Nókis innovatciyaliq instituti I. T dasturiy Injenering fakulteti

Ǵalaba xabar qurallarınıń social áhmiyeti hám jamiyettegi orni túsinigi.

Ǵalaba xabar quralları - baspalar, radio hám telekórsetiw, kinoxronik programmalar, hám informaciya jetkiziwdiń basqa formaları. Ǵalaba xabar qurallarınıń maqseti arnawlı bir jámiyettiń ruwxıy baylıqların qarar taptırıw hám de adamlardıń turpayı hám dúnyaǵa kóz qarasına Idealogiyalıq, siyasiy, ekonomikalıq yamasa shólkemlestirilgen tásir ótkiziwden ibarat.

Ǵalabalıq kommunikaciyalardıń kelip shıǵıwına 20 - ásirdiń 1-yarımında úlken kólemdegi awızsha, obrazlı hám muzıkalıq informaciyalardıń tez hám oǵada ko'beytip uzatıwǵa múmkinshilik bergen texnikalıq apparatlardıń jaratılıwına materiallıq járdem boldı. Joqarı professional qániyge xızmetkerleri xızmet etetuǵın bul apparatlarınıń kompleksleri " ǵalabalıq informaciya hám propaganda quralları" yamasa " Ǵalaba xabar quralları" dep atala basladı. ǴXQ informaciya deregi hám de informaciyanı qabıl etip alıwshıdan ibarat sistemanı quraydı. Informaciya deregi onı qabıl etip alıwshı menen baspasóz, radio hám televideniye, kino, dawıs jazıw (gramplastinka, magnitafon rolikleri, kasetalar, yamasa kompakt disk hám informaciya tasıwshı komyuter faylları islep shıǵarıw hám tarqatıw ) sistemaları arqalı baylanısqan boladı.
Ǵalaba xabar qurallarınıń nátiyjeliligi hám tásirliligi tek ótkiziledi. Informaciyanıń oqıwshı, tıńlawshı, tamashagóyge tásiriniń maqseti hám wazıypaları menen emes, bálkim olar mazmunı hám formasınıń adamlardıń turaqlı hám kúndelik mútajliklerine muwapıq keliwi menen de belgilenedi. Idealogiyalıq-siyasiy gúres, social gruppalar munasábetlerin mazmunı hám formasına, propagandaniń Idealogiyalıq, siyasiy hám basqa túrlerine túrlishe saldamlı tásir kórsetedi. Ózbekstan Respublikası Kostituciyasi cenzuraǵa jol qoymaydı. Informaciyanı qıdırıw, alıw, beriw, islep shıǵarıw, hám tarqatıwdıń nızamlı forması mámleketke tiyisli yamasa nızam menen arnawlı qorǵalatuǵın sırlardı múmkin emesligin tán alıw bolıp esaplanadı.
Sonıń menen birge ǴXQ ın jınayatlı juwapkerlikke ólshewli maqsetler jolında, mısalı, hákimiyattı iyelewge qaratılǵan shaqırıwlar, konstitucion basqarıw principın kúsh isletiw jolı menen ózgertiw; milliy, klassikal, social, diniy kekti keltirip shıǵaratuǵın materiallar : urıstı propoganda etiwshi pornografik, yovo'zik hám qaraqshılıqtı tarǵib etiwshi programmalardı tarqatıwı qadaǵan etilgen. Sonıń menen birge arnawlı ǴXQ larına tiyisli informaciya tekstlarini tele-, video -, kinoprogrammalarda, hújjetli hám badiy filmlerde, sonıń menen birge kompyuter informaciya fayllarında hám informaciyanı qayta islew programmalarında paydalanıw, insanlar sanasına tásir etiwshi hám sogligiga zálel jetkeziwshi jasırın maǵlıwmatlar tarqatıw, jasırın audio hám videotasvir, kino hám fotos'yomka jerdemida tayorlańan, ámeldegi jo'rnalist huqıqı járdeminde social zárúrli bolǵan maǵlıwmatlardı bo'zish, isenimli derek jol menende mısh-mısh gáp tarqatıw, basqa shaxe yamasa organizaciya ushın maǵlıwmat toplaw qadaǵan etiledi. Jo'rnalistlik huqıqın sonıń menen birge shaxe yamasa puqaralardıń ayırım taypaların jinsi, jası, ırqiy yamasa milliy kelip shıǵıwı, tili hám dińa munasábeti, kásipi, jasaw jayı, hám de siyasiy qarawları menen baylanıslı bolǵan maǵlıwmatların muqatıw jolında isletiw qadaǵan etiledi.
