Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Oraylıq banktiń ekonomikalıq, siyasiy ǵárezsizligi hám onı bahalaw tártibin aytıp beriń.

2. Oraylıq banklerdiń ǵárezsizlik shkalası hám AQSh Federal Rezerv Sistemasınıń ǵárezsizlik dárejesin, ekonomikalıq mazmunın túsindirip beriń.
3. Evropa Oraylıq banki, Yaponiya Oraylıq bankiniń ǵárezsizlik dárejesin hám ótiw ekonomikası mámleketleri Oraylıq bankleriniń ǵárezsizlik dárejesin sáwlelendirip beriń.
4. Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń ǵárezsizlik dárejesiniń áhmiyetin túsindirip beriń.

XVI BAP. KOMMERCIYALÍQ BANKLER HÁM OLARDÍŃ FUNKCIYALARÍ

Joba:

16.1. Kommerciyalıq bankler iskerligin shólkemlestiriw principleri.

16.2. Kommerciyalıq banklerdiń funkciyaları.
16.3. Kommerciyalıq banklerdi shólkemlestiriw hám licenziyalaw.
16.4. Pul qarjılarınıń kommerciyalıq banklerde toplanıwı hám tártipke salınıwı.


Tayanısh sózler: kommerciyalıq bank, investicion bank, depozit, kapital, kredit, lizing.

16.1. Kommerciyalıq bankler iskerligin shólkemlestiriw principleri

Ataqlı ekonomist ilimpazlar, sonnan Lavrushin «kommerciyalıq bank bul shólkem emes, al kárxana dep esaplaydı. Olardıń pikirinshe, kommerciyalıq bankler de ónim jaratadı. Kommerciyalıq bankler materiallıq emes formaǵa iye ónimlerdi jaratadı. Mısalı, depozit hám kredit. Lekin ámeliyatta kommerciyalıq banklerin akredit mákemesi hám kredit shólkemi dep ataw keń tarqalǵan. Kommerciyalıq banklerdiń yuridikalıq tárep sıpatındaǵı ózine tán dárejesi tómendegi jaǵdaylarda anıq kórinedi.

