Kitapxanalar tipologiyasi

Ózbekstandaǵı arnawlı kitapxana-málimleme mákemeleri.
“Arnawlı kitapxana” termini latın tilinen kelip shıqqan bolıp, qanday da predmet yamasa hádiysege, qánigelikge salıstırǵanda “bólek” degen mánisdi ańlatadı. Arnawlı kitapxanalar XX ásirdiń baslarında arnawlı gruppa sıpatında qáliplesti. Bul waqıtta pánlerdi bóliw dáwiri (differenciyalaw) juwmaqlanǵan hám qosılıw yaǵnıy integraciya dáwiri baslanıp atırǵan dáwir edi. Arnawlı kitapxanalardıń sociallıq wazıypası - kásiplik oqıwdı shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Kásiplik oqıw fonddı komplektlew salasın, kitapxanlar kontengentin, jumıslardı shólkemlestiriwdiń forma hám usılların anıqlaydı. Arnawlı kitapxanalar óz fondaların ózleri xızmet kórsetiwshi shólkem tarawı boyınsha komplektleydi.
Komplektlew obyekti sıpatında kitaplar, waqıtlı hám dawamlı baspalar, standartlar, jańa basılımlardıń sıpatlamaları, basqarıw-mákemelik baspalar, esabatlar, sızılma-konstruktorlıq hám proyektlik hújjetler, sonıń menen birge baspalardıń arnawlı túrleri-kartografikalıq, muzıka-notalari, audiovizul baspalar bolıwı múmkin. Arnawlı kitapxanalar-tekǵana hújjetli fondların saqlawshı jay, bálki hújjetli-málimleme kommunikaciya orayı, keyingi waqıtlarda bolsa elektron kommunikaciya orayı ham bolıp tabıladı. Usı kitapxanalar iskerligi tekǵana bibliografiyalıq maǵlıwmatlardı qıdırıw hám baslanǵısh hújjetlerdi jetkiziw menen shegaralanıp qalmastan, bálki olar iskerliginde faktografik málimlemelerdı jetkiziw usı iskerlikte áhmiyetli orındı iyeleydi. Mısalı, jergilikli óndiris hám sawda haqqındaǵı maǵlıwmatlardı biliw kitapxanashıdan arnawlı bilimlerdi talap etedi. Ilimpazlar hám qánigelerdi málimlemege bolǵan sorawlarınıń mazmunı olardıń kásiplik iskerligine tásir kórsetedi, olardıń kitapxana resurslarına bolǵan talaplarıń anıqlanıwı bolsa temalı jónelis arqalı belgilenedi. Sol sebepli arnawlı kitapxanalar bir- biri menen bilim tarawları boyınsha parıqlanadı.
Arnawlı kitapxanalardı ush tiykarǵı gruppaǵa ajıratıw múmkin: sociallıq-ilimiy (gumanitar), tábiy-ilimiy hám ámeliy taraw. Keyingi bóliniwi arnawlı kitapxanalardı pán tarmaqları hám óndiriske arnalǵan fondlardı shólkemlestiriw boyınsha ámelge asırıladı (astronomıyalıq, geologiyalıq, geografiyalıq hám kartografikalıq, tariyxıy hám kórkem ónertanıwshılıq, yuridikalıq, medicina, awıl xojalıǵı, texnika hám t. b).
Arnawlı kitapxanalardı siyasiy gruppalastırıwdıń áhmiyetli belgilerinen biri kitapxanaǵa tiyisli bolǵan shólkemniń jumıs iskerligi esaplanadi. Usı tiykarınan ilimiy, oqıw, óndiris hám basqarıw kitapxanaları bolıp ajratıladı. Sonıń menen birge basqa belgiler boyınsha da gruppalarǵa ajıratıw múmkin. Mısalı, kitapxanalardı statusi boyınsha - Respublika, taraw boyınsha oraylıq, regional, bas kitapxana, shaqapsha. Ádebiyatlar túri boyınsha - (patent kitapxanası), abonentlerge xizmet kórsetiw kategoriyasi boyınsha (kózi azziler kitapxanası).
Ózbekstanda arnawlı kitapxanalar X1X ásirdiń ekinshi yarımınan payda bola basladı hám olar belgili gruppa adamlarına xızmet kórseter edi. Olar barinen burın Samarqand hám Tashkent qalasında iskerlik alıp bardı. Bul tipdeǵı kitapxanalar áwele ilimiy-texnikalıq jámiyetler qasında dúzildi hám xalıqqa xızmet kórsete basladı. Olardan tek ilimiy hám injener-texnik xızmetkerler, basqarıw hám ilimiy shólkemler wákilleri paydalanıwǵan. Ózbekstandaǵı eń kóp jıllıq arnawlı kitapxanalar - Ózbekstan ilimler frfdemiyası qasındaǵı Astronomıya institutı kitapxanası ( 1873 j.), Samarqand wálayatındaǵı jawınnan suw ishetuǵın topraqtanıwshılıq ilimiy-izertlew institutı kitapxanası (1913 j.), Ózbekstan Mámleketlik mádeniyat hám kórkem óner muzeyi ilimiy-maǵlıwmat kitapxanası (1911j. Samarqand) esaplanadi.
