Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Kredittiń bahası túsinigin túsindirip beriń.

2. Nominal hám real procent stavkasın túsindirip beriń.
3. Ápiwayı hám quramalı procentler, olaúrdı esaplaw tártibin túsindirip beriń.
4. Ssuda kapitalları bazarı hám onıń segmentlerin aytıp beriń.
5. Qısqa múddetli pul bazarında kreditler bahasınıń qáliplesiwin sáwlelendirip beriń.
6. Kapital bazarında orta hám uzaq múddetli kreditler bahasınıń qáliplesiwin ashıp beriń.
7. Kredittiń bahasına tásir etiwshi faktorlardıń mánisin túsindiriń?
8. Oraylıq banktiń esap (diskont) stavkasın aytıp beriń.
9. Oraylıq banktiń lombard stavkasınıń ekonomikalıq mazmunın ashıp beriń.

XII BAP. BANKLERDIŃ KELIP SHÍǴÍWÍ HÁM BANK SISTEMASÍ

Joba:

12.1. Banklerdiń payda bolıwına sebep bolǵan tariyxıy sharayatlar.

12.2. Banklerdiń túrleri hám olardıń iskerliginiń ózine tán ózgeshelikleri.
12.3. Bank sisteması hám onıń formalarınıń keńeyiwi.
12.4. Oraylıq banklerdiń payda bolıw sebepleri hám jaǵdayları.


Tayanısh sózler: bank, kommerciyalıq bankler, oraylıq bank, eki basqıshlı bank, pul aylanısı, naq pul emissiyası, qadaǵalaw, bank sisteması, tovar-pul qatnasıqları.

12.1. Banklerdiń payda bolıwına sebep bolǵan tariyxıy sharayatlar

Bankler payda bolıwınıń tiykarı bolıp tovar-pul qatnasıqlarınıń bolıwı hám olardıń rawajlanıwı barlıq social-ekonomikalıq dúzimlerde banklerdiń bolıwın talap etti.