Kommerciyalıq bankler pútkil ekonomika subyektleri hám xalıq kreditleytuǵın qúdiretli finans institutları sanaladı. Búgingi kúni olardıń kreditlerisiz birde-bir mámlekette ekonomikalıq ósimdi támiyinlew hám úy-jay mashqalasın sheshiw múmkin emes.
Kommerciyalıq bankler xalıqqa hám xojalıq júrgiziwshi subyekt, esaplasıw, kassa xızmet kórsetetuǵın finanslıq institut sanaladı.
Kommerciyalıq bankler jumısı mámleket tárepinen qatań qadaǵalanatuǵın finans institutı. Mámleket negizinde kommerciyalıq bankler jumısın Oraylıq bank arqalı qadaǵalaydı. Bunday qadaǵalawdıń tiykarǵı sebebi banklerge depozitler hám amanatlar beriw huqıqın belgilegenligi.
Kommerciyalıq bankler shártnama tiykarında klientlerge finanslıq xızmet kórsetetuǵın kredit institutları esaplanadı.
Bul finanslıq xızmetleriniń bahası bank hám klient arasındaǵı kelisimge tiykarlanadı. Heshqanday mámleket organı bank xızmetleri bahasın qáliplestiriw procesine aralasıwǵa haqılı emes.
Kommerciyalıq bankler klientleriniń bank tartılǵan qarjılarınıń sır tutılıwın kepilleytuǵın finans institutı sanaladı. Bul kepillikler bank sırı haqqındaǵı nızamda óz kórinisin tabadı.
Kommerciyalıq bankler islep shıǵarıw, qamsızlandırıw hám sawda menen shuǵıllanıw qadaǵan etilgen institut.
Kommerciyalıq bankler tartılǵan qarjıları menen kredit resursların shólkemlestiriw hám islew principi bank jumısınıń tırnaǵı sanalıp, onıń depozit hám amanatlardı tartıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttıradı, passivlerdi tartıw boyınsha báseki ortalıǵınıń payda bolıwına tiykar boladı. Bunnan tısqarı, shetten tartılǵan hám qoyılǵan qarjılar teń salmaqlılıǵı banklerde depozitlerdi tartıwǵa qızıǵıwdı kúsheytedi hám bul qarjılardan ónimli paydalanıwǵa tiykar jaratadı.
Kommerciyalıq banktiń ekinshi hám tiykarǵı principlerinen biri bul haqıyqatında da bar qarjılar shegarasında xızmet kórsetiw. Kommerciyalıq bank basqa bank wákillik esap betine naq pulsız tólemdi ámelge asırıw, basqalarǵa kredit xızmetin kórsetiw hám wákillik esap betinde qalǵan qaldıq shegarasında naq pullı operaciyalardı islewi múmkin. Kommerciyalıq banklerdiń haqıyqatında bar qarjılar shegarasında xızmet kórsetiwi degenimiz, banktiń tek óz resurs hám kredit qoyılmalarınıń teń salmaqlılıǵı emes, al banktiń aktivleri menen onıń tartqan qarjıları arasındaǵı teń salmaqlılıǵın támiyinlew túsiniledi. Bunda eń dáslep, passivler hám aktivler múddetleriniń birdeyligi esapqa alınıwı kerek. Eger bank qarjıların qısqa múddetke tartqan bolsa hám bul qarjıların uzaq múddetli ssudalarǵa jaylastırsa, banktiń minnetlemeleri boyınsha tólemlerdi óz waqtında islewi birqansha mashqalalar menen baylanıslı bolıwı, bul bolsa óz gezeginde banktiń finanslıq jaǵdayına keri tásir kórsetiwi múmkin.
Bank aktivinde risk dárejesi joqarı bolǵan ssudalar muǵdarınıń kóbeyiwi, banktiń resurslarında óz qarjılari úlesiniń artıwın talap etedi. Soǵan bolsa, bank jumısın tártipke salıwshı ekonomikalıq normativlerdi anıqlawda bank aktivleriniń passivlerge teń bolıwın esapqa alıwı lazım.
Bank nızam sheńberinde óz resurslarınan erkin paydalanıwı múmkin, biraq onıń aktiv operaciyaları kólemin hákimshilik tárepten shegaralaw múmkin emes.
Hákimshilik sheklewler bir mártelik hám ayrıqsha jaǵdaylarda qollanılıwı múmkin. Bul sheklewlerdi turaqlı qollanıw banktiń kommerciyalıq tiykarlarınıń buzılıwına alıp keledi. Soǵan sáykes, bankler jumısın tártipke salıw ushın ekonomikalıq normalardan keń túrde paydalanıladı. Kommerciyalıq banklerdiń tartılǵan qarjılar sheńberinde kredit resursların shólkemlestiriw hám islew principi bank jumısınıń tiykarı sanalıp, onıń depozitlerdi tartıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttıradı, passivlerdi tartıw boyınsha báseki ortalıǵı payda bolıwına tiykar jaratadı.
