Nokia haqida ixcham ma'lumot
Dastur va dasturlash tillari
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
Hojiakbar mardiyev
Dastur va dasturlash tillari
Kompyuter texnikasining rivojlanishi bu texnikani boshqaradigan va uning yordamida turli masalalarni hal qilish imkoniyatini beradigan muloqot vositalarini yaratish masalasini dolzarb vazifa qilib qo'ydi - bunday muloqot vositasisiz istalgan hisoblash texnikasi "qimmatbaho o'yinchoq" bo'lib qolaveradi. Bugungi kunda bunday muloqot vositalarining mingdan ziyod rusumlari yaratilgan bo'lib, ulardan kompyuterlarda turli hayotiy masalalarni hal qilishda foydalanilmoqda. Iqtisodiy, boshqaruv masalalarni hal qilish, axborotlarni qayta ishlash, texnik vositalarni avtomatik boshqarish jarayonlarini amalga oshirish ana shu muloqot vositalari yordamida bajarilmoqda. EHM bilan mazkur muloqot vositalari dasturlash tillari deb ataladi. Dasturlash tillari yordamida kompyuterga buyruqlar ketma-ket berilib, pirovard natijaga erishish yo'nalishi belgilanadi. Shu sababli kompyuterdan foydalanuvchi qo'yilgan masalani hal qilish usullarini va qonun-qoidalarini bilishdan tashqari dasturlash tilini qo'llay olishi ham kerak bo'ladi. Ta'kidlash joizki, dasturlash davomida yo'l qo'yilgan biror xato salbiy natijalarga olib kelishi ham mumkin. 1981 yil 10 - aprel. Amerika Qo'shma Shtatlarining Kanaravel kosmodromidan birinchi bor ko'p marta qo'llanilishga mo'ljallangan "Shatll" rusumidagi kosmik kemani uchishga tayyorlash vaqtida uni boshqarishga mo'ljallangan barcha kompyuterlar xatolik yuzaga kelganligi to'g'risida ma'lumot berdilar. Bu kabi xatolikni kema bortida o'rnatilgan kompyuter ishini sinxron ravishda takrorlovchi boshqaruv Markazidagi kompyuter ham ko'rsatdi. Bu holatda kosmik kemani fazoga uchirish xavfli, albatta. Kemadagi barcha jarayonlar kompyuter yordamida boshqarilishga mo'ljallangan bo'lib, ulardagi dastur 500 mingdan ziyod turli buyruqlarni o'z ichiga olgan edi. Mutaxassislar tomonidan parvozni boshqarish uchun mo'ljallangan o'ndan ortiq sinxron ravishda ishlovchi kompyuterlarning amal bajarishi o'rtasidagi vaqtning farqi 30 mks ekanligi aniqlandi hamda buning, umuman olganda, xavfli emasligini hisobga olib, ikki kunga kechiktirilgan holda kema parvozi amalga oshirildi. Tomonining uzunligi 10 birlikka teng bo'lgan besh qirrali yulduzchani chizish uchun quyidagi amallar bajariladi: 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish. Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish. 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish. Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish. 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish. Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish. 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish. Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish. 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish. Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish. Ko'rinib turibdiki, 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish amallari 5 marta takrorlanmoqda. Agar biz yuqoridagi amallarni 5marta: 10 birlikka teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmasi chizish. Soat strelkasi yo'nalishida 144o burilish. ko'rinishida tasvirlasak, amallar sonini kam yozishga erishamiz-u, ammo berilgan masalani hal qilish uchun kerak bo'lgan amallar soni o'zgarishsiz qolaveradi. Yuqoridagi misollardan ko'rinadiki, dasturlash tilini qo'llashda, undagi amallar sonini ixchamlash bilan birga, uning foydalanuvchiga tushunarlilik xususiyatiga e'tibor qaratish lozim. Mazkur matndagi harflar va so'zlar, tinish va maxsus belgilar ma'lum imlo qoidalari asosida yozilganligi sababli bizga tushunarli bo'lmoqda, ya'ni biz mazkur matnni o'qishimiz davomida uning mazmunini ham tushunib borayapmiz. Agar yuqorida keltirilgan amallar bizga tanish bo'lmagan biror belgilar, masalan, yapon iyerogliflari yordamida ifodalanganida edi, biz masalada qo'yilgan maqsadga erishish emas, balki ko'rsatilgan birorta ham amalni bajarish imkoniyatiga ega bo'lmas edik. Demak, masalaning pirovard maqsadiga erishish uchun amallarni ko'rsatuvchi so'zlar majmui yetarli bo'libgina qolmay, balki bu so'zlar va ular yordamida tuzilgan ko'rsatmalarni ham tushunadigan uskuna talab etiladi. Ana shunday uskuna elektron hisoblash mashinasining dasturli ta'minoti deb yuritiladi. Avvalgi mavzularda masalani kompyuterda hal qilishda kerak bo'ladigan asosiy tushunchalar - axborot va uni kodlash, kompyuter va uni qo'llash, blok-sxema, algoritm va boshqalarni o'rgangan edik. Ammo kompyuter bilan muloqot qilish uchun, bulardan tashqari, uning "tilini" ham bilishimiz zarur. Ma'lumki, kompyuterda biror masalani hal qilish uchun uning algoritmini tuzishimiz, so'ng mazkur algoritmni kompyuter tushunadigan ko'rsatmalar va qonun-qoidalar asosida "kompyuter tiliga" tarjima qilishimiz zarur. Hosil bo'lgan matn kompyuter tilida yozilgan dastur deb ataladi. Demak, dastur biror masalani echish uchun kompyuter bajarishi mumkin bo'lgan ko'rsatmalarning izchil tartibidan iborat ekan; kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni dasturlash va dastur tuzadigan kishi dasturchi deb va kompyuter tushunadigan "til" dasturlash tili deb ataladi. Dunyo odamlari o'rtasidagi munosabatda yagona til bo'lmaganidek, turli rusumdagi kompyuterlarning yaratilishi va ularning turli sohalarda qo'llanilishi yagona dasturlash tilini yaratish mumkin emasligini ko'rsatdi. Darhaqiqat, dasturlash tillari, yaratilishi va qo'llanilishi bo'yicha uch guruhdan tashkil topgan: Quyi darajadagi dasturlash tillari kompyuter qurilmalari bilan bevosita bog'liq bo'lib, buyruqlar maxsus raqamlar (kodlar) yordamida yoziladi. Bu kabi buyruqlardan tashkil topgan dasturlar katta hajmli bo'lib, ularni tahrir qilish ancha mushkul ish hisoblanadi. Dastlab yaratilgan EHMlarda ("Eniak", "MESM" va boshqalar) masalalar ana shu tildagi buyruqlar yordamida hal qilinar edi. Dasturlash tili tarixidan. Dasturlash tillari, asosan, ikkinchi jaxon urushidai keyin yaratila boshlandi. Ammo uning boshlanishi tarixi ancha olis yillarga borib taqaladi. Arxeologik qazilmalarda topilgan sopol taxtachada bundan 3800 yil oldin (eramizdan avvalgi 1800-yillar) Bobilda foiz bilan bog'liq murakkab amallar algoritmi keltirilgan. Unda aniq masala ishlangan bo'lib, agar bug'doy yiliga 20% dan oshib borsa, uning miqdori ikki marta o'sishi uchun necha yil va oy kerak bo'lishi algoritmi yozilgan. XIX asr fransuz kashfiyotchisi Jozef Mari Jakkard 1804 - yilda yupqa mato ishlab chiqish jarayonida stanoklari uchun perfokartani eslatuvchi tasma ishlatgan va shu bilan perfokartaga asos solgan edi. 1836 - yilda ingliz olimi Charlz Bebbij hozirgi kompyuterlarning bevosita ajdodi bo'lmish analitik