Bankler arasında orta ásirlerde puldarlar tárepinen puldı qabıllaw hám basqa mámleket, qala pulına aylmastırıp beriw tiykarında kelip shıqqan. Keyin ala puldarlar ózleriniń bos turǵan qarjılarınan payda alıw ushın waqıtsha paydalanıwǵa qarjı kerek bolǵan kárxanalarǵa ssudalar bergen. Bul pul almastırıwshı puldarlardıń bankirlerge aylanıwına alıp kelgen.
Bank sózi italiyasha «bank» sózinen alınǵan «pullı stol» degen mánisti ańlatadı. Orta ásirlerde italiyalı puldarlar shıjlanlarındaǵı, ıdıslarındaǵı monetaların stol ústine qoyıp esaplasqan.
XII ásirlerde Genuyada pul almastırıwshılardı «bancherii» dep ataǵan. Eger puldarlardan birewi isenimdi aqlamasa hám jumısqa juwapkersiz bolsa, onıń otırǵan stolı sındırılǵan hám onı «Vapso rotto», yaǵnıy bankrot dep ataǵan. Yaǵnıy bizge belgili bolǵan «bankrot» sózi de «bansa»dan alınǵan.
Bankler payda bolıwınıń baslanǵısh noqatı XVI ásirde Florenciya hám Veneciyada shólkemlestirilgen kishi jirobankler sanaladı.
Bul bankler tiykarınan óz klientleri – sawdagerlerge xızmet etken, olar arasında naq pulsız esaplasıwlardı alıp barǵan. Bul bankler óz klientlerin monetalar quramı buzılıwınan zıyan kóriwden qorǵaǵan. Olar esaplardı belgili summadaǵı qımbat bahalı metaldı kórsetiwshi arnawlı pul birligine alıp barǵan. Ózleriniń bos pul qarjıların jirobankler mámleketine qarızǵa, qalalarǵa, sırt el sawdagerlerine ssuda bergen. Angliya bank sisteması (XVI ásir) payda bolǵan hám rawajlanǵan birinshi mámleket sanaladı. Angliya bankleri altın (altındı saqlap beriw) menen shuǵıllanıwshılar (máselen Londonda bank jumısın dáslepki ret rawajlandırǵan Chayld degen puldardı aytıwǵa boladı) hám sawdagerlerden kelip shıqqan.
Áyyemgi Greciyada pul almastırıwshı adamlardı «trapezida» (grekshe-stol), Áyyemgi Rimde «mensariler» (latınsha-stol) dep ataǵan.
Dáslepki bankler valyuta almastırıw operaciyalarınan tısqarı, adamlardıń pul baylıqların saqlaw hám amanatshılarǵa esaplasıw xızmetlerin kórsetiw menen de shuǵıllanǵan. Sońınan bankirler usı nárseni túsindi, bankte háreketsiz turǵan pullardı belgili procentke berip dáramat alıw múmkinligin. Usılayınsha banklerdiń kredit operaciyaları payda bolǵan.
Banklerdiń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı islep shıǵarıw menen baylanıslı qárejetler hám talaplardıń artıwı, sawda kapitalı aylanısınıń tezlesiwi menen baylanıslı bolǵan. Natural xojalıq qatnasıqlarınıń juwmaqlanıwı sawda-satıq qatnasıqlarınıń rawajlanıwına jol ashtı. Islep shıǵarıwdı rawajlandırıw jallanba miynetti tartıwǵa alıp kelgen. Jallanba miynet ushın xalıqtıń pul formasında tólewi, turaqlı pul aylanısın júzege keltirdi. Pul aylanısın bolsa bank tárepinen basqarıw kerek edi. Solay etip, bankler xızmet kórsete basladı hám olar qarjıların jıynaw hám bólistiriw arqalı ssuda kapitalı háreketin basqara basladı. Ssuda kapitalınan ózgesheligi bankir isbilermen bolıp jumıs islegen.
Eger sanaat salasındaǵı puldar óz kapitalın sanaatqa, sawdager óz qarjısın sawdaǵa baǵdarlasa, bankir óz kapitalın bank jumısına baǵdarlaǵan. Ssuda kapitalisti tiykarınan óziniń bos kapitalın qarızǵa berse, bankirler tiykarınan tartılǵan qarjılarǵa súyenedi. Ssudaǵa qarjı beriwshi puldardıń dáramatı ssuda procenti bolsa, bankirdiń dáramatı bank paydası sanaladı. Bankler kárxana, shólkem, mámleketlik mákemeler, xalıqtıń bos pulların tartıw arqalı kóp kapitaldı óz qollarında jámleydi hám dáramat keltiriwshi kapital háreketin basqaradı. Bankirlerdiń irilesiwi hám olar xızmetiniń jetilistiriliwi olardıń arnawlı kárxanalar – kredit mákemelerine aylanıwına alıp keldi.
Solay etip, bank jumısı xalıq xojalıǵında bar qarjılardı tartıw hám bólistiriwdi óz ishine aladı. Bank óz jumısında belgili dáramatqa iye boladı. Bul dáramat bank tartqan resurslarǵa baǵdarlanǵan procent hám jaylastırılǵan resurslar boyınsha alatuǵın procent ortasındaǵı ayırmashılıqtan ibarat boladı.
Bankler jumısınıń rawajlanıwına tómendegi faktorlar tásir kórsetedi:
• Mámleket hám xalıq tárepinen banklerge bolǵan isenimniń artıwı olardıń ıqtıyarındaǵı waqıtsha bos pulların bankke tartıw imkanın beredi. Sońınan islep shıǵarıwshı kárxanalar da óz pulların depozit retinde jaylastıra basladı.
• XVI ásirde Amerikadan Evropaǵa kóp muǵdarda altın hám gúmistiń kirip keliwi Italiya hám Gollandiya bankleriniń monopoliyasına shek qoydı. Nátiyjede Evropada bankler aralıq báseki payda boldı.
• Bankler jumısı rawajlanıp barıwı menen olar qımbat bahalı qaǵazlar bazarında payda bolǵan. Usılayınsha banklerdiń jańa operaciyaları payda boldı.
• Bankler óziniń specipikalıq, yaǵnıy «ózine tán» qásiyeti boyınsha milliy tólem sistemasınıń súyenishine aylandırıldı. Endi ekonomikadaǵı barlıq tólemler bankler arqalı ótetuǵın boldı. Bul banklerdiń ekonomikadaǵı dárejesin kóterdi.
Birinshi Oraylıq bank 1650-jılı Shveciyanıń Riks bank;
1694-jılı Angliya Oraylıq banki;
1800-jılı Franciya Oraylıq banki;
1893-jılı Italiya Oraylıq banki;
1913-jılı AQSh federal rezerv sisteması shólkemlestirildi.

12.2. Banklerdiń túrleri hám olardıń iskerliginiń ózine tán ózgeshelikleri

Kredit sisteması dep kredit qatnasıqları jıyındısı hám kerdit qatnasıqların qurawshı hám ámelge asırıwshı kredit institutları jıyındısına aytıladı. Kredit sisteması arqalı huqıqıy hám fizikalıq táreplerdiń waqıtsha bos qarjıları jıynaladı hám kárxana, shólkemlerge, mámleketke waqıtsha paydalanıwǵa beriledi. Kredit sisteması birneshe buwınlardan ibarat bolıwı múmkin. Qarjılardıń tartılıwı hám bólistiriliwine qaray kredit sisteması buwınları ózgesheliklerine iye boladı. Jáhán ámeliyatında kredit sisteması óziniń shólkemlesiw túri boyınsha tómendegi toparlarǵa bólinedi.

• oraylıq bank;
• kommerciyalıq bankler;
• arnawlı kredit institutları;
Bazar ekonomikasında eki basqıshlı kredit bank sisteması kóplegen eller ekonomikasınıń tiykarı sanaladı. Bul Oraylıq bank, bank institutları hám banklik emes kredit mákemeleri.
Bank institutlarına tómendegi bankler kiredi:
- kommerciyalıq bankler;
- investiciya bankleri;
- amanatlardı tartıwshı bankler (Ózbekstanda Xalıq banki);
- ipoteka banki;
- sawda bankleri;
- sırtqı ekonomikalıq baylanıslar boyınsha bankler;
- tarmaqlar boyınsha qániygelesken bankler hám basqalar.
Banklik emes kredit shólkemlerine:
- investiciya kompaniyaları;
- qamsızlandırıw kompaniyaları;
- napaqa hám basqa fondlar kiredi.
Ózbekstan Respublikası nızamlarına tiykar bank-kommerciyalıq mákeme bolıp, fizikalıq táreplerdiń bos turǵan pul qarjıların tartıw hám olardı óz atınan, tólemlilik, múddetlilik, qaytıp beriw shárti menen jaylastırıw operaciyaların hám basqa bank operaciyaların atqaradı.
Bankler – tovar-pul xojalıǵınıń ajıralmas bólegi. Ayyemnen olar birge rawajlanǵan. Sonıń ushın qunnıń pul forması aylanısınıń baslanıwı jumıstıń baslanıwı dep esaplaw, bank xızmeti rawajlanıwınıń jetiskenligi turaqlı ekonomikadaǵı tovar-pul baylanıslarınıń rawajlanıw dárejesine tuwrı kelgen.
Bankler finanslıq bazardıń dúzilisiniń bir bólegi kredit shólkemi bolıp, fizikalıq hám yuridikalıq táreplerdiń waqıtsha bos turǵan pulların jıynaw, toplaw, jámlengen (akkumulyaciyalanǵan) qarjılardı óz atınan qaytarıp beriw, múddetlilik tiykarında beriw hám klientlerdiń tapsırmasına tiykar tovarlardı ámelge asırıw wazıypaların ámelge asıradı.
Bankler belgili belgilerine qaray tómendegi túrlerge bólinedi:
• múlk formasına qarap: akcioner, akcioner emes, koorperativ, kommunal, mámleket, aralas, xalıqaralıq banklerge bólinedi;
• kredit beriwshi banklerge;
• milliy dárejesi boyınsha: milliy hám sırt el banklerine;
• xızmet kórsetiwi hám atqaratuǵın funkciyalarına qaray: depozit, universal, qánilesken banklerge bólinedi.
Akcioner bankler akcioner kompaniyalar retinde payda bolǵan bankler bolıp, akciyalar shıǵarıw esabınan olar kapitaldıń tiykarǵı bólegi sıpatında keltiriledi. Kóplegen rawajlanǵan ellerde bank sistemasınıń tiykarǵı bólegin akcioner bankler quraydı.
Akcioner bolmaǵan bankler payshılar qarjıları esabınan shólkemlestirilgen bankler bolıp, olar bir yaki birneshe adam ıqtıyarında bolıwı múmkin.
Mayda islep shıǵarıwshılar, ónermentlerdiń jumısın qollap-quwatlaw maqsetinde koorperativ bankler shólkemlestiredi. Bul banklerdiń qarjıları qatnasıwshılarınıń qarjıları esabınan payda boladı hám klientlerge olardıń xızmetin rawajlandırıw ushın jeńil sharayatta kreditler beriledi. Kommunal bankler qánigelesken kredit shólkemleri bolıp, kommunal xojalıq hám úy-jay qurılısın kreditlew hám qarjılandırıw menen shuǵıllanadı.
Mámleket bankleri mámleket ıqtıyarında bolǵan kredit mákemesi bolıp, óziniń birinshi tamırları áyyemgi Rimde, Egipette, sońınan XVI-XVII ásirlerde Evropada payda bolǵan.
Qánigelestirilgen banklerdiń túrleri sıpatında investiciya, amanat, rawajlanǵan banklerin keltirip ótiwge boladı. Kredit sistemasınıń jáne bir bólegi banklik emes mákemeler bolıp, mámleket hám kárxanalardı qarjılandırıw, uzaq múddetli kreditlew menen shuǵıllanadı.

12.3. Bank sisteması hám onıń formalarınıń keńeyiwi

Kredit – bank sistemasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı – ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń ajıralmas belgilerinen (ózgesheliklerinen) biri. Bul bank sisteması hárqanday túrdegi ekonomikanıń oraylıq sistemasın shólkemlesteriwshilerden sanaladı. Bank sisteması waqtınsha bos turǵan pul qarjıların akkumulyaciyalaw funkciyasın ámelge asıradı. Bank sistemasınıń tabıslı jumısınan ekonomikanı nátiyjeli xızmet kórsetiwi, ulıwma alǵanda, mámlekettegi ekonomikalıq ósiw menen baylanıslı boladı. Bank dep pul qarjıların jıynawshı, kredit-esap hám basqa hár qıylı dáldalshılıq operaciyaların atqarıwshı mákemelerge aytıladı.

Eger mámlekette jeterli dárejede bank xızmet kórsetip atırǵan bankler, kredit shólkemleri hám ekonomikalıq shólkemler bolsa, onda bank sisteması boyınsha gáp etiwge boladı. Bul jaǵdayda bankler hám krelit shólkemleri túrli formalarında hám turaqlı óziniń klient-ekonomika subyektleri, Oraylıq bank, basqa organlar, mámleket hákimiyatları hám mámleketlik basqarıw organları, óz ara yaki járdemshi shólkemler menen qarım-qatnasta (qatnastı) bolıp turadı.
Bank sisteması – shólkemlestiriw sisteması sıpatında iri sistema – mámlekettiń ekonomikalıq sistemasına kiredi. Sonlıqtan, banklerdiń jumısı hám rawajlanıwın materiallıq hám materiallıq ónimlerdi islep shıǵarıw, aylanıs hám tutınıw menen baylanıslı túrde kórip shıǵıw kerek. Óziniń iskerliginde bankler xojalıq turmısın tártipke salıw mexanizmi menen tikkeley baylanıslı.
Kommerciyalıq banklerdi belgilerine qaray tómendegi túrlerge bóliwge boladı. Múlkshilik formasına qaray bankler: mámleket bankine, akcionerlik banklerge, koorperativ, jeke, regionallıq, aralas múlkshilikke tiykarlanǵan bankke bólinedi. Akcionerlik bankler akcioner jámiyet sıyaqlı ashıq túrdegi yaki jabıq túrdegi akcionerlik bankler bolıwı múmkin. Akcionerlikke kiriw akciyalardı satıp alıw jolı menen ámelge asırıladı. Huqıqıy hám fizikalıq tárepler banklerdiń akciyaların satıp alıw hám akcioner bolıwı múmkin.
Ayırım kommerciyalıq bankler paylar esabınan shólkemlestiriliwi múmkin. Bunday banklerdiń qatnasıwshıları da huqıqıy hám fizikalıq tárepler bolıwı múmkin.
Jeke bankler – fizikalıq táreplerdiń pul qarjıları esabınan shólkemlestirilgen bankler sanaladı.
Jaylasıwına qaray kommerciyalıq bankler: xalıqaralıq, regionallıq, wálayat banklerine bóliniwi múmkin.
Orınlaytuǵın operaciyalarına qaray kommerciyalıq bankler – universal hám arnawlı banklerge bólinedi.
Universal bankler túrli-túrli operaciyalar hám túrli xızmetlerdi ámelge asıradı. Arnawlı bankler belgili baǵdarlarǵa xızmet etip, óz jumısın usı baǵdarlardaǵı jetiskenliklerge, nátiyjelilikke erisiwge arnaydı. Bunday banklerge tarmaqlarǵa xızmet kórsetiwshi bankler, eksport-import operaciyaların júrgiziwshi bankler, investiciya bankleri, ipoteka bankleri kiriwi múmkin.
Segmentlengen bank sisteması kommerciyalıq hám banklik emes kredit shólkemlerine jumıs islew ortalıǵın (operaciyaların) nızamlı tárepten shegaralap qoyılıwın bildiredi. Bunday jaǵday házir AQSh, Yaponiya, Kanada sıyaqlı mámleketlerde bar, olarda koorperativ klientlerdiń qımbat bahalı qaǵazların shıǵarıw hám jaylastırıw operaciyaları menen shuǵıllanıw qadaǵan etiledi. Biraq, búgingi kúnde AQSh 1933-jılı qabıl etilgen Glass-Stegal nızamı biykarlanıwın kútip atır. Biraq, rawajlanǵan ellerge bir yaki eki basqıshlı bank sisteması bar.