Bunnan tısqarı, tartılǵan hám qoyılǵan qarjılardıń teń salmaqlılıǵı principi banklerde depozitlerdi tartıwǵa qızıǵıwshılıqtı kúsheytiw hám qarjılardan ónimli paydalanıwǵa qaratılǵan. Bul princip tiykarında islew kommerciyalıq banklerdiń likvidliligin arttırıwǵa járdem beredi.
Úshinshi princip bul banktiń tolıq ekonomikalıq erkinligi. Bul principke tiykar bank óziniń hám tartılǵan qarjılardan erkin paydalanıwı, klientler hám amanatshılardı ózi erkin tańlawı, kredit siyasatın erkin dúziwi hám islewi, procent stavkaların erkin ornatıwı hám ózgertiwi, dáramatlardı erkin bólistiriw hám basqa jumıs túrlerin erkin islew múmkinshiligi kózde tutıladı. Bankler iskerligi haqqındaǵı hárekettegi huqıqıy-normativlerge tiykarlanıp barlıq kommerciyalıq bankler óz fondı hám dáramatlarınan ekonomikalıq tárepten erkin paydalanıwı múmkin.
Kommerciyalıq banktiń salıq tólegennen keyingi qalǵan paydası akcionerleriniń ulıwma jıynalısı qararına tiykar bólistiriledi. Akcionerlerdiń ulıwma jıynalısı banktiń hár túrli fondlarǵa ajıratpalarınıń norma hám muǵdarın, akciyalarǵa tuwrı keliwshi divident summasın belgileydi.
Minnetlemeleri boyınsha kommerciyalıq bank óz qarjıları hám mal-múlki menen juwap beredi. Kommerciyalıq bank ótkerletuǵın operaciyalarınıń riskin óz moynına aladı.
Úshinshi princip tiykarında kommerciyalıq bank hám klient qatnasıqları turadı, yaǵnıy bank ssuda berip atırǵan bazar ólshemlerinen dáramat, risk hám likvidlilik dárejelerinen kelip shıǵıp beredi.
Kommerciyalıq bank jumısın júrgiziwdiń tórtinshi principi bank jumıslarınıń kommerciyalasıwı bolıp, bunda banklerdiń kommerciyalıq obyekti waqıtsha bos turǵan pul qarjıları esaplanadı. Bul pul qarjıları bankke tiyisli bolmasa da, xızmeti dawamında bank olardı óz atınan jaylastıradı.
Bank kommerciyası kem investiciya islep, kóp dáramat alıw principine tiykarlanǵanı ushın, onıń minnetlemeleriniń passivligindegi úlesi kem bolıwı kerek.
Kommerciyalıq bank kredit beriw hám investiciyalardı qarjılandırıw procesinde ilajı barınsha kóp dáramat alıwdı gózleydi.
Bunnan tısqarı, bank jumısınıń qáwipsizligi de bank kommerciyasınıń tiykarınan biri sanaladı. Bank hárqashan risk penen baylanıslı jumıstı isleydi. Bank jumısında risk dárejesi qansha kem bolsa hám qáwipsizligi joqarı bolsa, banktiń dáramatı da sonsha kóp boladı.
Bazar ekonomikası sharayatında bankler jumısınıń jáne bir áhmiyetli principi sonda, bank ekonomikalıq shólkem sıpatında óziniń kapitalı, dáramatı menen risk etiliwi múmkin, biraq ol klienttiń dáramatı yaki kapitalı menen risk etiwi múmkin emes. Qısqasha aytqanda, bank jumısı «hámmesi klient ushın» degen principke tiykarlanǵan bolıwı kerek.
Bul princip bank klient ushın tolıǵı menen juwap beriwi zárúrligin bildiredi, onıń dáramatın támiyinleydi.
Klientler tárepinen qaraǵanda bank hárqashan sherik shólkem esaplanadı. Sheriklik qatnasıqları eki táreptiń óz ara qızıǵıwshılıqlarına hám razılıǵına tiykarlanıp ámelge asırılıwı lazımlıǵı sebepli bank kilentler mápleriniń támiyinleniwin birinshi orınǵa qoyıwı lazım.
Kommerciyalıq bankler jumısınıń keyingi principi bul bankler kórsetetuǵın xızmetler hám opearciyalarınıń universallasıwı hám diversifikaciyası bolıp, bankler jumısınıń túrli tarmaq hám salaların qamtıp alıwın kem risklilik tiykarında joqarı dáramat alıwǵa baǵlarlanǵan bolıwı lazım.
Bankler qaysı múlk formasına tiykarlanǵanına qaramastan, olardıń xızmeti joqarıdaǵı principlerge tiykarlanadı.

