Nókis filialí Telekommunikaciya texnologiyaları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
SANLÍ TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI


MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALÍ


"Telekommunikaciya texnologiyaları
hám kásiplik tálim" fakulteti
“Telekommunikaciya texnologiyaları” baǵdarı
2-kurs 303-22 topar studenti
-------nıń
Elektronika hám sxemaları páninen
Óz betinshe jumısı

Tayarlaǵan _________________ ---------


Qabıllaǵan _________________ T.Babajanova


Nókis –2023
Tema: Tórt polyuslılar hám filterler
Jobası:
I.Kirisiw
1.1 Tórt polyuslılar túsinigi
II.Tiykarǵı bólim
2.1 Filtrler
2.2 Tómen chastatalı filtrler
III. Juwmaqlawsh bólim
IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar

Telekommunikatsiya sistemasınıń túrli tarawlarında kóbinese eki jup polyusı bolǵan elektr shınjırlardı izertlew máselesi júzege keledi. Sol polyus járdeminde bul shınjır basqa shınjırdıń bólekleri menen baylanısıwı názerde tutıladı.

Tórtpolyuslikler teoriyası eki polyuslıqlar teoriyası rawajlanıwınıń dawamı esaplanadı. Qálegen eki jup eki polyuslerge salıstırǵanda qurılatuǵın elektr shınjır bólegi tórtpolyusliler dep ataladı.
Tórtpolyusliklerdiń shártli belgileniwi 1.1 - súwretde keltirilgen. Bir jup klemmalari l-l' kirisiw, basqa bir jupi 2 -2 - shıǵıw klemmalari dep ataladı. 1 - polyus arqalı tórtpolyuslikke kiretuǵın I\ tok hár mudam l' polyustan shıǵıs tokqa teń bolıwı, 2 –polyusqa kiretuǵın

tok mudami 2' polyustan shıǵıs tokqa teń bolıwı shárt. Tórtpolyuslılardıń ulıwma teoriyasında onıń qálegen topologiyasi ushın, yaǵnıy tórtpolyuslikti payda etgen elementlerdiń qálegen sxemaları ushın da shın bolǵan baylanısıwlar ornatıladı.

Bul baylanıslar quramalı elektr shınjırlar analizin salıstırǵanda ápiwayılastırıladı. Qandayda-bir jaǵdaydı esaplawǵa shekem, tórtew shamanıń oń baǵdarların tańlaymiz. Bular - eki kernew hám eki tok Baǵdarları bolıp tabıladı. Olar baǵdarları 1. 1-suwretde kórsetilgeni sıyaqlı, saylanadı.
Tórtpolyuslikti analiz qılıw máselesi tómendegilerden ibarat : tórtpolyusliklerdiń rejimin anıqlaytuǵın tórtew shamadan ekewi málim olar tásir arqalı beriledi. Qalǵan eki shamanı, yaǵnıy tásirge reaksiyanı anıqlaw talap etiledi. Uyqas túrde bul máseleni sheshiw ushın eki belgisizden ibarat eki teńlemeler sistemasın dúziw kerek. Bunday teńlemeler tórtpolyuslikler teoriyasınıń tiykarǵı teńlemeleri dep ataladı.
Garmonik terbelisler jaǵdayında tórtpolyusliklerdi sızıqlı shınjırlar retinde kórip shıǵıw úlken qızıǵıwshılıq oyatadı.
1.1-kestede keltirilgen kompleks parametrli tórtpolyusliklerdiń tiykarǵı teńlemeleri altı varianttı quraydı.