Bir basqıshlı bank sisteması variantı mámlekette jalǵız oraylıq bank ele payda bolmasa yaki bir oraylıq bankten ibarat bolsa real (haqıyqatında) bolıwı múmkin.
Biraq, civilizaciya dárejesindegi bazar ekonomikasında eki basqıshlı bank sisteması bar. Bunda birinshi basqıshlı bankler – bul Oraylıq bank, ekinshisi tómengi basqısh bolsa – kommerciyalıq bankler hám kredit shólkemleri.
Oraylıq bank – bank sisteması bar bolǵan barlıq mámleketler pul-kredit sistemasınıń tiykarın quraydı. Oraylıq banktiń finans bazarındaǵı ornı mámlekette bazar qatnasıqlarınıń rawajlanıw dárejesine hám ózgesheligine baylanıslı. Bul bolsa óz gezeginde eki basqıshlı qáliplesiwge tiykarǵı faktor sanaladı. Sebebi, bunıń ústinde Oraylıq bank turadı.
Eki basqıshlı bank sisteması bazar qatnasıqlarınıń qarama-qarsılıqlarınan kelip shıǵadı. Bir tárepten, bul jeke finans qarjılarınan erkin paydalanıw huqıqın talap etedi. Bul tómengi basqısh bankler-kommerciyalıq bankler arqalı ámelge asırıladı. Ekinshi tárepten, bul qatnasıqlardı belgili muǵdarda tártipke salıwdı qadaǵalaw ushın baǵdarlaw kerek. Bunday arnawlı institut retinde Oraylıq bank júzege shıǵadı.
Bank iskerligi arnawlı licenziya tiykarında ámelge asıratuǵın iskerlik. Ózbekstan Respublikası Kommerciyalıq bankleri Oraylıq bank tárepinen beriletuǵın licenziya tiykarında jumıs alıp baradı. 2017-jıldan baslap bolsa olarǵa qosımsha licenziyalar zárúr emes bolıp qaldı.
Bazar ekonomikası hám jáhán xojalıǵı rawajlanıwı menen bank sisteması da rawajlandı. Házir bankler barǵan sayın tek taza bank operaciyaların islep qoymaydı.
Kommerciyalıq bankler tómendegi operaciyalardı isleydi:
- passiv operaciyalar;
- aktiv ssuda operaciyaları;
- bank xızmetleri hám dáldalshılıq operaciyaları;
- banktiń óz qarjıları esabınan ámelge asıratuǵın operaciyaları hám basqalar.
Sonıń menen birge, bankler finanslıq xızmetler kórsetetuǵın finanslıq mákemelerge aylanbaqta, bul bank balansında sáwlelendirilmeydi, biraq júdá úlken dáramat keltiredi. Mısalı, bankler valyuta operaciyaların islegende sarroflar-brokerler sıpatında ortaǵa shıqtı hám kóp muǵdarda haqı aldı. Biraq, bul operaciyalar bank balansında sáwlelendirilmeydi. Házirgi waqıtta iri kommerciyalıq bankler derlik 350 túrdegi finanslıq xızmet kórsetpekte.
Olardıń arasında eń kóp tarqalǵanı veksellerdi esapqa alıw usılı. Bank veksel saqlawshıdan naq esaplasıw jolı menen veksel satıp aladı. Onda jazılǵan summadan esapqa alıw procentin – kórsetilgen xızmet ushın haqı uslap qalınadı. Veksel boyınsha tólem múddeti kelgende bank onı vekseldi satqan veksel saqlawshısına emes, al vekseldi bergen adamǵa beredi.
Qımbat bahalı qaǵaz girewge alınıp, beriletuǵın ssudalar, sonday-aq, mine usınday qaǵazlardı satıp alıw boyınsha operaciyalar fond operaciyaları dep júrgiziledi.
Tovar iyesine beriletuǵın ssudalar, qoymalar, joldaǵı hám sawda aylanbasındaǵı tovarlardı girewge alıp usınadı. Ssudalar óz múddetinde tólenbegen jaǵdaylarda girewge qoyılǵan qımbat bahalı qaǵazlar hám tovar metariallıq baylıqlar bank ıqtıyarına múlk bolıp ótedi. Tólew qábiletine gúman joq iri klientlerge bank heshqanday támiynatsız ssudalar yaki bank kreditleri dep atalatuǵın qarızlar beredi.