16.2. Kommerciyalıq banklerdiń funkciyaları

Bazar ekonomikasında banklerdiń roli, olardıń ekonomikaǵa tásiri artıp barmaqta. Kredit shólkemleri, xalıq, kárxana, shólkemler, kompaniyalardıń bos pul qarjıların jıynaw hám jaylastırıwdan tısqarı, kárxanalardıń xojalıq jumısın jetilistiriwge járdem beredi hám kárxanalar jumısın baqlap barıwı múmkin.

Bankler hám onıń krediti járdeminde kapital tarmaqlar arasında, islep shıǵarıw hám aylanıs salası arasında bólistiriledi hám qaytadan bólistiriledi.
Sanaat, transport, awıl xojalıǵı tarawında qosımsha investiciyalarǵa bolǵan talaptı qarjılandırıp, bankler xalıq xojalıǵında progressiv tabıslarǵa erisiwdi támiyinlewi múmkin.
Kommerciyalıq banklerdiń ekonomikalıq roli onıń jumısı sheńberiniń keń bolıwına alıp keledi. Sonıń ushın kommerciyalıq bankler tómendegi funkciyalardı atqaradı:
1. Waqıtsha bos turǵan pul qarjıların jıynaw hám olardı kapitalǵa aylandırıw.
2. Kárxana, shólkemler, mámleket hám xalıqtı kreditlew;
3. Aylanıska kredit pullar (aylanıstıń kredit quralları)dı shıǵarıw.
4. Ekonomikada esaplasıwlar hám tólemlerdi islew.
5. Finans-valyuta bazarında xızmet kórsetiw.
6. Ekonomikalıq-finanslıq maǵlıwmatlar beriw hám konsultaciya xızmetlerin kórsetiw.
Bankler bos pul qarjıların jıynaw hám olardı kapitalǵa aylandırıw funkciyasın atqara otırıp, bos pul dáramatları hám amanatlardı jıynaydı. Amanatshı (bos pul qarjısı iyesi) óz qarjıların bankke isenip tapsırǵanı ushın hám bank bul qarjılardan paydalanǵanı ushın belgili procent dáramat aladı. Bos pul qarjıları esabınan ssuda kapitalı fondı payda boladı hám bul fond xalıq xojalıǵı tarmaqların kreditlew ushın paydalanıladı.
Kommerciyalıq bankler jumısında tiykarǵı orındı kárxana, shólkemlerdi, xalıqtı, mámleketti kreditlew iyeleydi. Kreditlew procesin shólkemlestiriwde bank finanslıq dáldalshı rolin atqaradı. Ol bos turǵan qarjılardı tartadı hám óz atınan klientke waqıtsha paydalanıwǵa beredi. Bank krediti esabınan xalıq xojalıǵınıń áhmiyetli tarmaqları – sanaat, awıl xojalıǵı, sawda hám basqalar qarjılandırıladı hám islep shıǵarıwdı keńeytiwge tiykar boladı.
Banklerdiń keyingi funkciyası – pul aylanısın tártipke salıw. Bankler túrli xojalıq subyektleri arqalı ótetuǵın tólemlerdiń orayı sıpatında shıǵadı. Esaplasıwlar sisteması arqalı bankler ózleriniń klientlerine almastırıwdı ámelge asırıwdı, pul qarjıları hám kapitaldıń aylanıwı ushın sharayat jaratıp beredi.
Bankler arqalı subyektler hám mámleketler ekonomikasındaǵı aylanıs ótedi. Aylanısqa kredit pulların shıǵarıw funkciyası kommerciyalıq banklerin basqa finans institutlarınan ajıratıp turadı. Kommerciyalıq bankler depozit-kredit emissiya etkende, ssudalar bergeninde pul massası artadı hám ssuda bankke qaytarılǵanda aylanısta pul massası kemeyedi.
Kommerciyalıq bankler kredit pulların jaratıwdıń emiteti esaplanadı. Kommerciyalıq bank tárepinen klientke berilgen kredit onıń esap betine ótkeriledi hám banktiń qarız minnetlemesi artadı. Klient bul qarjınıń belgili bólegin naq pul formasında esap betinen alıwı múmkin.
Bul jaǵdayda aylanısta pul massasınıń muǵdarı artadı. Sonıń ushın da kommerciyalıq bankler jumısı ústinen Oraylıq bank qadaǵalaw júrgizedi.