Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Banklerdiń payda bolıwına sebep bolǵan tariyxıy jaǵdaylardı aytıp beriń.

2. Banklerdiń túrleri hám olardıń jumıslarınıń ózine tán ózgesheliklerin aytıp beriń.
3. Bank sisteması hám onıń quramlı dúzilisin aytıp beriń.
4. Bank sistemasın hám onıń formaların keńeytiw boyınsha ne bilesiz?
4. Oraylıq banklerdiń payda bolıw sebep hám jaǵdayları boyınsha ne bilesiz?

XIII BAP. ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ BANK SISTEMASÍ HÁM ONÍŃ QURAMÍ

Joba:

13.1. Banklerdiń qáliplesiwi hám bank sisteması.

13.2. Kommerciyalıq bankler jumısın shólkemlestiriwdiń huqıqıy tiykarları.
13.3. Banklerdi mámleket diziminen ótkeriw hám licenziyalaw tártibi.
13.4. Ózbekstan Respublikası bank sistemasınıń rawajlanıw basqıshları hám quramı.


Tayanısh sózler: Banktiń mánisi, bank sisteması, kommerciyalıq bank, Oraylıq bank, funkciya, licenziya, operaciyalar, passiya operaciyalar, resurslar, valyuta operaciyaları, korrespondent qatnasıqlar, marketing hám menedjment.

13.1. Banklerdiń qáliplesiwi hám bank sisteması

Bazar qatnasıqlarına ótiw menen kóp ukladlıq ekonomikanıń qáliplesiwi kommerciyalıq banklerin shólkemlestiriwge túrtki boldı.