Respublikadaǵı iri arnawlı kitapxanalar tómendegiler bolıp tabıladı:
Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń tiykarǵı kitapxanası;
Respublika ilimiy pedagogika kitapxanası;
Respublika ilimiy medicina kitapxanası;
Oraylıq ilimiy awıl xojalıǵı kitapxanası.
Usı kitapxanalardıń fondı million nusqadan asıp ketken.
Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń tiykarǵı kitapxanası 1933 jılda dúzilgen. Onıń tariyxı Respublikadaǵı ilim-pánniń rawajlanıwı menen tıǵız baylanısqan. Usı kitapxana akademiya kitapxanalar tarmaǵın basqaradi. Onıń quramına 30 ǵa jaqın ilimiy-tekseriw institutlarınıń kitapxanaları kiredi. Arnawlı kitapxanalar ishine tiykarǵı orınlardan biri texnika kitapxanaları kiredi. Texnika kitapxanaları ishinde eń kóp tarqalǵanları óndiris kárxanaları hám birlespeleri qasındaǵı kitapxanaları bolıp esaplanadi. Olardıń fondinda salmaqlı orındı jurnallar, texnikalıq esabatlar, basqarıw-mákemelik baspalardıń bazıbir túrleri, standartlar, sızılma-konstruktorlı hújjetler hám basqalar quraydı. Olar kitapxanlarǵa asıǵıslıq penen ilimiy-texnika hújjetleri haqqında málimleme beriw imkániyatın beredi.
Texnika kitapxanalarında tiykarınan keyingi jıllarda baspadan shıǵarılǵan ádebiyatlar boladı. Sebebi texnikaǵa tiyisli ádebiyatlar júdá tez eskiradi. Respublika texnika kitapxanaları ishinde jetekshi orındı 1957 jılda islengen, 2 millionnan artıq kitap fondina iye bolǵan Respublika ilimiy-texnika kitapxanası shólkemlesken. Házirde usı kitapxana A. Nawayı atındaǵı Ózbekstan Milliy kitapxanası quramına kirgen.
Ózbekstan den sawlıqtı saqlaw xalıqqa medicina xızmetin kórsetiw sistemasında 286 arnawlı kitapxanalar bolıp, olar quramına 12 wálayat medicina kitapxanaları, medicina ilimiy-izertlew institutları, joqarı hám orta arnawlı oqıw mákemeleri, emlew-profilaktika mákemeleri, emlewxanalar qasındaǵı kitapxanalar kiredi. Respublikada Awıl xojalıǵı tarawına tiyisli arnawlı kitapxanalar azshılıqtı quraydı. Olardıń jámi -27 . Usı kitapxanaları tiykarınan ilimiy-izertlew institutları, tájiriybe uchastkaları, joqarı oqıw orınları hám kolledjler, uluwma Respublika awıl hám suw xojalıǵı ministrligine qaraslı bolǵan kitapxanalar bolıp tabıladı.“Oqıw kitapxanası” termini kitapxanatanıwshılıqda uzaq waqıttan berli qollanılıp atırǵan termin bolıp tabıladı.
Oqıw kitapxanası degende oqıw processi dawamında payda bolatuǵın paydalanıwshılardı málimlemege bolǵan talapların qanaatlandırıw kitapxanaları túsiniledi. Usı kitapxanalardı tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin:
- joqarı oqıw orınları kitapxanaları (universitetler, akademiyalar, institutlar, kolledj)
- akademiyalıq licey kitapxanaları, mektep kitapxanaları.
Oqıw mákemeleri kitapxanaları oqıwshılardı tárbiya hám tálim alıwlarına járdem beriwge mólsherlengen. Oqıw processin támiyinlew olardıń eń áhmiyetli social wazıypası hám ayriqsha belgisi bolıp esaplanadi. Olar universal mazmundaǵı fondqa ( mektep, universitet kitapxanası), sonıń menen birge oqıw ornınıń tarawı boyınsha hám usı túrdegi fondqa, sonıń menen birge kóp nusqadaǵı oqıw ádebiyatlarına da iye bolıp esaplanadı. Oqıw kitapxanaları tekǵana oqıw processin támiyinlep ǵana qalmastan, bálki olar tárbiyalıq funkciyanı, sonıń menen birge ilimiy-izertlew hám óndiriske tiyisli talaplardı da qanatlandıradı.