12.4. Oraylıq banklerdiń payda bolıw sebepleri hám jaǵdayları

Kredit finans sistemasınıń turaqlılıǵın támiyinlew, onıń buwınlarınıń eń dáslep kommerciyalıq bankler xızmetiniń turaqlılıǵın támiyinlew mámlekettiń oraylıq bankiniń tiykarǵı wazıypası sanaladı. Oraylıq banktiń taǵı bir wazıypası kredit organları (sistemasın) iskerligin tártipke salıw hám shólkemlestiriwden ibarat.

Uzaq jıllar dawamında kommerciyalıq bankler hám emissiyalıq banklerdiń atqaratuǵın funkciyaları qosılıp ketti. Bular qatarına banknotalardı emissiyalawdıń oraylasıwı, bir qolda yaki birneshe banklerdiń qolında, yaǵnıy mámlekettiń arnawlı nızamlı aktleri menen qollap-quwatlanatuǵın bankler qolında uslap turıwı, sońınan bolsa olar arasınan irilerin ajıratıp, soń emissiya shıǵarıw huqıqınıń beriliwin yaki ayrıqsha oraylıq emissiyalıq bankler dep atalıwshı banklerdiń payda bolıw proceslerin mısal etip keltiriwge boladı.
Zamanagóy eki basqıshlı bank sisteması kóp sanlı kommerciyalıq bankler hám Oraylıq bankke tiykarlanǵan bank sisteması usı jol menen payda boldı. Oraylıq bank – bul mámleket banki, mısalı, Angliya banki, Franciya banki, Bundes bank, Yaponiya banki, Shveycariya banki, Finlyandiya banki hám basqalar jalǵız bankler. Biraq AQSh Oraylıq banki 12 aymaqlıq Federal banklerden, yaǵnıy federal rezerv sisteması (FRS) basqarıw keńesi tárepinen basqarılatuǵın bólimlerden ibarat.
Oraylıq bank kapitalına bolǵan múlk formasına qaray olar mámleket (kapital mámleketke tiyisli) akcioner hám aralas kapitallı túrlerge bólinedi.
Ayırım Oraylıq bankler mámleket bankleri kórinisinde qáliplesken. Olarǵa nemec Federal Banki (Germaniya Bundes banki). 1957-jılı Riks bankiniń dawamshısı (1975-jılı payda bolǵan) qáliplesti. Bazı Oraylıq bankler burın jeke bank, mısalı Angliya banki (1694), Franciya bankleri (1800-jılı) retinde, sońınan bolsa milliylestirilip mámleket bankine aylandırılǵan.
Akcioner Oraylıq bank qatarına AQSh FRT (Federal rezerv sisteması)n kirgiziwge boladı. FRS 1913-jıldaǵı Federal Rezerv tiykarında payda bolǵan aralas túrdegi Oraylıq banklerge, kapitalında mámleket, akcioner hám jeke kapitalı bar banklerge kiredi. Bul toparlar qatarına kiriwshi Yaponiya banklerin(1882-j.) mısal keltiriw múmkin. Nızam boyınsha 1942-jılı 55% ustav kapitalı mámleketke tiyisli. Derlik barlıq ellerde Oraylıq bank huqıqıy normaların tártipke salıwshı, anıqlawshı (belgilewshi) nızamlar bar. Túrli mámleketlerde Oraylıq banklerge túrli funkciyalar belgilep beriliwi múmkin. Biraq Oraylıq bank bárqulla mámleket hám bank belgilerin ózinde jámleytuǵın, ózinde mámlekettiń tártipke salıwshı organı bolıp qaladı.
Mámlekettiń Oraylıq banki – usı mámleket bank sistemasınıń tiykarǵı bólegi sanaladı. Oraylıq bank – birinshi gezekte mámleket hám ekononomika arasındaǵı xızmet etedi. Biraq, Oraylıq bank óz aldına payda alıwdı maqset etip qoymaydı.
Oraylıq banklerdiń payda bolıwı tómendegi sebepler menen belgilenedi:
1. Naq pullardı emissiyalawdıń bir orayda toplanıwına zárúrlik.
2. Kommerciyalıq bankler krizis waqtında naq pul emissiyası boyınsha minnetlemelerin támiyley almas edi. Buǵan mısal etip, 1907-jılı AQShtaǵı krizisti keltiriwge boladı.
3. Mámleketti finanslıq tárepten qıyın, awır awhaldan qutqarıw. Angliya Oraylıq bankiniń monarx Karl I di mámleket finans minnetlemelerin orınlaw ushın shólkemlestirilgen.
