Nodir va rangli metallar

Paladiy
Paladiyni birinchi bo’lib Uilyam Xayd Vollaston kashf etgan. Rossiya dunyodagi eng katta paladiy manbaiga ega, undan keyin Janubiy Afrika.
Iridiy
Iridiyni Smitson Tennant kashf etgan. Tabiatdagi boshqa metallar bilan qotishmalarda uchraydi.
Osmiy
Osmiy metali kulrang rangga ega va tabiatda iridiy va boshqa metallar bilan qotishma sifatida uchraydi. Osmiy mis va nikel qazib olishning yon mahsuloti sifatida ishlab chiqariladi.
Ruteniy
Karl Ernst Klaus tomonidan kashf etilgan ruteniy asosan platina rudalarida platina qotishmasi sifatida uchraydi. Rossiyadagi Ural tog’lari ushbu metalning eng yirik manbai bo’lib, u Shimoliy Amerika va Janubiy Amerikaning ayrim qismlarida ham qazib olinadi.
Reniy
Reniy – bu inson tomonidan kashf etilgan so’nggi barqaror element. Janubiy Amerikadagi Chili bu metalning molibden rudasidan olinadigan eng katta manbaidir. Ba’zi reniy birikmalari odam uchun zaharli bo’lishi mumkin.
Rangli metallar
Rangli metallar — temirdan boshqa barcha metallarning sanoatdagi nomi. 5 guruhga boʻlinadi: yengil metallar; ogʻir metallar; qiyin suyuklanadigan metallar; asl metallar; nodir metallar. Yengil Rangli metallarga alyuminiy, magniy, titan, natriy, berilliy, litiy, bariy, kalsiy, stronsiy va kaliy (zichligi 0,53—5 g/sm³); ogʻir Rangli metallarga mis, nikel, qoʻrgʻoshin, qalay, kadmiy, kobalt, rux, margimush, surma, vismut, simob (zichligi 5—13,6 g/sm³); qiyin suyuqlanadigan Rangli metallarga volfram, molibden, niobiy, tantal, xrom, sirkoniy va boshqa; asl Rangli metallarga oltin, kumush, platina, osmiy, iridiy, rodiy, ruteniy va palladiy; nodir Rangli metallarga tarqoq metallar (talliy, galliy, germaniy, indiy, reniy, gafniy, rubidiy, seziy), siyraker metallar (skandiy, ittriy, lantan va lantanoidlar), radioaktiv metallar (texnetsiy, fransiy, poloniy, radiy, aktiniy, toriy, protaktiniy, uran va barcha transuran elementlar) kiradi.
Rangli metallarning koʻpchiligi tabiatda sof holda uchraydi. Mas, alyuminiy oʻz rudalarida A12O3 va A1(ON)3 tarkibli birikmalar holida boʻladi. Rudalardan gidrometallurgiya usulida avval A12O3, undan esa elektroliz yoʻli bilan alyuminiy olinadi.

Mis tabiatda, asosan, tog jinslari tarkibida mis sulfidlari va oksidlari tarzida uchraydi. Mis rudasi boyitilgandan keyin uni suyuqlantirib shteynni bessemerlash usuli bilan xomaki mis, xomaki misni termik usulda tozalab yoki elektroliz qilib sof mis olinadi. Magniy tabiatda har xil birikmalar, minerallar, magniy rudalari tarkibida uchraydi. Magniy rudalari jumlasiga magnezit, dolomit, karnallit va boshqa kiradi. Bu rudalar (Mas, magnezit)dan magniy oksid MgO olinadi, magniy oksiddan uglerod ishtirokida xlor oʻtkazish yoʻli bilan magniy xlorid MgCl2 hosil qilinadi, u elektroliz qilinib, xomaki magniy olinadi. Uni qayta suyuqlantirib yoki sublimatsiya yoʻli bilan sof magniy olinadi. Boshqa Rangli metallar ham tegishli usullarda shu metallarning rudalaridan ajratib olinadi.

Rangli metallar va ularning qotishmalari xalq xoʻjaligida, aviatsiya sanoatida, raketasozlik, elektrotexnika va radiotexnikada asosiy konstruksion material hisoblanadi.