“Basqarıw kitapxanası” termini arnawlı kitapxanalardıń taǵı bir túri sıpatında qollanıp kelinbekte. Usı kitapxanalar basqarıw iskerligi processinde payda bolatuǵın málimlemege bolǵan talaplardı qanaatlandıradı. Basqarıw kitapxanaların tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin:
- mámlekettiń nızam shıǵarıwshı hám atqarıwwshı shólkemler kitapxanaları (Parlament, Prezident kitapxanası), jergilikli hám ózin ózi basqarıw shólkemleri (hákimiyatlar, máhálle komitetleri), sud shólkemleri hám basqalar.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti apparatı kitapxanasında 2600 den artıq kitaplar bolıp, kitapxana hár jılı 40 atamadan artıq Respublika, 26 wálayat hám 36 atamadaǵı sırt el gazetaların, Respublika hám sırt ellerde shıǵatuǵın 98 atamadaǵı jurnallardı aladı. Kitapxana sheklengen kitapxanlar kontengentine Prezident adminstraciyası hám Ózbekstan Respublikası húkimeti apparatı xızmetkerlerine xızmet kórsetedi ( 600 ge jaqın adamǵa).
Arnawlı kitapxanalardıń ayrıqsha gruppası sıpatında kózi ázziler kitapxanaları esaplanadi. Respublika oraylıq kózi ázziler kitapxanası hám jeti wálayat kózi ázziler kitapxanaları – imkániyatı sheklengen kitapxanlarǵa xızmet kórsetiwshi Respublikadaǵı eń iri kitapxanalar bolıp esaplanadi. Usı kitapxanalar Ózbekstan Respublikası mádeniyat hám sport isleri ministrligine qaraslı bolıp tabıladı. Olar bórtpe-noqatlı (relyefno-tochechnim) shriftlı baspadan shıǵarılǵan baspalar hám plastinka hám magnit lentalerına jazılǵan kitaplar saqlanatuǵın mámleketlik arxibi, sonıń menen birge kózi ázziler ushın baspalardıń depozitar kitapxanası hámde tiflologiya (kózi ázziler ómiri hám iskerligi haqqındaǵı pán) ádebiyatları kitapxanası esaplanadi. Házirde 23 qalalıq hám 29 rayon kitapxanaları kózi azzi kitapxanlarǵa xızmet kórsetip atır.
Ádebiyatlar túri boyınsha arnawlı kitapxanalar gruppaına Respublika patent mákemesiniń Respublika patent kitapxanası kiredi. RPK - Ózbekstandaǵı innovaciyalar boyınsha 50 mámlekettiń, Pútkil jahán intellektuallıq múlk shólkemi, Evropa hám Yevroaziya patent mákemeleriniń hújjetleri tolıq saqlanatuǵın birden-bir patent bas fondı esaplanadi. Kitapxanada 21 millionnan artıq patent hújjetleri ámeldegi bolıp, olardıń 6 millionı kompakt optikalıq disklarda bolıp tabıladı
Respublikada kásiplik awqamları kitapxanaları tarmaǵı keń tarqalǵan, olar kárxana hám shólkemlerdń quramında bolıp, anıq bir miynet jámaatine ádebiyatlar menen xızmet kórsetedi. Usı kitapxanalardıń fondı unversal bolıp esaplanadi. Lekin olar óz fondların komplektlewge xızmet kórsetip atırǵan kárxananıń tarawi, ol jaǵdayda miynet etiwshilerdiń quramı, hámde kásiplik awqamınıń ayriqsha ózgesheliklerin itibarǵa aladı. Sonıń menen birge kásiplik awqamları tarmaǵında stacionar (mudam, bir orındaǵı) kitapxanalar da bolıp, olar kásiplik awqamı klubları, mádeniyat úyleri hám sarayları hámde óndiris kárxanalarında jaylasqan bolıwı múmkin. Biraq bazar ekonomikası sharayatında kóplegen kárxanalardıń jabılıwı munasábeti menen bul túrdegi kitapxanalardıń sanı azayıp barmaqta. Usı túrdegi kitapxanalarǵa emlewxanalar qasındaǵı pocentler ushın kitapxanalar, dem alıw úyleri, kórkem oner oriyalar, qamaqxanalar, áskeriy bólimler hám oficerler úyleri qasındaǵı kitapxanalar kiredi. Sonıń menen birge hár qıylı diniy shólkemlerdiń kitapxanalar tarmaǵı rawajlanıp barmaqta.
Ózbekstanda 15 diniy konfessiyalar bolıp, olardı bir qanshası Ózbekstan ushın dástúriy emes bolıp esaplanadi. Keyingi jıllarda milliy-materiallıq oraylar, “Ruwxıylıq hám bilim” orayları bólimleri, “Máhelle”, “Úmit”, “Ustaz”, “Salamat áwlad ushın”, “Jaslar birlespesi” hám basqa jámiyetlik shólkemleri hám fondları qasındaǵı kitapxanalar dúzilip atır.
Xalıqdı sociallıq aktivliginiń ósiwi nátiyjesinde hár qıylı jańa jámiyetlik kitapxanaları túrleri payda bolıwı múmkin.

Tákirarlaw ushın sorawlar
1. “Kitapxanalar tipologiyasi” degenimiz ne?
2. Ózbekstanda kitapxana-málimleme mákemeleriniń tiykarǵı tipleri hám túrleri qanday?
3. Ózbekstandaǵı arnawlı kitapxana-málimleme mákemeleri quramına qaysı kitapxanalar kiredi?