4. Jeke kommerciyalıq banklerdiń ózi de pul emissiyalawdan biyzar boldı (Senvoraj-naq pul emissiyasınan alınatuǵın dáramat).
Ulıwma alǵanda, Oraylıq bankler tárepinen islenetuǵın operaciyalar tómendegi tórt toparǵa (túrge) bólinedi:
1. Banknotalardıń monopol emissiyasın ámelge asırıw;
2. Oraylıq bank – bankler banki esaplanadı;
3. Oraylıq bank – húkimet banki sanaladı;
4. Oraylıq bank pul-kreditti tártipke saladı hám bank qadaǵalawın ámelge asıradı.
Oraylıq banklerge mámleket wákili retinde nızamlı túrde banknotalardı monopol túrde emissiya islew biriktirilgen, yaǵnıy ulıwma milliy kredit pulların basıp shıǵarıw júklengen. Sonı atap ótiw kerek, sanaatı rawajlanǵan ellerde banknotalar pul massasınıń sezilersiz bólegin quraydı, sonıń ushın Oraylıq banktiń monopol emissiya funkciyası biraz páseytilgen. Biraq, banknotalardı shıǵarıw funkciyası mámlekettegi pul rezervlerin qurawshı, pul aylanısın naq banknotalar menen támiyinlew hám kredit sistemasınıń likvidliligin támiyinlew quralı sanaladı. Bul funkciyalar naq pul aylanısı úlesi sezilerli bolǵan ellerde úlken áhmiyetke iye.
Oraylıq bank tikkeley isbilermenler hám xalıq penen heshqanday jumıs islemeydi. Onıń tiykarǵı klientleri kommerciyalıq bankler. Kommerciyalıq bankler ekonomika hám Oraylıq bank arasında dáldalshı retinde jumıs isleydi. Oraylıq bankler sıpatında kommerciyalıq banklerdiń rezervlerin saqlaydı, sonnan, májbúriy rezerv talapları formasındaǵı pul qarjıların saqlaydı, olardıń kreditorları sıpatında qatnasadı, kommerciyalıq banklerdiń Oraylıq bankte ashatuǵın esap betleri arqalı (Ózbekstan Respublikası – esap-kassa orayı) mámlekette naq pulsız esaplasıwlardı isleydi; bankler hám basqa kredit institutları ústinen qadaǵalaw júrgizedi.
Kapitaldaǵı múlk formalarına qaramastan, Oraylıq bank mámleket penen tikkeley baylanıslı. Húkimet bankleri sıpatında – Oraylıq bank ǵaznashısı ornında hám kreditorı retinde, wákili (agenti), finanslıq másláhátshisi sıpatında xızmet etedi. Bunda Oraylıq bank húkimetlik mákemeler hám kárxanalardıń esap betlerin júrgizedi, salıqlar hám basqa túsimlerdi jıynaydı, tólemlerdi isleydi.
Qaǵıyda boyınsha Oraylıq bank mámleket byudjetiniń kassa orınlanıwın ámelge asıradı. Mámleketke salıqlar hám zayomlardan (obligaciyalar) túsken dáramatlar húkimet qárejetlerin jabıwshı Oraylıq bankte ashılǵan jalǵız ǵaznashılıq esap betine ǵaznashılıqtıń procentsiz esap betine ótkeriledi. (Finans ministrligi).
Húkimettiń kreditorı retinde Oraylıq bank mámleket zayomlarınıń jańasın aylanısqa shıǵarıw, jaylastırıw, óziniń portfelin toltırıw ushın mámleket qaǵazların satıp alıw, mámleketke (húkimetke) tuwrı ǵazna kreditlerin beriw menen shuǵıllanadı.
Mámleket byudjetiniń deficiti sharayatında kóplegen ellerde Oraylıq banktiń húkimetti kreditlew hám mámleket qarızın basqarıw funkciyaların kúsheytedi. Oraylıq bank mámleket qarzın basqarıw ushın usıllardan paydalanadı. Mısalı, mámleket minnetlemeleriniń kurslarına tásir kórsetiw maqsetinde olardı satadı hám satıp aladı, satıw shártlerin ózgertedi, túrli jollar menen jeke investorlar ushın tartımlılıǵın arttıradı.
Mámlekettiń wákili (agenti) funkciyasında Oraylıq bank mámlekettiń altın-valyuta rezervlerinen paydalanadı, milliy pul birligi kursın uslap turıw ushın valyuta bazarlarında valyuta intervitciyası sıyaqlı qurallardan paydalanadı. Oraylıq bank xalıqaralıq valyuta-kredit shólkemlerinde ód mámleket atınan qatnasadı.