Eger qálegen sırtqı elementler tórtpolyusliklerdiń -G yamasa 2- 2'
klemmalariga jalǵanıwı múmkin bolsa, bunday tórtpolyuslikler ótkiziwsheń dep ataladı. Tórtpolyusliklerdiń jıynalǵán yamasa tarqalǵan elementlardan ibarat bolıwı múmkin. Tórtpolyuslikler sızıqlı hám sızıqlı emes , passiv hám aktiv bolıwı múmkin.
Eger tórtpolyuslikler ishinde elektr energiya dáregi bolsa, bul tórtpolyuslikler aktiv tórtpolyuslik dep ataladı.
Aktiv sızıqlı tórtpolyuslikler avtonom yamasa avtonom bolmaǵan bolıwı múmkin. Avtonom tórtpolyuslikler avtonom túrde júkte tok hám kernew payda etiwi múmkin. Avtonom bolmaǵan tórtpolyusliklerge júktegi tok hám kernew nolge teń.
Keyingi jıllarda baspadan shiǵarılıp atırǵan sırt el ádebiyatlarında elektr filtri dep signallardıń zárúrli ózgertiwleri ámelge asırılıwın támiyinleytuǵın chastotalıq xarakteristikalarǵa iye bolǵan sızıqlı tórtpolyusliklerge aytılatuǵın «qisqartirilǵ an» tariypler keń tarqalıp atır. Bul táriypler, tekǵana filtrler ushın, bálki basqa túrdegi tórtpolyuslikler ushın da tiyisli bolıp esaplanadı. Sol sebepli elektr filtrlerine beriletuǵın tariypti anıqlaw qoyıw zárúrshiligi kúnden-kúnga artpaqta.
Elektr filtri (qısqalıq ushın «filtr») chastotanıń málum aralıǵında jaylasqan terbelislerin ajıratıp aladı. Sol sebepli, elektr filtri dep, shınjır kiriwine keltirilgen-quramalı terbeliwshe elektr signalınıń quramınan, berilgen chastotalar aralıǵında 'chastotalıq qurawshılardı ajıratıp alıw hám basqa berilgen chastotalar aralıǵindaǵı chastotalıq qurawshılardı sóndiriw ushın xızmet etiwshi sızıqlı tórtpolyuslikke aytıladı. Filtrlerdiń bul chastota aralıqları uyqas túrde ótkiziw jolı dep te ataladı.
Hám tosıq koridorlarınıń óz-ara jaylasqanlıǵı boyıncha filtrler tómendegi túrlerge boiinadi: tómen chastota filtrler i (QCHF)
- chastotanı ótkeriw jolı 0 den baslap, qandayda bir f r -qırqıw chastotasına shekem bolǵan aralıqta jaylasqan ;
-joqarı chastota filtrleri (YUCHF) - chastotanı ótkeriw jolı /«dan a>gacha jaylasqan ;
yamasa jol filtrleri (YF) chastotası ótkeriw jolı L, den f Kl ge shekem jaylasqan hám rejektorli (to'suvchi) filtrler (RF) - chastotası tosıw jolındaǵi /K, den f Kl ge shekem jaylasqan.
Filtrler dúzilisi quramında kúsheytiw elementleri bar ekenligi menen olar eki gruppaǵa bólinedi: passiv filtrler - rezistor, kondensator hám induktivlikdan ibarat bolıp , kúsheytgishi joq ; aktiv filtlar - bunday sxema quramında kúsheytiw hám passiv filtr bar. Óz gezeginde passiv filtrler quramındaǵı elementler túrine qaray tómendegilerge ajratıladı : reaktiv LC-filtrler, inersiyalı (yamasa RC-) filtrler, pezoelektrik (yamasa kvarslı ) filtrler. Elektr shınjırları jumısın analiz qılıw usılları keltirilgen edi. Elektr shınjırlar teoriyası páni aldına qoyılatuǵın mashqalalarınan biri - berilgen ayrıqshalıqlarǵa juwap bere alatuǵın elektr shınjırların jaratıw - sintez qılıw bolıp tabıladı. 1.1-súwretde joqarıda keltirilgen ideal filtrler túrleriniń amplituda-chastotalıq xarakteristikaları (ACHT) kórsetilgen. Filtrlami sintez qılıwda ulumalıq tiykarǵı talapları qandırılıwı berilgen ACHTning formasına baylanıslı. Bunda, naǵız ózi ACHTni elektr shınjırlarınıń chastotalıq xarakteristikaların ańlatiwshı fimksiyalar menen approksimasiyalaw (ACHTlarga jaqın bolǵan matematikalıq ańlatpalar menen almastırısh) zárúr boladı.
Filtirlerdiń ótkeriw otıw jayı hám tosıw otıw jayı arasında ótkinshi i yamasa ámeldegi bolıp, bul koridorda kúshsizleniwge talap qoyılmaydı. Filtrler zárúr bolǵan chastota jolında signaldı ajratadı

Mısalı, hár bir radio stansiya óziniń chastota otıw ornın isleydi hám kóplegen stansiyalar iskerligi nátiyjesinde qabıl antennalarida signallar yig' indisi ámeldegi boladı. Radio qabıl etiwshi apparatları bolsa filtr járdeminde esitiwshi qálegen chastota bólegindegi terbelislerdi ajıratıp aladı.

Basqa stansiyalar tolqınların qabıllaw múmkinshiligi bolıwı ushın filtdi durıslaw zárúr boladı, sonday eken bunda ótkeriw ornı hám tosıw ornı berilgen xarakteristikanıń oń yamasa so l tárepke jıljıtıladı.
Filtrler telefon baylanısınıń kópkanalli analog sistemasındaǵı telefon kanallarında da qollanıladı hám shawqımlami kemeytiwde isletiladi.

Filtr ACHTsiga qoyılatuǵın talaplar, kópshilik, kúshsizleniw chastotaǵa baylanıslılıǵına qoyılatuǵın talap retinde qáliplesedi. Kúshsizleniwdiń chastotaǵa baylanıslılıǵı sonday normalantiriladı , bunı da ótkeriw jayı ishindegi minimal kúshsizleniw nolge teń bolsın . Ol halda ótkeriw ornı filtiriniń kúshsizleniwi qandayda bir berilgen filtr kúshsizleniwi xarakteristikasınıń tegis emesligi dep atalǵan. Eger mánisleri filtming tosıw jolında bolsa filtrdiń texnikalıq talaplarında keltirilgen bahadan kishi bolmawi shárt. Mısal retinde 1. 2-súwretde tómen chastota filtri kúshsizleniw xarakteristikasına qoyılatuǵın talaplar grafik formada keltirilgen.
Filtr kúshsizleniwdiń chastotalıq baylanısıwına qoyılatuǵın talaplar tiykarǵı esaplanıp, odan tısqarı filtrdiń elektr hám dúzılıw parametlariga da qosımsha talaplar qoyıladı. Atap aytqanda, onıń ótkeriw jolı signaldıń forması buzılmastan ótiwin támiyinlew ushın faza -chastota xarakteristikasınıń tuwrı sızıqlıqtan parıqlanıwshınıń kerek talapları beriliwi múmkin. Bunday jaǵdaylarda yamasa usı approksimatsiyalanıwshı wazıypa qáliplesedi hám másele sheshiledi, yamasa tek kúshsizleniw talapları menen esaplanǵan filtrdiń faza -chastotalıq xarakteristikası atınıń mol-fazalıq shınjırlar járdeminde korreksiyalanadi.

Analogli uzatıw sistemalarına tán bolǵan bólek jaǵdaylarda, filtrlerde temir ózek túte yamasa tranzistor bar ekenligi sebepli ónim bolatuǵın sızıqlı emes buzılıwlarǵa, hám de filtrlerdegi tán shawqımlarǵa arnawlı talaplar qoyıladı.

Radio uzatıw qurılmaları kaskadlarını aqırǵı shıǵıwlarında jaylasqan hám impuls máwrit quwatı bir neshe júz kilovatt bolǵan filtrlerge, oramnıń juwmaqlawshı haqqında talap qoyılıwı múmkin.
Tábiyiy, filtr ornatilǵan apparattıń qásiyetlerine baylanıslı usılda filtrdiń massa -gabarit kórsetkishlerine, nostabillik tuwdıratuǵın tásirinlerge turaqlılıǵı, isenimliligi hám basqa kórsetkishlerine qoyıladı hám proektlestiriw processinde itibarǵa alıw zárúr boladi.
Filtrlami esaplawdıń hár túrlı usılların tiykarlawǵa baǵıshlanǵan júdá kóp ádebiyatlar bar. Barlıq usıllardan aldın reaktiv tórtpolyuslik retinde ZC-filtming xarakteristikalıq parametrlerin kóriwge tiykarlanǵan usıllar usınıs etilgen. Házirgi waqıtta olar ózleriniń ámeliy áhmiyetlerin joǵatǵan hám elektr filtrlerin sintez qılıwdıń házirgi zaman usılları approksimatsiyalasw máseleleriniń optimal sheshimlerin anıqlawǵa hám nátiyjeni ámelde qollanıw etiwge islengen. Naǵız óziniń ushın filtrler túrleriniń reńliliginen qat iy názer, filtrlerde paydalaniletuǵın xarakteristikalar túrleriniń sanı sheklengen.
N qanshalar úlken bolsa, filtr dúzilisi sonshelli quramalılaw boladi, amplituda-chastotalıq xarakteristikası ideal filtmikiga sonshalıq anıqlıqta approksimatsiyalanadi, yaǵnıy tosıw ótıw jayıdiń qálegen chastotasında filtr kúshsizleniwi sonshelli úlken boladı.

