banktiń ekonomikalıq ǵárezsizligi onıń qararlarına tikkeley tásir etiw jolı menen zıyan jetkeriwi múmkin. Mısalı, Oraylıq bank basqarma baslıǵı hám aǵzaların tayınlaw hám qaytarıp alıw tártibi boyınsha. Eger bank baslıǵı lawazımınan biraz ańsat alıp taslansa hám mápli toparlar parlamentke hám húkimetke óz lobbistleri arqalı basım ótkeriwge háreket etedi. Qorǵanıw jaǵdayında bolıw, Oraylıq bank baslıǵı ǵárezsiz qarar qabıl etiwinen mápli bolmaydı.
Onıń ózi qabıl etip atırǵan qararlarında lobbistlerdiń «qálewleri»n esapqa aladı. Tásirdiń taǵı bir potencial kanalı banktiń byudjetin, sonnan basqarıwshılardıń rásmiy aylıqların tastıyıqlaw. Eger mápli adamlar banktiń joqarı lawazımlı adamları is haqı hám onıń byudjet qárejetlerine tásir ete alsa, bul ekonomikalıq máseleler boyınsha pul máseleleri menen gúresiw ushın sharayatlar jaratadı, nátiyjede Oraylıq banktiń ǵárezsizligi hám abırayı tógiledi.
Oraylıq banktiń ǵárezsizligin bahalaw ushın eń dáslep ǵárezsizlik faktorların hám onıń tiykarǵı qásiyetlerin anıqlaw kerek. Oraylıq banklerdi bahalaw hám onıń ǵárezsizlik dárejesi hám makroekonomikalıq ózgeriwi arasındaǵı qatnasıqlardı talqılaw menen baylanıslı máseleler XX ásirdiń sońǵı on jıllıǵındaǵı ilimiy ádebiyatlarda jeterli úyrenildi.
Bunday izertlewler tiykarları tómendegi algoritmler sanaladı:
• Oraylıq banklerge tásir etiwshi faktorlardı klassifikaciyalawshı ózgeriwshilerdi atap ótiw;
• Ózgeriwlerdiń tiyisli bahaların toplaw qaǵıydaların belgilew;
• Túrli mámleketlerdiń oraylıq bankleri diziminiń ózgeriwshi qabıl etilgen sisteması tiykarında klassifikaciyalaw, sonday-aq, bahalawdıń waqıt gorizontı tiykarında klassifikaciyalanadı;
• Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında oraylıq banklerdiń reytingi olardıń ǵárezsizlik dárejesine qaray ámelge asırıladı;
• Oraylıq banklerdiń reyting kestelerin oraylıq bankler islep atırǵan mámleketler makroekonomikalıq statistikası menen salıstırıw.
Oraylıq banklerdiń ǵárezsizlik dárejesine olarǵa tásir etetuǵın ózgeriwshilerdiń esapqa alınıwı dárejesine qaray belgili bir ólshemdi alıw múmkin. Bunday esap birinshi márte 1988-jılı Robin Beyd hám Maykl Parkin tárepinen usınıs etilgen edi. Onda oraylıq bankler úsh túrdegi kórsetkishlerin óz ishine alǵan:
- pul-kredit siyasatı boyınsha Oraylıq banktiń qararı juwmaqlawshı hám tuwrı sanalsa;
- Oraylıq bank basshılıǵında mámleket hám húkimet wákilleriniń bolıwı;
- Oraylıq bank tárepinen ǵárezsiz túrde óz basqarma baslıqların tayınlawdan ibarat.
Bunnan aldınlaw, Bretton-Vids dáwirinde oraylıq banklerdiń birge islesiwin bekkemlew dáwirinde Oraylıq banklerdi tártipke salıw hám ǵárezsizlik siyasatı rawajlanǵan. Negizgi ideyalar 1961-1967-jılları XXVF xızmetkeri Lin Aufrixttiń shıǵarmalarında ushırasadı. Ol Oraylıq bankte nızamshılıqtı salıstırıw boyınsha jumıs júrgizdi. Milliy oraylıq banklerdiń birinshi kórsetkishi (indeksi) Garvad universiteti professorı N.Lezina tárepinen R.Beyd hám M.Parkinler tárepinen jaratılǵan.
Bul kórsetkishler oraylıq bank basqarması ǵárezsizligin sáwlelendiriwshi, onıń húkimetten ǵárezsizligin sáwlelendiretuǵın ózgeriwshilerden ibarat edi. Bul kórsetkishler Oraylıq bank haqqındaǵı nızam hújjetlerin talqılaw tiykarında ámelge asırıladı, sebebi, olardıń quramlı bólegin bahalawdı ámelge asırıw ushın «Oraylıq bank»tiń «yuridikalıq» yaki «nızamlı» kórsetkishleri dep ataladı.
1990-jılardıń ortalarınan baslap Sukerman indeksi (Sukerman indeksi, 1992), GMT-indeks (Grilli-Masliandaro-Tvbellini indeksi, 1991) hám Effinger-Shaling indeksi (1997). Olar arasında dáslepki eki indeksi keyinlew kórip shıǵıladı. Effinger-Shaling indeksi úsh ózgeriwshini óz ishine aladı: pul-kredit siyasatın islep shıǵıw, oraylıq banktiń basqarması keńesinde húkimet wákilleriniń qatnasıwı hám onıń basshıların tayınlaw.
Pul-kredit mákemeleriniń juwapkershiligi de Milliy oraylıq banklerdiń áhmiyetli faktorı. Angliya banki ekonomistleri tárepinen jaratılǵan esabat beriw indeksi tórt kórsetkishti esapqa aladı:
1. Oraylıq banktiń investiciya boyınsha sırtqı monotoringin ótkeriw;
2. pul-kredit siyasatı komitetiniń jıynalıs bayanlamasın basıp shıǵarıw;
3. pul-kredit siyasatı nátiyjeleri boyınsha esabatlardı basıp shıǵarıw;
4. Oraylıq bank hám húkimet arasındaǵı qarama-qarsılıqtı joq etiw tártibi (Qarań: «Oraylıq banktiń Demokratiyalıq juwapkershiligi»).
Oraylıq banktiń demokratiyalıq juwapkershiligi.
Ǵárezsizlik sıyaqlı oraylıq banktiń juwapkershiligi indeksler járdeminde bahalanadı.
Tómende 1998-jılı Tilburg Universiteti Ekonomikalıq Izertlewler Orayınıń ekspertleri tárepinen islep shıǵılǵan oraylıq banktiń demokratiyalıq juwapkershilik indeksiniń klassifikaciyası berilgen.
Oraylıq banktiń demokratiyalıq esaplawlar indeksi
A) Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı maqsetleri.
- Pul qarjılarınıń maqsetleri Oraylıq bankte nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan ba?
- Maqsetler toparı siyasattıń ústinligine qaray tártiplene me?
- Pul-kredit siyasatınıń maqsetleri anıq tártipke iye me?
- Pul siyasatınıń maqsetleri muǵdarlıq kórsetkishlerge iye me?
B) Pul-kredit siyasatınıń ashıqlıǵı.
- Oraylıq bank, standart esabat hám byulletenlerden tısqarı pul siyasatı yaki inflyaciya tuwralı esabat shıǵarılıwı kerek pe?
- Oraylıq bank basqarması keńesi jıynalıslarınıń bayanlamaları óz waqtında daǵazalanǵan ba?
- Oraylıq bank pul-kredit siyasatınıń maqsetine qanshelli erisiw múmkinligin jámiyetshilikke áshkar etiw kerek pe?
S) Oraylıq banktiń juwmaqlawshı juwapkershiligi.
- Oraylıq bank parlamentke baǵına ma?
- Parlament yaki húkimet Oraylıq bankke kórsetpe beriw huqıqına iye me?
- Oraylıq banktiń qararın biykar etiw ushın bir qaǵıyda bar ma?
- Qabıl etilgen tapsırmalardı biykar etiw huqıqınıń Oraylıq bankte rásmiy múmkinshiligi bar ma?
- Oraylıq bank haqqındaǵı nızam hújjetlerin parlamenttegi kópshilik tárepinen ápiwayı dawıs beriw jolı menen ózgertiwge bola ma?