mashina ishlab chiqishga kirishdi va bu masalani nazariy hal qildi. Bu mashinaning asosiy xususiyati uning dastur asosida ishlashi va hisob-kitob natijalarini "eslab" qolishida edi. 1843 yilda ingliz matematigi Ogasta Ada Bayron (Lavleys) - shoir lord Bayronning qizi analitik mashina buyruqlar asosida ishlashi kerakligini ta'kidladi. U berilgan shartlar bajarilmaguncha qadamlar ketma-ketligini ta'minlovchp buiruqlarni yozdi. Ana shu holat bilan u dasturlash tiliga asos soldi. Mazkur va boshqa kashfiyotlar kompyuter yaratilgach, ularga zarur bo'lgan til yaratishni talab etdi. Ko'rinib turibdiki, bu tilda dastur tuzish ancha mashaqqatli ekan. Buning asosiy qiyinchiligi - buyruqlarning raqamlar yordamida ifodalanishi, har bir amalni bajarishda jamlagichdagi sonli qiymatning qaysi o'zgaruvchiga tegishliligini va boshqa o'zgaruvchilarning qiymatlari qaysi adresda joylashganini dastur tuzuvchi hamma vaqt bilishi talab etiladi. Mazkur holatdan chiqish va dastur tuzishni osonlashtirish maqsadida inson tiliga yaqin bo'lgan buyruqlar tizimini yaratish, ularni qo'llash masalasi qo'yildi va hal qilindi. Bu kabi dasturlash tillari o'rta darajadagi dasturlash tillari (ba'zan assemblerlar) deb yuritila boshlandi. Mazkur tillarning ijobiy xususiyati shundaki, ular yordamida tuzilgan dastur boshqa tillarda tuzilganidan 10-15 marta tezroq ishlaydi. Unda boshqa darajadagi tillarda bo'lmagan amallar mavjud. Bunday tillarga AVTOKOD-BEMSH, MADLEN va boshqalar kiradi. Ular BESM-6, Minsk-22, Minsk-32, IBM-360 elektron hisoblash mashinalarida ishlatilar edi. Masalan, ST 5, BSUM ifodada 5 raqami BSUM deb nomlangan yacheykaga joylashtirilsin (ST-store- joylashtirish), degan buyruq ko'rsatilgan. Assembler tillarida buyruqlar qisqartirilgan so'zlar yoki so'zlar majmuidan iborat bo'lib, ular mnemokodlar deb ham yuritiladi. Yuqori darajadagi dasturlash tillari ancha rivojlangan tuzilishga ega bo'lib, unda ishlatiladigan xizmatchi so'zlar inson nutqiga juda yaqinlashtirilgan. Mazkur tildan foydalanuvchi amallarni qadamma-qadam yozib boraveradi, kompyuter esa uni kerakli ko'rinishga, ya'ni o'zi tushunadigan raqamlar ketma-ketligiga o'tkazib oladi. Yuqori darajali dasturlash tillaridagi ko'rsatmalar inson tiliga yaqin bo'lgan so'zlar majmuidan iborat. Ular yordamida amallarni bajarish quyi darajadagilaridan ko'ra engil bo'lib, dasturchi, biror maxsus ko'rsatma bo'lmasa, adreslar, qurilmalar bilan bevosita bog'liq axborotlarni bilmasligi ham mumkin. Kompyutepda axborotlarni qayta ishlash jarayonida dasturlash tilining biror tugallangan amalni berish uchun mo'ljallangan buyrug'i operator deb yuritiladi. Kompyuter ko'rsatilgan amallarni bajarishi uchun operatorlarni raqamli ko'rinishga keltirishi kerak. Bu vazifani translyatorlar deb nomlanadigan maxsus dasturlar bajaradi. Keyingi yillarda juda ko'p yuqori darajadagi dasturlash tillari yaratilgan bo'lib, ular qatoriga Paskal, dBase, Ada, KARAT, CQQ, Delphi, Visual Basic va boshqa tillarni kiritish mumkin. Yaratilayotgan dasturlash tillari biror yo'nalishdagi masalalarni hal qilishga mo'ljallangandir. Bugungacha yaratilgan dasturlash tillaridan keng tarqalgani va ko'p foydalanilayotgani Beysik dasturlash tilidir. Beysik dasturlash tili 1964 - yili AQShning Dartmut kolleji ilmiy xodimlari Jon Kemeni va Tomas Kurts tomonidan turli hisoblashlarga doir masalalarni kompyuter bilan muloqotda hal