Kitapxanalar tipologiyasi

15-Tema: Kitapxana-málimleme mákemeleriniń tiykarǵı tipleri hám túrleri

Reje.
1. “Kitapxanalar tipologiyasi” túsinigi hám teoriyasınıń rawajlanıwı.
2. Ózbekstanda kitapxana-málimleme mákemeleriniń tiykarǵı tipleri hám túrleri.
3. Ózbekstandaǵı arnawlı kitapxana-málimleme mákemeleri

1. “Kitapxanalar tipologiyasi” túsinigi hám teoriyasınıń rawajlanıwı.
Kitapxanashiliqda kóplegen wazıypalardı sheshiwde eki bir - birine jaqın bolǵan metodlardan-klassifikaciyalaw hám tipologiyalawdan paydalanıladı. Klassifikaciyalaw hám tipologiyalaw ortasındaǵı shegaralar shártli bolıp tabıladı. Soǵan qaramastan klassifikaciyalaw degende úyrenilip atırǵan obyektti muǵdarlıq tárepten gruppalarǵa ajıratıw túsinilse, tipologiyalawda bolsa-sıpatına qaray ajaratıw túsiniledi.
Tipologiyalawdıń zárúrligi birdey bolmaǵan kitapxanalardı bir tártipke salıw zárúrligi menen payda boladı, yamasa olardı qanday da nizamlıqlar tiykarında bunday birdey bolmaǵanlıqdı úyreniw zárúrshiliginen kelip shıǵadı.
Tipologiyalaw processinde mazmunli analiz etiw tiykarında úyrenilip atırǵan kitapxanalardı uqsas hám túrli tárepleri anıqlanadı hám olardı identifikaciyalaw -yaǵnıy birdeylikke alıp keliwshi usılları anıqlanadı. Kitapxanalardı tipologiyalawdıń tiykarǵı ólshewi sıpatında “tip” hám “túr”degen túsinikler qabıl etilgen bolıp, olar úlgi, model, hár qıylı mánislerdi ańlatadı hám kitapxanalardıń gruppalarına tiyisli bolǵan belgili bir belgilerge iye boladı.
Usı sebepli belgili bir jetekshi belgileri boyınsha gruppalarǵa ajaratiwdı tiplerge ajaratıw dep ataladı, keyingi bóliw processindegi ajaratıw bolsa túr hám kishi túr dep ataladı. Tipologiyalaw processinde bir waqttıń ózinde eki -teoriyalıq hám ámeliy máseleler sheshiledi. Birinshi másele kitapxanalardıń iskerlik kórsetiliwi hám tipologiyalıq tárepden rawajlanıwınıń obyektiv nizamlıqların ashıw máqsetinde olardıń iskerligin xarakterleytuǵın faktorlardı toplaw hám analiz etiw jumısları yaǵnıy-teoriyalıq máseleler bolıp tabıladı.
Kitapxanalardı tipologiyalawdıń ámeliy máseleler bolsa, olardı xızmetlerdi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw máqsetinde usınıslar islep shıǵıw bolıp tabıladı. Kitapxanalardı tipologik xarakteristikasıdan kelip shıqqan túrde olardı wazıypaların, funkciyaların, baylanısların, munasábetlerin, shólkemlestirilgen dárejelerin anıqlaw imkániyatın beredi hám olar kitapxanalardı nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın zárúr bolıp tabıladı.
Kitapxanalardıń tipleri hám túrlerin esapqa alıp máqsetke muwapıq túrde olardıń fondın quramı hám dúzilisin, kitapxanlar sorawların qanaatlandırılıwın, kitapxanalar tarawlarǵa ajıratıw hám óz-ara baylanıslarına tiykarlanıwshı sistemalardı qurıw hám iskerlik kórsetiwin támiyinlew, kitapxanashılıq jumısın nátiyjeli basqarıwdı ámelge asırıladı. Kitapxanalardı ilimiy tárepten tipologiyalaw máseleleri teoriyalıq tárepden kitapxanatanıwshılıqqda házishe islep shıǵılmaǵan. Lekin kópshilik ilimpazlar tómendegi kitapxana túrlerin belgilegen: milliy, ǵalabalıq, oqıw, akademiyalıq, arnawlı.
XX ásirdiń 20 -jıllarında dáslep kitapxanalar úsh tipge: ǵalabalıq, ilimiy, mektep kitapxanaları bolǵan. 30 -jıllarǵa kelip M. A. Potapov kitapxanalardı ǵalabalıq hám ilimiy kitapxanalarǵa bóliwge qarsı shıqqan hám ol kitapxanalardı kitap fondı boyınsha universal hám arnawlı bolıwın usınıs etken.
40 -jıllarda I. M. Frumin kitapxanalardı ǵalabalıq hám ilimiy kitapxanalarǵa bolıwge qaytadı. Gruppalaw sıpatında kitapxanlardı sorawnamalardı: ulıwma bilim beriw, ilimiy-izertlew, óndiris, oqıw sorawların alǵan. 50-60 jıllarda O. S. Chubaryan kitapxanalardı siyasiy gruppalastırıwdı kitapxanlardı túri boyınsha ajratgan: ǵalabalıq hám ilimiy hám arnawlı. Buǵan qosımsha sıpatında ekinshi belgileri boyınsha, regionlıq hám mákemege tiyisliligine qaray ajıratıwdı usınıs etken.
70-90 jıllarda kitapxanalardı tipologiyasi mashqalasına arnalǵan tartıslar bolıp ótti. Nátiyjede kitapxanalar ǵalabalıq hám ilimiy, ulıwma hám arnawlı, universal hám arnawlı, ǵalabalıq hám mákemelik, ilimiy hám balalarǵa arnalǵan bolıp bólindi. Izertlewshilerdiń kitapxanalardı tiplarge ajaraıwinda qanday belgiler tiykarǵı hám qanday belgiler ekinshi dárejeli belgiler bolıwı kerek degen birden-bir bir toqtamǵa kele almadı.
YUNESKO kitapxanalardı tómendegi klassifikaciyasın usınıs etedi:

1. 
   Milliy kitapxanalar
   
2. 
   Joqarı oqıw orınları kitapxanaları
   
3. 
   Iri universal hámme paydalanıwı múmkin bolǵan kitapxanalar
   
4. 
   Oqıw kitapxanaları
   
5. 
   Arnawlı kitapxanalar (Ilimiy-izertlew institutları, jámiyetlik shólkemleri, mákemeler, kásiplik awqamı, muzeyler hám basqalar)
   
6. 
   Ǵalabalıq hámme paydalanıwshı (yamasa xalıq) kitapxanaları.
   

Kórinip turıptı, bul jerde de kitapxanalar birden-bir ilimiy tiykarlanǵan belgiler boyınsha tiplerge ajaratilmaǵan. Sonday etip kitapxanalardı tiplarge ajıratıwda hár qıylı qaraslar bar. Baziları tiykarǵı, jetekshi belgi sıpatında kitap fondınıń quramı dep esaplasa, ekinshisi kitapxanlar sorawları jetekshi dep esaplaydı, úshinshisi málimlemege bolǵan talaptı, tórtinshisi bolsa kitapxanlardı kitapxanaǵa tartıw máqsetin, motivaciyasın tiykarǵı belgi dep esaplaydi.
Sonıń ushın biz tiplerge bóliwshi belgilerge toqtalıp ótemiz
Olar túrlishe bolıwı múmkin:
-Máqseti boyınsha,
-paydalanıwshılar kontengenti boyınsha,
-teması boyınsha,-fonddıń quramı hám kolemi boyınsha,
-tiyisliligi boyınsha,
-iskerlik kórsetiwi boyınsha,
-yuridikalıq ǵárezsizligi boyınsha,
-kitapxanalar sistemasındaǵı ornı hám iskerligi statusi boyınsha,paydalanıw dárejesi boyınsha hám t.b.
Joqarıdaǵı belgiler boyınsha hár qıylı tipler, túrler hám kishi túrlerge ajıratıw múmkin. Usı boyınsha hár bir kitapxana bir waqttıń ózinde hár qıylı klassifikaciyalawda bolıwı múmkin.