Bazar qatnasıqlarına ótiw menen birinshi gezekte bank jumısın shólkemlestiriw mazmunı ózgertiwge kirisildi. Kóp tomlı kórsetpeler ornınan bank jumısların júrgiziwdiń metodikalıq kórsetpeleri tayarlandı, kreditlewdi kredit shártnaması tiykarında islew jolǵa qoyıldı, kóplegen operaciyalardan bank qadaǵalawı alıp taslandı.
Kommerciyalıq bankler shólkemler menen kárxanalardıń quramlı bólegi sanaladı. Erkin túrde xojalıq jumısın júrgizip ózleriniń konkret nátiyjelerinen hám klientleriniń islep shıǵarıw nátiyjeliligin arttırıwdan ibarat.
Jámiyettiń social bazasın sáwlelendirip, kommerciyalıq bankler ekonomikanı basqarıw sisteması sıpatında qatnasıp, Oraylıq banktiń pul, kredit hám procentler salasındaǵı siyasatın engiziwshi sıpatında xızmet kórsetedi.
Kommerciyalıq banklerdiń rawajlanıwı tar mánide bolsa da sociallıq ónimniń nátiyjesi bolıp sanaladı hám quramlı bólegine kiredi.
Joqarıdaǵı pikirimizdi talqılasaq, kommerciyalıq bankleriniń mánisin olardıń milliy ekonomikada atqaratuǵın roli hám funkciyaları ashıp beredi.
Bankler kárxana sıpatında óz funkciyasınıń kópshilik bólegin islep shıǵarıw, bólistiriw, almastırıw hám tutınıw menen birge ámelge asıradı.
Bazar qatnasıqlarına ótiw menen kommerciyalıq bankler óz mápleri jolında bos pul resursların háreketke keltiriwshi infrasistemanıń áhmiyetli quramlı bólegine aylanadı.
Banklerdiń eki basqıshlı sistemasınıń payda bolıwı pul aylanısı turaqlılıǵın támiyinlew zárúrligi arqalı payda boldı, ekonomikanıń «salamatlıǵı» kóp tárepten usıǵan baylanıslı. Pul aylanısın ulıwma milliy dárejede tártipke salıw huqıqın alǵan bankler sońınan yaki tolıq mámleket banklerine yaki mámleket penen bekkem baylanıslı banklerge aylandı. Bul bolsa olarǵa mámleket pul-kredit siyasatın ámelge asırıw múmkinshiligin berdi.
Banklerdiń atqaratuǵın operaciyalarına qarap emissiya hám kommerciyalıq banklerge bólinedi.
Hárqanday mámlekette emissiya bankleri kredit sistemasınıń orayı sanaladı, olarǵa mámleket banknotalar shıǵarıw, emissiya ushın monopoliyalıq huqıqtı beredi. Olar basqa banklerdi kreditleydi hám sonıń ushın banklerdiń banki sanaladı. Elimizde kredit sistemasınıń orayı, emissiya banki hám banklerdiń banki Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki esaplanadı.
Kommerciyalıq bankler bank sistemasınıń tómengi bólegi bolıp, klientlerge kommerciyalıq principlerde kredit, esaplasıw xızmetlerin kórsetiw boyınsha tikkeley wazıypalardı atqaratuǵın erkin bank mákemelerinen quralǵan. Kommerciyalıq bankler negizinde óz klientleriniń xojalıq xızmeti menen baylanıslı kredit, esaplasıw hám finans operaciyalarınıń barlıq túrlerin isleydi.
Kommerciyalıq bankler sanaat, sawda hám basqa túrli kárxanalardı tiykarınan amanat túrinde tartılǵan pul qarjıları esabınan kreditleydi, kárxanalar arasındaǵı esaplasıwlardı isleydi, sonday-aq, fond, dáldalshılıq hám valyuta operaciyaları menen shuǵıllanadı.
Ózbekstan bank sistemasın qáliplestiriwde payda bolıp atırǵan basqa bir áhmiyetli mashqala – bul kommerciyalıq bankleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwında mámlekettiń roli.
Islep shıǵarıwdıń tómenlewi hám puldıń qunsızlanıwına alıp keletuǵın, barlıq xojalıq sisteması qayta qurılatuǵın bazar qatnasıqlarına ótiw waqtında bazar infrasistemasınıń quralıwında mámleket tárepinen járdem beriliwi sanaladı. Mámlekettiń roli islep shıǵarıwdaǵı jıynawdı jedellestiriwden, finanslıq resurslardı tartıw hám ekonomikanı rawajlandırıw ushın olardan paydalanıw múmkinshiliklerin keńeytiw maqsetinde ekonomikalıq hám finanslıq ortalıq jaratıwdan ibarat. Ózbekstanda mámleket qatnasında qánigelestirilgen finans mákemeleri shólkemlestirildi, olardıń maqseti uzaq waqıt aralıǵında ekonomikanıń investiciyaǵa bolǵan talabın támiyinlewden ibarat boldı. Olardıń jumısı tiykarınan jeke sektordıń eń dáslep kishi hám orta isbilermenliktiń abırayın kóteriw hám bekkemlewge qaratıldı.
Qánigelesiw hám kredit, investiciya operaciyaları wazıypaların ekonomika sektorları boyınsha bólistiriw respublikamızdaǵı bank mákemeleriniń ózine tán ózgesheligi sanaladı. Olardıń xızmeti tiykarınan ústin tarmaqlar: paxtashılıq hám onıń ónimin qayta islew menen baylınıslı islep shıǵarıwlardı, avtomobilsazlıqtı, úy-jay qurılısın, sawdanı hám basqaradı rawajlandırıwǵa qaratıldı.
Geypara banklerdiń qánigelesiwi mámleket ushın áhmiyetli bolǵan ekonomika tarmaqlarınıń mámleket tárepinen qollap-quwatlanıwı ekonomikalıq tárepten zárúrligi menen baylanıslı. Bunday tarmaqlardı qarjılandırıw mámleket penen birge jeńilletilgen shártler tiykarında ámelge asırıladı. Sonıń menen bir waqıtta qánigelestirilgen akcionerlik-kommerciyalıq bankler basqa tarmaqlardaǵı klientler menen kredit hám finanslıq pitimlerdi ámelge asırıw huqıqına iye. Olar bul huqıqtan ónimli paydalanıp atır. Bul bolsa olardıń bazar ekonomikasına turaqlı kirip barıwın támiyinleydi.
Oraylıq bank kommerciyalıq banklerdiń xızmeti ústinen nátiyjeli qadaǵalaw, amanatshılar hám akcionerlerdiń máplerin qorǵaw maqsetinde bank qadaǵalawı sistemasın bekkemlew boyınsha turaqlı jumıs júrgizilmekte.
Búgingi kúnde bank isi turaqlılıǵınıń tiykarı bolǵan Oraylıq bank hálsiz banklerdi óz waqtında anıqlawhám olarǵa ekonomikalıq kómek beriw, olardıń sınıwına jol qoymaw is-ilajların kórmekte, bankrotlıq jaǵdayların kemeytiw hám sistemalı táwekelshiliktiń aldın alıwdı támiyinlemekte.
Kommerciyalıq bankler kóbeymekte. Oraylıq bank kommerciyalıq bankler arasındaǵı básekini rawajlandırıw, jumısların diversifikaciyalaw hám universallastırıw maqsetinde bunday kóbeyiwge kómeklespekte. Biraq, ele de kóp jumıs isleniwi tiyis.
Kommerciyalıq bankler jumısınıń tiykarǵı maqsetin ulıwma kóriniste finans xızmetleri usınıs etiw hám kórsetiw sıpatında sáwlelendiriwge boladı.
Jańa banklerdiń shólkemlestiriwshilerine qoyılatuǵın talaplar Jáhán banki, Xalıqaralıq valyuta fondı hám basqa abıraylı shólkemlerdiń usınısların esapqa alıp islep shıǵılǵan hám mámleketlerde qabıl etilgen abaylılıq talaplarına say keledi. Ózbekstanda bank ashıw jeterli qánigelikke iye bolǵan hám bank isi boyınsha ózine daq túsirmegen shaxslar ushın múmkinshilik esaplanadı. Investiciyanıń eń tómen dárejesine qoyılatuǵın talaplar áste-aqırın arttırıp barılmaqta. Bunday qatnas Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankine kommerciyalıq banklerdiń jumısın nátiyjeli qadaǵalawǵa, banklerde payda bolatuǵın mashqalalardı aldınnan kóriwge hám olardı sheshiw ushın óz waqtında is-ilajlar kóriwge múmkinshilik beredi.
Búgingi kúnde derlik barlıq bankler akcionerlik jámiyeilerine aylandırılǵan yaki usı formada ashılǵan. Bul jaǵday nızamlastırıp qoyılǵan. Respublikanıń iri bankleri akcionerlik hám mámleket múlkshiliginen shıǵarılǵan.
Bankler jumısın tártipke salatuǵın tiykarǵı normativ hújjetderden biri-bank qadaǵalawı boyınsha Bazel komiteti talap hám usınısları úyrenilip, islep shıǵılǵan «Kommerciyalıq bankler jumısın tártipke salıw qaǵıydaları» házirgi waqıtta qayta islengen hám jetilistirilgen; bunda jańa esaplaw jobası talapları hám kommerciyalıq bankler aktivlerin klassifikaciyalaw joqarıdaǵı aytılǵan tártibi esapqa alındı. Onda bank investiciyasına úlken talap belgilendi, jańa prudenisal normalar, sonnan, banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar hám investiciyalar menen ótkeretuǵın operaciyaları boyınsha, bir amanatshıǵa tuwrı keletuǵın eń joqarı táwekelshilik boyınsha normalar kirgizildi.
Bank sistemasın bazar ekonomikası talaplarına muwapıq reformalaw ekonomikanı ulıwma refrmalaw menen tikkeley baylanıslı. Respublikada ótkerilteuǵın keń kólemli menshiklestiriw baǵdarlaması ekonomikalıq issheńliktiń, demek bank kreditleri hám xızmetlerine bolǵan talaptıń artıwın támiyinlewi lazım.
Ózbekstan bank sistemasınıń ózine tánligi sonda da kórinedi, belgili qánigeliktegi (investiciya, ipoteka, birja hám basqa bank sıpatında dizimge alınǵan kóplegen kommerciyalıq bankler payda bolǵan jaǵdayına qaray universal bank sıpatında xızmet etiwige májbúr bolmaqta. Kóbinese olar ápiwayı bank-kredit pitimlerin ámelge asırıw menen sheklenbekte. Sonıń menen birge qarız qarjıların byudjetke tartıw maqsetinde mámlekettiń qısqa hám ortasha múddetli obligaciyaları menen barǵan sayın kóbirek operaciyalar ótkeriwge tartılmaqta.
Házirgi zamanagóy sanlı ekonomikada banklerdi dástúriy túrde xızmetiniń bank salası dep túsindiriletuǵın tar sheńberdegi xızmetler segmentinde emes, al finanslıq xızmetleriniń kóp tarmaqlı salasında jumıs islewinde óz kórinisin tapqan jańa talaplardı esapqa alıwdı itibardan shette qaldırıwǵa bolmaydı. Finanslıq xızmetler salasındaǵı ózgerisler búgingi kúnde texnologiya, procent qáwpi, klient ushın báseki, investiciya adekvatlıǵı sıyaqlı tiykarǵı túsinikler menen baylanıslı.
Kommerciyalıq bankler xızmetleri bazarlarında qarız qarjıların qáliplestiriwshi, tártipke salıwshı hám basqarıwshı eń áhmiyetli elementlerden biri. Sonıń menen olardıń moynına investiciyalardıń saqlanıw hám kóbeytiliwin, pullardıń nátiyjeli jumıslarqa jumsalıwın, demek zárúr dáramatlar alınıwın támiyinlew wazıypası júkletiledi.
Kommerciyalıq bankler óz klientleriniń tiykarǵı agenti, yaǵnıy isenim bildirgen shaxstıń tapsırmaların orınlawshı, olardıń qarjıların basqarıwshı, akciyalar hám banktegi esap betler iyeleriniń kópshiligi ushın eń jaqın másláhátshi hám eksperti sanaladı. Sonıń ushın bankler tiykarǵı ekonomikalıq, finanslıq máseleler, sonıń menen baylanıslı yuridikalıq mashqalalardı tereń hám júdá jaqsı biliwi, rawajlanǵan maǵlıwmat-talqılaw bazasına iye bolıwı hám usı waqıtta óz wazıypalarına baylanıslı hárqanday soraw boyınsha járdem bere alıwı lazım.
Kóp investiciyasına iye kommerciyalıq bankler iri investor sıpatında shıǵıwı, yaǵnıy ulıwma xalıq xojalıǵı rawajlanıwına tikkeley tásir kórsetiwi, qayta kóriw islerine aralasıwları hám hátte ekonomika tarmaqlarınıń keleshegin belgilewi múmkin.
Múlkti basqarıw hám investiciya jıynawdıń akcionerlik-huqıqıy forması huqıqın kommerciyalıq bankler alar eken, finans bazarlarına kúshli tásir etiw, kóplegen xoldingler, firmalar hám kárxanalar shólkemlestiriwi, sonday-aq, qatnasıwshılarınıń túrli formaların rawajlanıdırıw arqalı óz jumısın diversifikaciyalawı múmkin boladı.
Házirgi waqıtta awılda ssuda amanat shirketleri túrindegi kredit kooperaciyaların hám qalalarda óz ara kredit jámiyetlerin shólkemlestiriw áhmiyetli wazıypa. Bul házirgi waqıtta úydegi «ayaq kiyimge» jasırıp qoyılǵan pulların tartıw hám olardı kreditler formasında kredit kooperaciyası aǵzaları (agroklaster) arasında jaylastırıw múmkinshiligin beredi. Rayon oraylarındaǵı mikrokredit shólkemleri agroklasterlerge finanslıq járdem kórsetiwi, sonday-aq, olardıń aǵzalarına texnika, tógin satıp alıw hám ónimdi satıwda kómeklesiw kerek. Jáhán tájiriybesi sonı kórsetpekte, islep shıǵarıw kooperaciyaları da ekonomikanı turaqlı rawajlandırıwdıń oǵada áhmiyetli shárti esaplanadı.
Qımbat bahalı qaǵazlar bazarında bankler bir waqıttıń ózinde hám investor, hám emitent sıpatında qatnaspaqta. Banklerdiń basqa xojalıq subyektlerine qaraǵanda stabil finanslıq jaǵdaydalıǵı qımbat bahalı qaǵazlar bazarındaǵı operaciyalarda qatnasıwına múmkinshilik bermekte. Respublikada kommerciyalıq banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar bazarında aktiv qatnasıwınıń sebeplerinen jáne biri, banklerdiń ustav kapitalın arttırıw salasında óz akciyaların satıwǵa bolǵan umtılıwı bolıp tabıladı.
Búgingi kúnge kelip kommerciyalıq banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar bazarında akciyalarınan tısqarı depozit hám amanat sertifikatlar menen islewin de jolǵa qoymaqta.
Bunnan tısqarı, bankler óz klientlerinen finanslıq broker sıpatında da xızmet kórsetpekte. Banklerdiń bunday funkciyaların orınlawı kárxana, shólkemlerdiń qımbat bahalı qaǵazlar bazarı operaciyalarında qatnasıwları ushın qolay jaǵday jaratpaqta.
Respublika ekonomikasında barǵan sayın rawajlanıp baratırǵan «lizing» procesleri búgingi kúnde islep shıǵarıwdı texnika hám texnologiya menen támiyinlew hám qayta qarjılandırıwda áhmiyetliligin kórsetpekte. Eger biz lizing xızmetlerine tólenetuǵın procent penen bank krediti boyınsha tólenetuǵın procent arasındaǵı baylanısqa itibar beretuǵın bolsaq, onda lizing xızmetlerin búgingi kúnde kommerciyalıq bankler tárepinen ámelge asırılıwın jolǵa qoyıw qolay hám áhmiyetli. Sebebi, kommerciyalıq bankler lizing xızmetleri ushın basqa lizing shólkemlerine kredit beriwge qaraǵanda bank krediti procenti dárejesinde klientlerge xızmet kórsetiwi hám usı menen lizing xızmetleri bahasın kemeytiwi múmkin.
Kommerciyalıq bankler tárepinen júrgizip atırǵan bank xızmetine búgingi kúnde «trast» xızmetleri de kirip kelmekte. Trast xızmetleri respublika bankleri ushın jańa sanalsa da onı ózlestiriw salasında kóplegen jumıslar islenbekte.
Shet el bank tájiriybesinde bizge belgili, firmalar buyırtpanı alıw ushın óz gezeginde bankt támiynat qáwpi dep atalıwshı firmanıń finanslıq qábiletin kepillewshi xızmetlerge baylanıslı bolmaqta.
Búgingi kúnde banklerdi hám basqa finans-kredit shólkemleri arasındaǵı ayırmashılıqtı joǵaltıw mámlekettegi kapital háreketiniń oraylasıwı hám jıynalıwı menen tikkeley baylanıslı.
Bunday háreket nátiyjesinde óz ara jaqın hám uqsas bolmaǵan kredit shólkemleriniń joǵalıp ketiwi yaki hálsirewi procesi ámelge asırılıwı múmkin.
Sonıń menen birge, banklerdiń universallasıwı makroekonomikalıq faktorlarǵa baylanıslı. Biraq, bul xızmet uzaq múddetti óz ishine aladı. Házirgi kúnde ayırmashılıqtıń joǵalıwı hám bankler tárepinen funkcional hám yuridikalıq ózgeshelikleriniń biykar bolıwı tiykarınan yuridikalıq kommerciyalıq banklerinde sezilerli ámelge aspaqta. Sonı atap ótiw kerek, iri banklerdiń universallasıwı hám global baǵdarlarınıń alıp barılıwı kishi banklerdiń, arnawlı kredit shólkemlerine, yaǵnıy belgili túrdegi operaciyalarǵa beyimlesken shólkemerge aylanıwına sebep bolmaqta. Bul bolsa kóplegen ellerde xızmet kórsetetuǵın kóp basqıshlı bank sistemasına tán qásiyet bolıp tabıladı.
Bank sistemasında payda bolıp atırǵan jaǵdaylar, búgingi kúnde bank menedjmenti hám marketingin jáne de rawajlandırıwdı talap etpekte. Bankler sanınıń kóbeyiwi bul básekiniń joqarılawı.
Bazar qatnasıqlarında xojalıq júrgiziwde joqarı dáramatlılıqqa erisiwdi támiyinlewshi nátiyjeli jolı hám usılların izlew ayrıqsha áhmiyetke iye. Usı maqsetke erisiwde islep shıǵarıwdı basqarıw metodları hám quralların jetilistirip barıwǵa ayrıqsha orın ajıratıladı.
Jáhán bank sistemasında júz berip atırǵan ózgerisler, ǴMDA elleri bank sistemasına da barǵan sayın kóbirek tásir ótkerip atır. Gáp qaysı ózgerisler tuwralı bolmaqta?
Birinshiden, bul ózgerisler tólemlerdiń jańa integraciya quralların joqarı tezlik penen qáliplestiretuǵın bank operaciyaların kompyuterlestiriwdiń texnologiyalıq jetiskenligi menen baylanıslı. Bul procesler talay finanslıq qárejetler talap etedi, bank jumısı qımbatlaydı, biraq onıń nátiyjeliligi hám tezligi artadı, bul bolsa qárejetler artıwın jabadı.
Ekinshiden, bank jumısında artıp baratırǵan báseki banklerdiń qosılıp ketiwine alıp keledi, bul bolsa investiciyalar bazarında hám ekonomikanıń investiciyalar salasında jańa jaǵdaylardı payda etedi. Ózbekstannıń bank sisteması oǵan kem quwatlı talay bankler kirgeni sebepli, jaqın waqıt ishinde bul principtiń tásirin bastan keshiredi. Bul hádiysege respublika bank xızmeti bazarında birazǵa shekem básekiles hám nátiyjeli bolǵan shet el bankleriniń payda bolıwı da járdem beredi.
Úshinshiden, dástúriy bank xızmetleri bazarına barǵan sayın keń qádemler menen kirip baratırǵan bankten tısqarı sistemalar menen básekiniń kúsheyiwi. Sonnan, xalıqqa kredit kartochkaları menen xızmet kórsetiw tarawında túrli kommerciyalıq sistemalar xızmet kórsete basladı.
Tórtinshiden, bank jumıslarına bul xızmetlerdiń kóp sanlı paydalanıwshılarınıń tásir artadı. Paydalanıwshı operaciyalarınıń tezligi hám sapası, esaplawlardıń qolaylıǵı, klientlerdiń talabına ótkeriw – itibar beriwine qaraǵanda banklerge barǵan sayın úlken talaplar qoyıladı. Bank sisteması házir sheshiliwi qıyın dilemmanıń keskinlesiwi sharayatında turıptı. Amanatlardı tartıwda bankler ekspanciyası hám amanatshıların zıyanlardan saqlaw arasında tiykarǵı teń salmaqlılıq bar.
Kepillikler finans institutına qosımsha qoyımlardı tartıw múmkinshiligin beredi. Qoyılmalardıń amanatshılar tárepinen basqarılmawı bolsa, banklerge bul qoyılmalardan paydalanıwda úlken imkaniyat jaratıp beredi. Bul eki faktordıń óz ara birligi kreditlew kóleminiń artıwına sharayat jaratadı.
Biraq, bul basqarılmawdıń kúsheyiwi menen qáwip hám kompensaciya arasındaǵı teń salmaqlılıq artadı. Sonıń ushın da bank sistemasın rawajlandırıw hám basqarıwǵa qaraǵanda nátiyjeli siyasat júrgiziw kerek.

13.2. Kommerciyalıq bankler jumısın shólkemlestiriwdiń huqıqıy tiykarları

Ózbekstan Respublikası kommerciyalıq bankleriniń jumusı Ózbekstan Respublikası «Bankler hám bank jumısı haqqında»ǵı Nızamı hám «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»ǵı Nızam, basqa nızam hújjetleri menen tártipke salınadı.

Bul nızamlarda bank túsinigine hám operaciyalarına táriyipler berilgen. Onda bank – bank esap betlerin ashıw hám júrgiziw, tólemlerdi islew, amanatlarǵa (depozitlerge) qarjılardı tartıw, óz atınan kredit beriw boyınsha bank jumısı sıpatında anıqlanǵan operaciyalardı ámelge asırıwshı shólkem bolǵan yuridikalıq tárep.
Bankler tikkeley islep shıǵarıw, sawda hám qamsızlandırıw jumısı menen shuǵıllana almaydı.
Bankler ushın tómendegi esap betleri ashıladı:
a) Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankindegi milliy hám sırt el valyutasındaǵı wákillik esap betleri;
b) rezident banklerdegi wákillik esap betleri.
Rezident kommerciyalıq bankler milliy hám sırt el valyutasında wákillik esap betlerin Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń Esaplaw orayında ashıladı.
Jańadan shólkemlestirilip atırǵan bank shólkemlestiriwshileri bank dizimge alınǵansha shólkemlestiriw tólemlerin jıynaw ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankinde yaki basqa kommerciyalıq banklerde waqıtsha 29801 – «Klientler menen esaplasıwlar» esap betin ashadı.
Waqıtsha esap betti ashıw ushın wákillikli shaxs shólkemlestiriwshiler atınan esap bet ashıw haqqında arza beredi.
Bankler Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankinde esapqa alınıp, bank operaciyaların islew ushın licenziya berilgennen keyin wákillik esap beti ashıladı.
Wákillik esap beti ashılıp atırǵanda, wákillik qatnasıqları haqqında shártnama dúziledi.
Kommerciyalıq bank milliy valyutada esap beti ashıw ushın tómendegilerdi usınadı:
a) esap bet ashıw haqqında arza;
b) salıq tólewshiniń idenfikaciya nomeri berilgeni haqqında gúwalıq nusqası;
v) bank operaciyaların islew ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen berilgen licenziyanıń nusqası;
g) statistika organları tárepinen berilgen kárxana hám shólkemlerdiń jeke mámleketlik dizimge kirgenligi haqqında gúwalıq nusqası;
d) qol úlgileri hám mór izi qoyılǵan bet.
Rezident banklerge sırt el valyutasında wákillik esap betleri sırt el valyutasındaǵı operaciyalardı islew ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń licenziyası bolǵanda ǵana basqa rezident wákillikli banklerde ashıladı.
Rezident emes bankler Ózbekstan Respublikası Oraylıq abankinde hám Ózbekstan Respublikasınıń wákillikli banklerinde wákillik esap betlerin ashıw ushın tómendegiler usınıladı:
a) rezident emes banktiń tolıq ataması hám onı dizimnen ótkergen mámlekettegi yuridikalıq mánzili kórsetilip esap bet ashıw haqqında arza;
b) qol hám mór izi túsirilgen bet hám usı mámlekettiń Oraylıq (Milliy) banki tárepinen berilgen licenziyanıń legallastırılǵan nusqası;
v) rezident emes bank tárepinen hám dizimge alınǵan mámlekette jınayıy jol menen alınǵan dáramatlardı legallastırıwǵa hám terrorizmdi qarjılandırıwǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı xalıqaralıq standartlar qollanılıwı haqqındaǵı maǵlıwmat.bank tómendegi jaǵdaylarda jumısın toqtatadı:

• 
  akcionerler jıynalısınıń qararı menen;
  
• 
  Oraylıq bank licenziyanı alıp qoyǵanda;
  
• 
  bankrot dep járiyalanǵanda.
  

Akcionerlerdiń ulıwma jıynalısı, bank keńesi hám basqarma bankti basqarıw organları esaplanadı.
Banklerdiń turaqlılıǵın támiyinlew hám amanatshılar hám kreditorlardıń máplerin qorǵaw maqsetinde bankler Oraylıq bank tárepinen belgilenetuǵın ekonomikalıq normativlerdi basshılıqqa alıwı shárt.
Bankler óz jumıslarına baylanıslı esabet hám basqa maǵlıwmatlardı Oraylıq bankke óz waqtında usınıwı shárt. Bankler hám olardıń klientleri arasındaǵı qatnasıqlar shártnamalar tiykarında ámelge asırıladı.
Bankler shártnama tiykarında qarjılardı depozitler, kreditler formasında bir-birinen alıwı hám bir-birine jaylastırıwı, shólkemlestirilgen esaplaw orayları hám wákillik esap betleri arqalı esaplawlardı ámelge asırıwı hám licenziyada kórsetilgen basqa óz ara operaciyalardı islewi múmkin.
Bankler óz klientleri hám wákilleriniń operaciyaları, esap betleri hám amanatlarına baylanıslı maǵlıwmatlarǵa baylanıslı maǵlıwmatlar sır saqlanıwına kepillik beredi. Banklerdiń bank operaciyaları bazarın monopoliyalaw hám banktiń ishki básekini sheklewge qaratılǵan pitimlerge erisiw maqsetinde óz awqamları, birlespeleri hám basqa birlespelerden paydalanıw qadaǵan etiledi.
Banklerdiń jumısı nızam hújjetlerine sáykes auditorlıq tekseriwlerin islew ushın licenziyaǵa iye bolǵan auditorlar tárepinen hár jılı tekserip turılıwı lazım.
Oraylıq bank nızam hújjetlerine sáykes bankler jumısın qadaǵalaydı.
Bankler Ózbekstan Respublikasında óz filialların, shet el bankleri bolsa óz wákillikxanaların Oraylıq banktiń ruqsatı menen ashıwı múmkin.
Bank filialı – onı shólkemlestirgen bank atınan bank jumısın islewshi óz aldına bólim.
Shet el banki wákillikxanası – bank xızmetin islemegende banktiń máplerin oylap jumıs júrgiziwshi ayrıqsha bólim.
Filiallardıń basshıların olardı shólkemlestirgen banktiń basshısı Oraylıq bank penen kelisip tayınlaydı.
Bankler Oraylıq banktiń ruqsatı menen shet ellerde óz filial banklerin hám wákillikxanaların ashıwı, banklerdi shólkemlestiriwde qatnasıwı múmkin.
Banklerde buxgalteriya esabın júrgiziw hám esapbat qaǵıydaarı Oraylıq bank tárepinen Ózbekstan Respublikasınıń nızam hújjetleri hám xalıqaralıq standartlarǵa sáykes belgilenedi.
Buxgalteriya esabın júrgiziw hám esaplaw qaǵıydaları buzılǵanlıǵı ushın basshıları nızam hújjetlerine muwapıq juwapker boladı.
Banklerdiń jumısı nızam hújjetlerine muwapıq auditorlıq tekseriwlerin islew ushın licenziyaǵa iye auditorlar tárepinen hár jılı tekserip turılıwı lazım.
Audit tiykarınan kapitaldıń jeterliligin bahalaw, ssudalardı klassifikaciyalaw, ssudalar boyınsha zıyanlardı jabıw, táwkelshilikti hám likvidlilikti ólshewdi ózi ishine aladı. Bankler nızam hújjetlerine muwapıq ishki auditorlıq baǵdarlamalardı islep shıǵarıwı hám ámelge asırıwı da shárt.
Oraylıq bank nızam hújjetlerine muwapıq bankler jumısın qadaǵalaydı. Oraylıq bank kommerciyalıq banklerden maǵlıwmat beriwin talap etiwge hám nızamdı orınlaw maqsetinde basqa jumıslardı da islewge haqılı. Banlar jumısın tekseriw Oraylıq bank tárepinen belgilenetuǵın tártipte ámelge asırıladı.

13.3. Banklerdi mámleketlik dizimnen ótkeriw hám licenziyalaw tártibi

Bank, sonnan sırt el banki, Ózbekstan Respublikasında óz jumısın Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki tárepinen beriletuǵın licenziya tiykarında ámelge asıradı. Licenziyada bank isleytuǵın operaciyalar dizimi kórsetiledi.

Licenziyasız islenetuǵın bank jumısları nızamsız dep esaplanadı hám bunıń nızamsız dep esaplanadı hám bunıń nátiyjesinde alınǵan dáramat mámletket byudjetine alıp qoyılıwı múmkin.
Bankler óz ustavları tiykarında jumıs isleydi.
Bank ustavında banktiń (tolıq hám qısqartılǵan) ataması hám jaylasıw ornı (pochta mánzili); bank operaciyalarınıń dizimi; ustav kapitalınıń muǵdarı, shólkemlestiriwshiler dizimi hám ustav kapitalındaǵı úlesleriniń bólistirliwi; bankti basqarıw organları, olardıń shólkemlestiriliw tártibi, wákilligi hám wazıypaları tuwralı maǵlıwmatlar; bank auditi tártibi, sonnan, buxgalteriya esabı xalıqaralıq standartlarǵa muwapıq belgilengen esabatlar hám auditorlıq baǵdarlamalardıń maqsetleri kórsetilgen bolıwı kerek.
Bank ustavında, usı statyada belgilengen talaplardan tısqarı, nızam hújjetlerinde kórsetilgen maǵlıwmatlar da bolıwı kerek.
Bank ustavına kirgizilgen ózgerisler belgilengen tártipke dizimnen ótkeriliwi lazım.
Bankler, nızam hújjetleriniń talaplarına qarsı kelmese, óz jumısların muwapıqlastırıw, óz aǵzaları máplerin qorǵawı hám birgeliktegi baǵdarlamaların ámelge asırıw ushın awqamlar, uyımlar hám birlespeler dúziwi múmkin.
Bankler Oraylıq bankte dizimge alınǵan waqıtta baslap yuridikaoıq tárep bolıp esaplanadı.
Dizimge alıw tártibi hám shártleri Oraylıq bank tárepinen belgilenedi. Dizimge alıw menen bir waqıtta banklerge bank operaciyaların islew huqıqın beriwshi licenziya tapsırıladı.
Banklerdi esapqa alıw hám olarǵa licenziya beriw tólem tiykarında ámelge asırıladı.
Banklerdiń filialları Oraylıq bankte dizimge alınadı hám jumısların olardı shólkemlestirgen bankke berilgen licenziya tiykarında isleydi.
Licenziya beriwden aldın Oraylıq bank arza beriwshilerge bank shólkemlestiriw tarawındaǵı jumısların dawam etiw múmkinshiligin beretuǵın dáslepki ruqsatnamanı beredi.
Dáslepki ruqsatnamanı beriw haqqındaǵı qarar arza hám basqa barlıq hújjetler usınıs etilgen kúnnen baslap artıǵı menen úsh ay ishinde qabıl etiledi hám shólkemlestiriwshilerdiń finanslıq imkaniyatların hám abırayın, bank basshılıǵına shaqırılıp atırǵanlardıń qánigeliklerin, biznes-jobanı, finanslıq jobanı, kapitaldıń dúzilisin, tiyisli bank imaratları hám úskeneler menen támiyinlew múmkinshiliklerin bahalawǵa tiykarlanadı.
Bankti dizimge alıw hám oǵan licenziya beriw ushın shólkemlestiriwshi dáslepki ruqsatnama alınǵan kúnnen baslap uzaǵı menen altı ay múddette nızam hújjetlerinde belgilengen talaplardı orınlawı kerek.
Bankti dizimge alıw hám oǵan licenziya beriw haqqındaǵı qarar Oraylıq bank talapları orınlanǵan kúnnen kóbi menen bir aylıq múddette shıǵarıladı.
Oraylıq bank tómendegilerge tiykarlanıp bankti dizimge alıwdı hám oǵan licenziya beriwdi maqullamawı múmkin:

• 
  bankti dizimge alıw ushın zárúr hújjetler tapsırılmaǵanı;
  
• 
  shólkemlestiriw hújjetleriniń nızam hújjetlerine tuwrı kelmewi;
  
• 
  bir yaki birneshe shólkemlestiriwshiniń finanslıq awhalı qanaatlandırmawı;
  
• 
  shólkemlestiriwshi finanslıq qarjılarınıń derekleri aytılmaǵanlıǵı;
  
• 
  bankti dizimge alǵanǵa shekem eń kem ustav kapitalınıń tólenbegeni;
  
• 
  bank basshısı hám bas buxgalteri lawazımlarındaǵı talabanlardıń usı kásipke tuwrı kelmewi.
  

Oraylıq bank tómendegi jaǵdaylarda bank operaciyaların islew ushın berilgen licenziyanı qaytarıp alıwı múmkin:

• 
  bank tólemge qábiletsiz bolıp qalǵanda, passivler aktivlerden kóbeyip ketkende;
  
• 
  licenziya beriwge tiykar bolǵan maǵlıwmatlardıń qáteligi anıqlanǵanda;
  
• 
  bank óz amanatshılar hám basqa kreditorları aldındaǵı minnetlemelerin orınlawǵa qurbı jetpegende;
  
• 
  esabat maǵlıwmatları turaqlı túrde buzıp kórsetilgende;
  
• 
  nızam hújjetlerine hám licenziya shártlerine qarsı keletuǵın bank operaciyaları islengende;
  
• 
  licenziya berilgen waqıttan baslap bank operaciyaların islew bir jıldan artıq múddetke keshikkende;
  
• 
  monopoliyaǵa qarsı qaǵıydalar buzılǵanda;
  
• 
  Ózbekstan Respublikasında óz filial bankin shólkemlestirgen sırt el bankinen licenziya qaytarıp alınǵanda.
  

Oraylıq bank sırt el kapitalı qatnasındaǵı bankler aldına qosımsha talaplar qoyıw, sonnan, sırt mámleketler banklerinen olar ózleri jaylasqan hám dizimge alınǵan jerdegi tekseriw organı qadaǵalawı astında ekenligin tastıyıqlawın talap etiw huqıqına iye.
Sırt el banklerine licenziyalar, sırt el banki óz mámleketinde qaytarıp beriw shárti menen pul depozitleri hám basqa baylıqlardı qabıl etiw huqıqına iye bolsa ǵana beriledi.

13.4. Ózbekstan Respublikası bank sistemasınıń rawajlanıw basqıshları hám quramı

Barlıq tarawlarda bolǵanı sıyaqlı finans bazarında, sonnan bank sektorında ótkerilip atırǵan reformalarda onda sezilerdi jıljıwlar hám ózgerisler ámelge asırılmaqta. Bul ózgerisler ǵárezsizlik jıllarında jáhán talaplarına sáykes keletuǵın bank sistemasın basqıshpa-basqısh qurıw menen birge dawam ettirilmekte.

Jáhánniń kóplegen ellerin qamtıp alǵan finanslıq daǵdarıs kólemi keńeygenine qaramastan, Ózbekstan bank sisteması isenimliligi hám turaqlı rawajlanǵanı, sırt el qarjılandırıw dereklerine qaraslı emesligi hám sırtqı daǵdarıs jaǵdaylarınıń keri tásirine berilmew ózgeshelikleri menen ajıralıp turdı.
Búgingi kúnde xalıqaralıq kólemde finans bazarların pul resursları menen toltırıw dawam etip atırǵanı fond hám shiykizat bazarlarında jasalma túrde islenip atırǵan stekulyativ bahalarınıń kóterilip ketiwine, finanslıq kópirlerdiń beter kúsheyiwine, inflyaciyanıń jılawlap bolmas dárejede ósiw qáwpiniń kúsheyiwine alıp kelmekte.
Sonıń ushın da bank sisteması hárqashan húkimet itibarındaǵı másele bolıp qalmaqta. Hár jılı bolatuǵın mámleketimizdegi social-ekonomikalıq rawajlandırıw juwmaqları hám keyingi jıllarǵa arnalǵan ekonomikalıq baǵdarlamasına arnalǵan májilislerdegi Prezident bayanatlarında buǵan ayrıqsha itibar qaratılmaqta hám bank sistemasın jáne de rawajlandırıw jolları belgilep berilmekte.
Bank sisteması – shólkemlestiriw sisteması sıpatında iri sistema bolıp – mámlekettiń ekonomikalıq sistemasına kiredi. Bul sonı bildiredi, banklerdiń jumısı hám rawajlanıwın materiallıq hám materiallıq emes ónimlerdi islep shıǵarıw, aylanıs hám paydalanıw menen baylanıslı halda kórip shıǵıw lazım. Óziniń ámeliy jumısında bankler xojalıq turmısın tártipke salıw mexanizmi menen tikkeley baylanıslı. Sonıń menen birge, bankler salıq sisteması, baha sisteması, baha hám dáramat siyasatı, sırtqı ekonomikalıq xızmet shártleri menen tikkeley baylanısta bolıwı shárt.
Bank sisteması – bul mámleket ishinde burınnan qáliplesken hám nızam menen bekkemlengen kredit shólkemleriniń xızmet kórsetiw forması. Pul hám finans sisteması sıyaqlı bank sisteması da ózine tán milliy belgilerge iye. Usı belgiler usı aymaqtıń, geografiyalıq shártleri, hawa rayı, milliy dúzilisi, olardı ne menen belgililigi, qońsılar menen qarım-qatnası, sawda jolları hám faktorlar tiykarında qáliplesedi.
Bank sisteması – jalǵız mániske iye emes. Onı túrli principlerge kirgiziw, túrli jaǵdaylarına qaray toparǵa bóliw múmkin. Mısalı, shólkemlesiw forması boyınsha intitucional sızılma kórinisinde kórip shıǵıw múmkin. Bunnan tısqarı, bank sistemasın artqaratuǵın funkciyaları, óz ara baylanısı, abırayı, arnawlı baǵdarı, isleytuǵın operaciyalarına hám olardıń sınǵa alınıwına qaray da toparlarǵa bóliwge boladı.
Kommerciyalıq banklerdi belgilerine qaray tómendegi túrlerge bóliwge boladı. Múlkshilik túrine qaray bankler: mámleketlik bank, akcionerlik bank, kooperativ, jeke, aymaqlıq, aralas múlkshilikke tiykarlanǵan banklerge bólinedi. Akcionerlik bankler akcionerlik jámiyet sıyaqlı ashıq yaki jabıq túrdegi akcionerlik bankler bolıwı múmkin. Akcionerler qatarına kiriw akciyalardı satıp alıw jolı menen ámelge asırıladı. Aymaqlıq hám fizikalıq tárepler akciyaların satıp alıwı hám akcioner bolıwı múmkin.
Akcionerlik kommerciyalıq banklerdiń joqarı organı – akcionerlerdiń ulıwma jıynalısı. Hár jılı akcionerlerdiń jıynalısı ustavtaǵı hám ustav kapitalındaǵı ózgerislerdi, jıllıq xızmet hám onıń nátiyjelerin, bank dáramatların tastıyıqlaw, Bank Keńesi quramın saylaw, banktiń bólimlerin shólkemlestiriw hám biykar etiw sıyaqlı máselelerdi kórip shıǵıwı múmkin.
Geypara kommerciyalıq bankler paylar esabınan shólkemlestiriliwi múmkin. Bunday banklerdiń iyeleri de huqıqıy hám fizikalıq tárepler bolıwı múmkin.
Jeke bankler – fizikalıq táreptiń pul qarjıları esabınan quralǵan bankler sanaladı. Jaylasıw belgilsine qaray kommerciyalıq bankler: xalıqaralıq, respublika, aymaqlıq, wálayat banklerine bóliniwi múmkin.
Isleytuǵın operaciyalarına qaray kommerciyalıq bankler – universal hám arnawlı banklerge bólinedi.
Universal bankler túrli-túrli operaciyalar islew, hár túrli xızmetlerdi isleydi. Arnawlı bankler belgili baǵdarlarǵa xızmet kórsetip, óz jumısın usı baǵdarlardaǵı jetiskenliklerge, nátiyjelilikke erisiwge arnaydı. Bunday banklerge tarmaqlarǵa xızmet kórsetiwshi bankler, eksport-import operaciyaların júrgiziwshi bankler, invsticiya bankleri, ipoteka-úlke bankleri kiriwi múmkin.
Banklerdi intuticional dúzilisi boyınsha toparları birqansha elementlerdiń jıyındısın tikkely bank jumısı menen shuǵıllanıwshılardı, olardıń dúzilisin, wazıypaların, funkciyaların, ortalıqtaǵı operaciyaların óz ara baylanısın óz ishine aladı (kárxana hám shólkemler).
Shólkemlestiriw qurılısı boyınsha toparǵa bóliw usı mámlekette xızmet etetuǵın kredit túrleri hám formaların, bunda qatnasatuǵın banklerdiń túrlerin óz ishine aladı. Sistema kredit formaları hám bank qatnası belgilerine qaray dúziledi.
Ózbekstan Respublikasında eki basqıshlı bank sisteması shólkemlestiriwge real tiykar 1991-jıl 15-fevralda «Bankler wám bank xızmeti haqqında»ǵı nızam tiykarında payda boldı. Nızamǵa tiykarlanıp mámleketlik basqarıw organları respublika Oraylıq banki jumısına aralaspawı kerek edi. Ol tek Oliy Majliske esap beredi.
Ózbekstan bazar ekonomikasına ótiwdiń basqıshpa-basqısh jolını tańlaǵanı ushın, 1-basqıshtaǵı kredit-pul siyasatı tarawındaǵı tiykarǵı wazıypalar tómendegilerden ibarat etip belgilendi:
• Oraylıq bank basshılıǵında keń tarmaqlı erkin kommerciyalıq hám jeke banklerdi ózinde birlestirgen eki basqıshlı bank sistemasın payda etiw, respublika aymaǵında iri sırt el bankleriniń bólimleri hám wákilliklerin ashıw ushın qolay sharayat jaratıw;
• turaqlı pul aylanısın támiyinlew;
• kredit hám naq pul massasınıń tiykarsız ósiwin keskin sheklew;
• Ózbekstan Respublikasınıń milliy pulın aylanısqa kirgiziw ushın zárúr ekonomikalıq hám shólkemlestiriwge sharayat hám múmkinshilikler jaratıw hám basqalar.
Solay etip, Ózbekstanda Erkin bank sistemasın jaratıwdıń birinshi basqıshı, milliy valyutanı aylanısqa kirgiziw ushın tiykar jaratılǵan hám eki basqıshlı bank tırnaǵı qurılǵan 1991-jılǵa shekemgi dáwirdi óz ishine aladı.
Ǵárezsiz pul hám bank sistemasın jaratıwdıń ekinshi basqıshı milliy valyuta aylanısqa kirgizilgen hám eki basqıshlı bank sistemasınıń huqıqıy tiykarları jaratılǵan 1994-1995-jıllardı óz ishine aladı. 1994-jılı milliy valyuta somnıń aylanısqa kirgiziliwi elimizde ǵárezsiz pul hám bank sisteması qáliplesiwiniń jańa basqıshı sanalıp, bul basqıshta bankler aldında turǵan wazıypalarǵa jáne de anıqlıq kirgizildi.
Qánigelesken kommerciyalıq bankler jumısın rawajlandırıwda Ministrler Keńesiniń «Bank sistemasın jetilistiriw hám pul-kredit qatnasıqların turaqlastırıw boyınsha is-ilajlar haqqında»ǵı 1994-jıl 18-marttaǵı qararı úlken áhmiyetke iye bolıp, onda banklerdiń xabar infrasistemasın dúziw hám xalıqaralıq bank ámeliyatınıń aldınǵı usılların respublika bank ámeliyatında qollanıw arqalı bank sistemasın jetilistirip barıw boyınsha kórsetpeler belgilep berildi. 1994-jıldan baslap jańa buxgalteriya esabı sistemasın islep shıǵıw hám olardı banklerge engiziw procesi baslandı.
1996-jılı Respublika Prezidentiniń «Bank auditi sistemasın rawajlandırıw boyınsha is-ilajlar haqqında»ǵı Pármanına tiykarlanıp bank sistemasında buxgalteriya esabınıń xalıqaralıq úlgilerin engiziw jáne de jetilistirildi hám dúnyanıń ataqlı auditorlıq kompaniyalarınan «Artur Andersen», «Deloitte & Touche», «KPMG», «Ernest end Yang», «Kupers end Laybrand» sıyaqlılar jetekshi kommerciyalıq bankleri jumısın auditlewge shaqırıldı. Bank sistemasın rawajlandırıwdıń jáne bir ózgesheligi sonda, bank sistemasınıń huqıqıy tiykarların bekkemlew hám zaman talaplarına beyimlestiriw maqsetinde «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»ǵı hám «Bankler hám bank xızmeti haqqında»ǵı nızamlarınıń jańa joybarı islep shıǵıldı.
1995-jıl 21-dekabrde bank jumıslarınıń huqıqıy hám nomativ tártipke salıw qaǵıydaların belgilewshi «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»ǵı hám 1996-jıl 25-aprelde «Bankler hám bank jumısı haqqında»ǵı nızamlarınıń qabıl etiliwi bank sistemasın jáhán talaplarına jaqınlastırıw salasında bekkem nızamlı tırnaǵı boldı.
Bank sistemasın qáliplestiriwdiń úshinshi basqıshı 1997-2000-jılardı óz ishine alıp, basqıshtıń tiykarǵı ózgesheligi banklerdi menshiklestiriw hám akcionerlik-kommerciyalıq banklerde basqarıwdıń sapasın kóteriw bankler jumısında qadaǵalawdı kúsheytiwden ibarat.
Bul proces Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1997-jıl 24-apreldegi «Jeke menshik kommerciyalıq banklerin shólkemlestiriwdi xoshametlew is-ilajları haqqında»ǵı Pármanınıń qabıl etiliwi menen jáne de jedellesedi. Usı Párman boyınsha jamǵarmasında fizikalıq táreplerdiń 50 procentten kem bolmaǵan kommerciyalıq banklerdi ashıw ushın birqatar jeńillikler belgilengen edi.
Bank sistemasına jeke kapitaldı tartıw menen birge, banklerdi korporativ basqarıw sistemasın jáne de bekkemlewge tiyisli is-ilajlar da ámelge asırıldı. Bul boyınsha Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Akcionerlik kommerciyalıq bankler jumısların jetilistiriw is-ilajları haqqında»ǵı 1998-jıl 2-oktyabrdegi Pármanınıń qabıllanıwı áhmiyetke iye boldı. Usı Párman kommerciyalıq bankler basqarıwında akcionerlerdiń hám bank keńesiniń rolin arttırıwǵa baylanıslı is-ilajlar jıyındısın belgilep berdi.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń «Bank sistemasın reformalaw is-ilajları haqqında»ǵı 1999-jıl 15-yanvardaǵı qararına tiykarlanıp bank sistemasınıń turaqlılıǵın payda etiw, ekonomikanı kredit penen támiyinlewde banklerdiń qatnasın keńeytiw, bank xızmetleri salasında báseki ortalıǵın rawajlandırıw salasında wazıypalar belgilep berildi. 1991-2000-jıllar aralıǵında payda bolǵan bank sistemasın xalıqaralıq talaplarǵa jaqınlastırıw maqsetinde bank sistemasın erkinlestiriw hám reformalaw is-ilajlarınıń baslanıwı bank sisteması rawajlanıwınıń tórtinshi basqıshı baslanǵanın kórsetedi. Bul basqısh Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Bank sistemasın jáne de erkinlestiriw hám reformalaw boyınsha is-ilajlar haqqında»ǵı 2000-jıl 21-marttaǵı Pármanı hám Ministrler Kabinetiniń «Bank sistemasın reformalawǵa baylanıslı qosımsha is-ilajlar haqqında»ǵı 2000-jıl 24-marttaǵı Qararı qabıl etiliwi menen baslandı.
2000-jıldan baslap kommerciyalıq banklerdiń resurs bazası turaqlılıǵın hám kapitallasıwı dárejesin arttırıw maqsetinde ipoteka obligaciyaları, depozit, amanat sertifikatları hám basqa qımbat bahalı qaǵazlar sıyaqlı banklerdiń uzaq múddetli qarız minnetlemeleriniń zamangóy bazar qurallarınıń engiziliwi belgilep qoyıldı.
«2000-2003-jılları Ózbekstan Respublikası bank sistemasın reformalaw Baǵdarlaması»nda bank tarawın institucional rawajlandırıwǵa baylanıslı áhmiyetli is-ilajlardı ámelge asırıw da kózde tutıldı. Onda qánigelestirilgen kommercyalıq banklerdi universallastırıw, ayırım bankler aktivlerin restrukturizaciyalaw, banklerdi kreditke qarız alıwshılar haqqındaǵı obyektiv maǵlıwmatlar menen támiyinlew ushın bankler aralıq Kredit-maǵlıwmat byurosın shólkemlestiriw, girew haqqındaǵı nızamshılıqqa ózgerisler kirgiziw, sonday-aq, kommerciyalıq banklerde amanat isin rawajlandırıw hám xalıq ushın bank xızmetleri túrin keńeytiwge baylanıslı keń kólemli is-ilajlar kózde tutıldı.
Bunnan tısqarı, Oraylıq bank kommerciyalıq bankler jumısın jáne de erkinlestiriw, olardıń bank operaciyaların ámelge asırıw boyınsha erkinligin arttırıw maqsetinde bir ǵana 2000-jılı óziniń kommerciyalıq bankleri tárepinen bank operaciyaların ámelge asırıw ilajların belgileytuǵın 100 den aslam normativ hújjetler hám kórsetpe xatların biykar etti. Bul bolsa bankler arasındaǵı báseki ortalıǵınıń kúsheyiwine hám bank xızmetleri sapasınıń jaqsılanıwına alıp keldi.
Oraylıq bank tárepinen mikrokreditlew procesin ápiwayılastırıw maqsetinde, jeke isbilermenler, kishi hám orta biznes kárxanaları hám diyqan hám fermer xojalıqlarına mikrokrdetinler esabına satıp alınatuǵın mal-múlkti kredit támiynatı sıpatında girewge alıw yaki máhálle komitetiniń kepilligin qabıl etiw arqalı kredit beriw tártibi engizildi. Sonday-aq, mikrokreditler tek 2 hújjet - «Óz jumısın yuridikalıq tárepti shólkemlestirmesten islewshi jeke isbilermenler hám diyqan xojalıqların kommerciyalıq bankler tárepinen milliy hám sırt el valyutalarında mikrokreditlew» (dizimge alınǵan 902, 2000-jıl 29-fevral) hám «Kommerciyalıq bankler tárepinen fermer xojalıqlarına, óz jumısın yuridikalıq tárep shólkemlestirip ámelge asırıp atırǵan kishi biznestiń basqa subyektlerine milliy hám sırt el valyutasında mikrokreditler beriw» (dizimge alınǵan 903, 2000-jıl 29-fevral) Tártipleri tiykarında rásmiylestiriletuǵın boldı.