qilishi uchun yaratildi. "BASIC" so'zi Beginners All-purpose Symbolic Instruction Code dan olingan bo'lib, o'zbek tilida "boshlovchilar uchun mo'ljallangan ko'p maqsadli, belgili ko'rsatmalar tili" ma'nosini bildiradi. Beysik dasturlash tili hozirgi kunda maktablarda mavjud bo'lgan Pravets-8, AGAT, YAMAXA, UKNS, IBM va boshqa turdagi kompyuterlarda keng qo'llanilmoqda. Beysik dasturlash tilining soddaligi va kompyuter xotirasiga qo'yiladigan talablarning juda kamligi sababli bu dasturlash tili boshqa yuqori darajadagi dasturlash tillari qatori butun dunyoda shaxsiy kompyuterlar uchun keng foydalaniladigan til bo'lib qoldi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, har bir kompyuter uchun Beysik tilining unga moslashtirilgan shakli bo'lib, u boshlang'ich shakldan farq qilishi mumkin. Blok-sxemalarni tuzishda foydalaniladigan asosiy sodda geometrik figuralar quyidagilardan iborat: Nоmi Bеlgilаnishi Bаjаrаdigаn vаzifаsi Jаrаyon Bir yoki bir nеchtа аmаllаrni bаjаrilishi nаtijаsidа mа’lumоtlаrning uzgаrishi Qаrоr Birоr shаrtgа bоglik rаvishdа аlgоritmning bаjаrilish yunаlishini tаnlаsh SHаkl uzgаrtirish Dаsturni uzgаrtiruvchi buyruk yoki buyruklаr turkumini uzgаrtirish аmаlini bаjаrish Аvvаl аniqlаngаn jаrаyon Оldindаn ishlаb chikilgаn dаstur yoki аlgоritmdаn fоydаlаnish Kiritish Chiqаrish Ахbоrоtlаrni kаytа ishlаsh mumkin bo’lgаn shаklgа utkаzish yoki оlingаn nаtijаni tаsvirlаsh Displеy EХMgа ulаngаn displеydаn ахbоrоtlаrni kiritish yoki chiqаrish Хujjаt Ахbоrоtlаrni kоgоzgа chiqаrish yoki kоgоzdаn kiritish Ахbоrоtlаr оkimi chizigi Blоklаr оrаsidаgi bоglаnishlаrni tаsvirlаsh Bоglаgich Uzilib qоlgаn ахbоrоt оkimlаrini ulаsh bеlgisi Bоshlаsh Tugаtish Ахbоrоtni kаytа ishlаshni bоshlаsh, vаktinchа yoki butunlаy tuхtаtish Izох Blоklаrgа tеgishli turli хildаgi tushuntirishlаr Blok-sxemalar bilan ishlashni yaxshilab o‘zlashtirib olish zarur, chunki bu usul algoritmlarni ifodalashning qulay vositalaridan biri bo‘lib programma tuzishni osonlashtiradi, programmalash qobiliyatini mustahkamlaydi. Algoritmik tillarda blok - sxemaning asosiy strukturalariga maxsus operatorlar mos keladi. Shuni aytish kerakni, blok-sxemalardagi yozuvlar odatdagi yozuvlardan katta farq qilmaydi. Misol 1-rasm. Kvadrat tenglamani yechish algoritmi Chiziqli algoritmlar.Har qanday murakkab algoritmni ham uchta asosiy struktura yordamida tasvirlash mumkin. Bular ketma-ketlik, ayri va takrorlash strukturalaridir. Bu strukturalar asosida chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi hisoblash jarayonlarining algoritmlarini tuzish mumkin. Umuman olganda, algoritmlarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: chiziqli algoritmlar; tarmoqlanuvchi algoritmlar; takrorlanuvchi yoki siklik algoritmlar; ichma-ich joylashgan siklik algoritmlar; rekurrent algoritmlar; takrorlanishlar soni oldindan no’malum algoritmlar; ketma-ket yaqinlashuvchi algoritmlar. Faqat ketma-ket bajariladigan amallardan tashkil topgan algoritmlarga-chiziqli algoritmlar deyiladi. Bunday algoritmni ifodalash uchun ketma-ketlik strukturasi ishlatiladi. Strukturada bajariladigan amal mos keluvchi shakl bilan ko‘rsatiladi. Chiziqli algoritmlar blok-sxemasining umumiy strukturasini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin: Chiziqli algoritmlar blok - sxemasining umumiy strukturasi Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling