Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

14.3. Oraylıq banktiń «banklerdiń banki» funkciyası

Oraylıq banktiń «banklerdiń banki» sıpatındaǵı funkciyası, biziń oyımızsha, tiykarınan tómendegi tórt baǵdarda kórinedi:

1. Barlıq kommerciyalıq bankler óz qarjılarınıń belgili bólegin Oraylıq banktegi procentsiz esap betlerinde minimal rezervler sıpatında saqlawǵa májbúr.
Atap ótkende, Germaniya Federativ Respublikasında 1984-jıldan baslap barlıq kommerciyalıq bankler menen bir qatarda uzaq múddetli qoyılmalar menen shuǵıllanıwshı kredit institutları hám qurılıs jamǵarma kassaları da minimal rezervlerdi Oraylıq bankte saqlawǵa májbúr boladı.
Bank klientleri óz amanatlarınıń yaki kreditleriniń belgili bólegin Oraylıq bank biletlerinde, yaǵnıy naq pullarda aladı. Klientlerdiń bul talabın kommerciyalıq bankler Oraylıq banktegi múddetsiz fondlardıń qálegen waqıtta naq pulǵa almastıratuǵın bólegi esabınan qanaatlandırıladı. Oraylıq bank usınday jol menen bank sistemasınıń tólew qábiletine tásir etedi.
Biraq, bunnan hárbir kommerciyalıq bank óziniń naq pullarǵa bolǵan talabın tek eki áhmiyetli wazıypanı sheshiw imkaniyatına iye bolıp turıptı.
Birinshiden, minimal emissiyalıq bank qarjıları esabınan qanaatlandıra aladı degen juwmaq kelip shıqpaydı. Geypara banklerde banknotalardıń artıqsha rezervi boladı hám olar basqa banklerge bul pullardı kreditke beriwi múmkin. Pul bazarı rawajlanǵan ellerde bul proces texnikalıq tárepten ańsat keshedi. Sonısı xarakterli, kommerciyalıq banklerdegi artıqsha naq pullar muǵdarı emissiyalıq bank jaratqan pullar muǵdarına teń. Demek, kommerciyalıq bankler banknotaların kreditke beriw múmkinshiligi sheklengen. Bul bolsa, olardıń banknota emissiyası tarawında Oraylıq banke baylanıslılıǵın saqlap qaladı.
Solay etip, Oraylıq bank rezervler sisteması arqalı bank sistemasınıń tólewge qábiletliligin támiyinlep atırǵan bolsa, ekinshiden, pul bazarındaǵı naq pullarǵa bolǵan talaptı basqarıw arqalı kommerciyalıq banklerdiń pul hám kredit ekspansiyasın qadaǵalaw múmkinshiligine iye bolmaqta.
2. Oraylıq bank barlıq kommerciyalıq bankler hám basqa kredit institutları ushın «sońǵı kreditor» esaplanadı.
Kommerciyalıq bankler waqıtsha likvidli kredit aladı. Kreditler, álbette, kommerciyalıq vekselleri menen, mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazları menen yaki banktiń basqa qarız minnetlemeleri menen támiyinlengen bolıwı kerek.
Oraylıq banktiń kommerciyalıq banklerin qayta qarjılandırıw boyınsha isleytuǵın turaqlı operaciyaları sebepli pul bazarınıń jumısı támiyinlenedi. Bul bolsa, óz gezeginde kommerciyalıq banklerge klientlerge qolay procent stavkalarında kredit beriw múmkinshiligin payda etedi.
Házirgi waqıtta Oraylıq bank kommerciyalıq banklerge bergen kreditleri ushın berilip atırǵan procent stavkaların qısqartıw jolı menen kredit resurslarına bolǵan talaptı tártipke salıw múmkinshiligine iye boladı.
3. Oraylıq banktiń usı funkciyası sheńberdegi úshinshi baǵdar, tiykarınan, eki jaǵdayda kórinedi. Oraylıq bank mámleket aymaǵında islenetuǵın esaplasıwlar formaların, olardıń qollanıw tártibin hám múddetlerin belgilep beredi. Atap ótkende, nemec Federal banki haqqında nızamda Vundes banktiń «esaplasıwlar sistemasınıń bankler tárepinen mámlekette hám sırt el menen bolǵan baylanısların orınlaw haqqında ǵamxorlıq etiwi» belgilengen.
Hádden tıs kóp muǵdardaǵı rezervlerdiń kommerciyalıq bankler tárepinen saqlap turılıwı, ǵazna hám kommerciyalıq vekselleri sıyaqlı pul bazarı qurallarına bolǵan talaptıń qısqarıwına alıp keledi. Sonıń menen birge, tólemniń keshigiwi joqarı inflyaciya sharayatında kelip túsetuǵın pul qarjıları real qunınıń páseyiwine, mámleket hám kárxanalar tárepinen kreditke bolǵan talaptıń kúsheyiwine alıp keledi.
Bunday sharayatta restriksiyalıq pul-kredit siyasatınıń ámelge asırılıwı, hesh gúmansız, qarjılar jetispewshiligi nátiyjesinde islenbegen tólew tapsırmalarınıń toplanıp qalıwına hám kárxanalardıń óz ara qarızdarlıq summalarınıń sezilerli dárejede artıwına alıp keledi.
4. Mámleket bank sistemasınıń jumıs islewinde Oraylıq banktiń qanday usıllar járdeminde hám qay dárejede kommerciyalıq bankler jumısın qadaǵalawı úlken áhmiyetke iye.
Házirgi kúnge kelip bankler jumısın qadaǵalaw rawajlanǵan sırt ellerde oraylıq banklerdiń áhmiyeti jumısına aylandı. Tek Ullı Britaniya Oraylıq banki ǵana salıstırmalı alǵanda kesh, yaǵnıy 1979-jılı rásmiy túrde, nızamlı tiykarda bankler jumısın qadaǵalaw huqıqına iye boldı.
Bundes banktiń bul tarawdaǵı ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, ol tikkeley bankler jumısın qadaǵalaw menen shuǵıllanbaydı. Al, qadaǵalawdı Federal qadaǵalaw mákemesi isleydi. Biraq, Bundes bank qadaǵalaw mákemesine jaqınnan járdem kórsetedi. Atap ótkende, usı mákemeniń orınlarda bólimleri joq hám tolıq Federal banktiń orınlardaǵı mákemelerinen paydalanadı.
Bunnan tısqarı, sheshim shıǵarıwda qadaǵalaw mákemesi birqatar máseleler boyınsha Oraylıq banktiń razılıǵın alıwı kerek. Mısalı, banklerdiń óz kapitalı hám tóley alıwı tuwralı sheshim qabıllawı ushın álbette Bundes banktiń razılıǵı bolıwı shárt.
Oraylıq banktiń bankler jumısın qadaǵalawınıń eń tiykarǵı sebebi, mámlekette bank sistemasına bolǵan joqarı isenimdi támiyinlew. Bul isenim kommerciyalıq banklerdiń óz klientleri – huqıqıy hám fizikalıq tárepler aldındaǵı minnetlemelerin tolıq hám óz waqtında orınlay alıwı arqalı támiyinlenedi.