Bunnan tısqarı, «Kommerciyalıq bankler tárepinen fermer xojalıqların, sonday-aq, kishi biznes subyektlerin milliy valyutada kreditlew» Tártibine (dizimge alınǵan 907, 2000-jıl, 7-mart) tiykarlanıp kishi biznes hám jeke isbilermenlik subyektlerine óz jumısların keńeytiw hám iri investiciya joybarların ámelge asırıw ushın kommerciyalıq banklerden kreditler alıw múmkinshiligi jaratıldı.
2004-jıl 2-dekabrde Oliy Majlis tárepinen qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń «Puqaralardıń jıynap baratuǵın pensiya támiynatı haqqında»ǵı Nızam talapların orınlaw Xalıq banki moynına ayrıqsha wazıypa etip júklendi. Jıynap barılatuǵın pensiya támiynati sistemasında Xalıq banki finanslıq agent sıpatında qatnasıp, puqaralarǵa tiyisli esap betlerin ashıw, olardı júrgiziw hám tólemlerdi ótkerip beriw islerin atqaradı.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2004-jıl 24-sentyabrdegi «Plastik kartochkalar menen esaplaw sistemasın rawajlandırıw is-ilajları haqqında»ǵı 445-sanlı Qararı hám Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005-jıl 5-avgusttaǵı «Banklerdegi depozit esap betlerinen naq puldaǵı tólemlerdi úzliksiz támiyinlew kepillikleri haqqında»ǵı PQ-147-sanlı Qararı hám respublikada plastik kartochkalarda esaplasıwlardı jáne de keń qollanılıwı keleshegin belgilep berdi.
Sonday-aq, Oraylıq bank tárepinen plastik kartochkalar menen esaplasıw sistemasınıń normativ-huqıqıy bazasın jaratıw hám jetilistiriw boyınsha da birqatar jumıslar islendi.
Bank tarawındaǵı reformalardıń tiykarǵı baǵdarları Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005-jıl 15-apreldegi «Bank sistemasın jáne de reformalaw hám erkinlestiriw is-ilajları haqqında»ǵı 56-sanlı Qararı hám usı qarar menen tastıyıqlanǵan «2005-2007-jıllarda bank sistemasın reformalaw hám rawajlandırıw Baǵdarlaması»nda óz kórinisin taptı.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2006-jıl 19-dekabrdegi «Kommerciyalıq banklerdiń kapitallasıw dárejesin arttırıwdı xoshametlew haqqında»ǵı PQ-3831-sanlı Qararına tiykarlanıp 2007-jıldıń 1-yanvarınan baslap 2010-jıldıń 1-yanvarına shekem yuridikalıq táreplerdiń kommerciyalıq bankler akciyaları boyınsha divident sıpatında alınǵan dáramatları salıq boyınsha salıqqa tartıw bazasın birinshi hám qosımsha túrde shıǵarılǵan kommerciyalıq bankler akciyaların satp alıwǵa baǵdarlaytuǵın qarjılar summasına teń muǵdarda kemeytiliwi belgilendi.
Inflyaciya dárejesiniń páseyiwi Oraylıq bank tárepinen qayta qarjılandırıw stavkasın basqıshpa-basqısh páseytip barıp, 2011-jıldıń 1-yanvarınan 12 procentke shekem túsiriliwine imkaniyat jarattı. Bul bolsa, óz gezeginde, kommerciyalıq banklerdiń depozit hám kreditler boyınsha procent stavkalarına óz tásirin kórsetti. Nátiyjede ekonomikanıń real tarmaqlarına ajıratılatuǵın kreditler kólemi sezilerli dárejede artıp, kishi biznes hám isbilermenlik subyektleriniń kommerciyalıq banklerinen uzaq múddetli kreditler alıwına, is haqı hám xalıq dáramatlarınıń artıwına múmkinshilik jaratıldı.
Mámleket bank sistemasınıń respublikanıń bazalıq tarmaqları hám kárxanaların modernizaciyalaw hám texnikalıq qayta úskenelew boyınsha investiciya joybarların, sonnan, investiciya baǵdarlamaları hám tarmaqların modernizaciyalaw baǵdarlamaları sheńberinde iri joybarlardı qarjılandırıwdaǵı qatnası barǵan sayın artıp barmaqta.
Pandemiya sebepli payda bolǵan finanslıq-ekonomikalıq daǵdarıs kóplegen salalarǵa óz zıyanın jetkerip úlgerdi. Sonnan bank-finans salasındaǵı daǵdarıslar jáhán ekspertleri tárepinen «banking shock» dep atalıp atırǵan proces haqıyqatında da qorqıtpaqta. Biraq, ulıwma izolyaciya sebepli, aralıqtan bank xızmetlerinen paydalanıw kóbeyip, xalıqaralıq pul ótkermeleri, elektron sawda-satıq, kommunal tólemler hám basqalar jedellik penen rawajlanıp, virtual shıjlanlar bazarı rawajlandı. Álbette, bul procestiń biz unamlı tárepin kóriwimiz múmkin.
2020-jıl 12-mayda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń PP–5992-sanlı «2020-2025-jıllarǵa mólsherlengen Ózbekstan Respublikasınıń bank sistemasın reformalaw strategiyası haqqında»ǵı Pármanı qabıl etildi.
Párman menen 2020-2025-jıllarǵa mólsherlengen Ózbekstan Respublikasınıń bank sistemasın reformalaw strategiyası, Ózbekstan Respublikası bank sistemasın reformalaw boyınsha «Jol kartası» hám strategiyanı ámelge asırıwdıń maqsetli kórsetkishleri tastıyıqlandı.
Usı Strategiyanı islep shıǵıw procesindegi Jáhán banki menen birge islesiw, atap ótkende, reformalar procesindegi tiykarǵı táwekelshilikler hám olardı minimallastırıwǵa qaratılǵan ilajlardı islep shıǵıw maqsetinde basqa ellerde ámelge asırılǵan bank sistemasındaǵı reformalardıń unamlı hám unamsız táreplerin úyreniwge qaratılǵan hám áhmiyetli juwmaqlar shıǵarılǵan.
Strategiya boyınsha keyingi bes jıllıqta bank-finans sistemasın reformalaw hám rawajlandırıwdıń tórt baslı baǵdarları belgilengen. Sonnan:
1. Bank sistemasınıń nátiyjeliligin arttıw;
2. Banklerdiń finanslıq turaqlılıǵın arttırıw;
3. Bank xızmetleri tartımlılıǵın arttırıw;
4. Bank sistemasında mámleket úlesin qısqartıw.
Mámleket bank-finans sektorı rawajlanıw dárejesi hám turaqlılıǵın bahalaw maqsetinde 2024-jıldıń juwmaǵına shekem Xalıqaralıq valyuta fondı hám Jáhán bankiniń baǵdarlaması (FSAP) tiykarında finanslıq sektor jaǵdayın bahalaw názerde tutılmaqta.
Bulardan kelip shıǵıp sonı aytıwǵa boladı, kóplegen bankten tısqarı, biraq oǵan baylanısı bar mámleketlik xızmetlerdi sanlı formatqa ótkeriw, bank-finans xızmetkerlerin hám olar menen tikkeley baylanıslı tarmaqlar xızmetkerlerin sawatlılıǵın arttırıw, jalǵız interaktiv portalların ápiwayılastırıw, elektron pullar hám elektron qoldı jedellik penen aylanısqa kirgiziw zárúrligi payda bolmaqta.
Juwmaqlap aytqanda, joqarıda keltirilgenlerden sonı kóriwge boladı, elimizde pandemiya sharayatında xalıqtı hám ulıwma ekonomika tarmaqların qollar-quwatlaw sisteması tabıslı rawajlanıp, olardıń ósiw tezligi jaqsılanıp baratır. Sonday-aq, kórip shıǵılǵan mashqalalardı sheshiw, finanslıq qarjılardan paydalanıwdı elimiz kommerciyalıq bankleri arqalı islew, olar arasındaǵı básekini jáne de kúsheytiwge hám bankler xızmetiniń turaqlılıǵın arttırıwǵa járdem beredi.