Informaciya huqıqları hám erkinlikleri informaciya huqıqınıń yuridikalıq negizin quraydı, olarin Kepillik beriw bolsa bul jańa huqıq salasınıń tiykarǵı maqseti bolıp tabıladı. Jáhán jámiyechiligi XX ásirdiń ortalarındayoq informaciyanıń shaxs, jámiyet, mámleket turmısındaǵı rolin esapqa alǵan halda, insan hám puqaranıń huqıq hám erkinlikleri kepilliklerin támiyinleytuǵın huqıqıy mexanizmlerdi ámeldegi etken edi. Búgińi kuńa kelip bolsa informaciya huqıqı bólek huqıq tarawı retinde qáliplesti. Informaciya huqıqları hám erkinlikleri 1948 jıldıń 10 dekabrinde BMT Bas Assambleyası tárepinen qabıl etilgen Insan huqıqları umumjahon deklaraciyasında dáslepki bar tán alıw etilgen edi. Atap aytqanda, onıń 11- statyasında aytılıwına qaraǵanda, jınayat júz etkenlikda ayblańan hár bir insan qorǵaw ushın barlıq múmkinshilikler támiyinleńen halda, ashıq sudlov jolı menen onıń aybı nızamlı tártipte anıqlanmagunicha gúnasiz dep esaplanıw huqıqına iye. 12- elementda qaayd etiliwishe, hesh kimdiń shańaraqqa tiyisli hám jeke turmısına óz basımshalıq menen aralasıw, turar jay qol qatılmaslıǵına, onıń jazıwmalaridagi sırlarına yamasa onıń or-ar-namısı hám de shániga salıstırǵanda negizsiz túrde tajovo'z etiliwi múmkin emes. Hár qanday insan bunday aralasıw hám tajovo'zdan nızam jolı menen qorǵawlanıw huqıqına iye. 19 -elementda kórsetiliwishe, hár bir insan ıqtıqat erkinshegi jáne onı erkin ańlatpa qılıw huqıqına iye; bul hukuq qech bir tosqınsız óz ıqtıqatına ámel qılıw erkinligin hám de informaciya hám ideyalardı izlew, alıw, hám tarqatıw erkinligin óz ishine aladı.
Evropa sovetiniń insan huqıqları hám erkinliklerin qorǵaw tuwrısındaǵı Konvensiyasida informaciya huqıqları hám erkinlikleri boyınsha belgilep qo'ylgan qaǵıydalar jáne de rawajlantırıldı. Atap aytqanda, onıń 10 - statyasında aytilishicha, hár bir insan óz pikirin erkin ańlatpa qılıw huqıqına iye. Bul huqıq óz pikirin tiykar tutıw erkinshegi hám informaciyalar hám de ideyalardı mámleket keńseleri tárepinen hesh qanday aralasıwsız hám mámleket shegaralarına baylanıslı bulmagan halda alıw hám tarqatıw erkinligin óz ishine aladı. Usı element mámleketliklerge radio esittiriw, televiziyalıq yamasa kinematografiya kárxanalarına licenziyalawdı ámelge asırıwǵa tosqınlıq kórsetpeydi.
Minnetleme hám erkinliklerdi keltirip shıǵaratuǵın bul erkinliklerdi ámelge asırılıwı demokratiyalıq jámiyette mámleket havfsizligi manfaaatlari, aymaqlıq birlik yamasa jámiyet arqayınlıǵı ushın tártipsizlik hám jınayatlardı aldın maqsetinde, sogliq hám ahloqni saqlaw, basqa adamlardıń abıraysı yamasa huqıqların qorǵaw, jasırın tárzde alınǵan informaciya áshkara etiliwiniń aldın alıw yamasa ádil suddıń nufo'zi hám qalıslıǵın támiyinlew ushın zárúr bolǵan hám nızam menen belgileńen keńsepazlıq, shártler, sheklewler hám buyrıqlar menen baylanısqan bolıwı múmkin, dep aytıladı.
Puqaralardıń informaciyası huqıqı hám erkinlaklarini támiyinlew boyınsha 1966 jıl 19 dekabrde puxaraliq hám siyasiy huqıqlar tuwrısındaǵı xaliq araliq = bólek áhmiyetke iye boladı. Bul ahidnamanıń 2- statyasında aytılıwına qaraǵanda, ol jaǵdayda qatnasıw etiwshi hár bir mámleket shaxstıń ırqı, jinsi, tili, diniy tiyisliligi, siyasiy yamasa ózge qarawları, milliy yamasa social kelip shıǵıwı, múlkshilik jaǵdayı, tugilgan jayı yamasa basqa jaǵdaylarınan qaramastan, hesh qanday ayırmashılıqsız bul ahidnamada tán alıw etiletuǵın huqıqlardı húrmet qılıw hám óz aymaqları sheńberinde onıń yurisdiksiyasi astında bolǵan barlıq shaxslar ushın támiyinlew minnetlemein óz moynına aladı.
4- elementda jazilıwına qaraǵanda, mámlekette millet turmısı qawip astında bolatuǵın ayrıqsha jaǵday júzege kelgen waqıtta jáne onıń ámel etip atırǵanı tuwrısında rásmiy túrde daǵaza etilgen bolsa, bul qatnasıw jetip atırǵan mámleketler júzege kelgen jaǵdaydıń keskinligine muwapıq dárejede, olardıń xaliq araliq huqıq boyınsha basqa huqıq hám minnetlemelerine saykes emes bolmaw shárti hám tek ǵana ırqı, jinsi, tili, diniy tiyisliligi yamasa social kelip shıǵıwı sebepligine muqatıwǵa alıp kelmaslik shárti menen bul ahidnama boyınsha óz minnetlemelerinen sheginiw yhlida arnawlı bir dárejedegi ilajlarniko'rishimumkin. Bul qatnasıw jetip atırǵan, sheginiw huqıqınan paydalanatuǵın hár qanday mámleket tezlik penen Birlesken Milletler Shólkeminiń Bas xatkeri arqalı sheginiwshi bolǵan qaǵıydalar hám bunday qarardı qabıllaw sebebi haqqında bul ahidnamada qatnasıw jetip atırǵan basqa mámleketliklerdi xabarlı etiwi kerek.