Joqarı chastota filtrleri (YUCHF) sintez etiliwi usılların tańlawdıń tıykarlanıwı ushın, atap aytqanda, olardıń uzatıw funksiyaların anıqlaw ushın, joqarıda kórilgen QCHFga tiyisli pikirlerdi tákirarlaw múmkin. Biraq joqarıda alınǵan nátiyjelerden paydalanıp, ózgeriwshilami sonday ózgertireyik , ol jaǵdayda tómen chastotalar aralıǵı joqarı chastotalar aralıǵı menen hám kerisinshe, ózgertiw maqsetke muwapıq bolsın. Onıń ushın tómen chastota filtriniń uzatıw funksiyasına kiretuǵın p kompleks ózgeriwshin p ' ózgeriwshi menen almastıramız. Ol jaǵdayda p menen p ' tómendegi baylanısta boladı.

Chastotanı o 'zgartirish - elektr shınjırınıń xarakteristikaların maqsetli o 'zgartirish usılı retinde elektr filtrleriniń sintezi máselelerinde keń qollanıladı. Xarakteristikası ózgertirilip atırǵan filtr prototip filtr dep nomlanadi. Olarda, kópshilik tómen chastota filtrleri qollanıladı. Chastotaning eń ápiwayı ózgertiliwi - onıń normalanıwı bolıp tabıladı. Áyne sol normalanǵan chastota, Battervort, Chebishev, Zolotarev yamasa «sakrash»lari qálegen jaylasqan xarakteristikalarǵa iye bolǵan YUCHFni esaplawda tómen chastota prototip filtrleri ushın keltirip shıǵarılǵan barlıq usıllar, ańlatpalar, nomogrammalar hám kestelami qóllaw múmkinshilikti beredi.

III. Juwmaqlawshı bólim

Eki kirisiw 1-1’ hám eki shıǵıw 2-2’ bólimleri bolǵan hár qanday quramalı elektrik shınjır tórtpolyuslik dep ataladı. Tórtpolyusliktiń kirisiw Polyusı 1-1’kernew dáregi U1 ge shıǵıw polyusı (2-2’) bolsa elektr energiyası ese tutınıwshı priemnigi Z pr ga jalǵanadı. Tórtpolyusliklar kórinisindegi quramalı shınjırlardı úyreniwden tiykarǵı maqset derektiń kernewi U1 hám I1 málim bolsa, tutınıwshınıń kernewi U2 hám tokı I2 ni anıqlawdıń nizamlıqların hám baylanısıwın tabıw.
Ishki tarmaqlarında e. yu. k. hám tok dáregi bolmaǵan tórtpolyuslik passivbo'ladi.
Tórtpolyusliklerdiń bul túrine eki sımlı elektr uzatıw hám baylanıs liniyalari, transformatorlar, tuwırlaǵıshlar kópir sxemaları, tegisleytuǵın filtrler hám h. t. lar kiredi. Eger tórtpolyusliktiń ishinde bir bolsa da energiya dáregi bolsa, ol aktiv boladı.
0 den ge shekem bolǵan chastotalardaǵı signallardı eń jaqsı ótkeriwdi támiyinlep, chastotası anaǵurlım joqarı bolǵan signallardıń ótiwine tosqınlıq etiwshi filtrler tómen chastota filtrleri dep ataladı.
1 den tap 2 ge shekem diapazon daǵı chastotalardı tosıw ushın
mólsherlengen. Olar 0 den 1 ge shekem hám 2 den ge shekem bolǵan chastotalar ushın «tiniq» bolıp, 1/ 2 ge shekem dipozondagi chastotalar ushın sóniw koeffisienti úlken ( 1) mániske iye.

IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   X.Aripov , A.Abdullayev, N. Alimova , N.Bustanov , X. Toshmatov – “Sxemotxnika”;
   
2. 
   Aripov X.K, Abdullayev A.M, Alimova N.B, Bustanov X.X , Elektronika –T;–“Fan va texnologiyalar”, 2011;
   
3. 
   Elektron texnika va radiotexnikaga oid atomlarning o’zbekcha–ruscha izohli lug’at: Prof.M.Muhitdinov umumiy tahriri ostida –T; “Bilim” ,2007;