No`kis 1-Lektsiya. Etika pani predmeti ham jamiyet turmisindagi ahmiyeti

2-Lektsiya .Etika paninin` tiykarg`i kategoriyalari.Etika printsipleri ,normalari.

Joba;

1. 
   Etika kategoriyalarinin` ozine ta`n qasiyetleri.
   
2. 
   Etka kategoriyalarinin` filosofiyaliq manisi.
   
3. 
   Etika printsipleri ,normalari
   

Tayanish tu`sinikleri;Muxabbat,Watang`a, Milletke,Ata-anaga,Perzentke, Gozzalliqqa, Jaqsiliq,Jawizliq ,Jamanliq ham jaqsiliq ,adalat ham adalatsizliq .

Adebiyatlar.
1.Karimov.I.A. Asarlar toplami 1-18 tomlar. T. Ozbekistan 1996-2010.
2. Karimov.I. A. Ozbekistan mustaqillikga erishish ostanasinda. T. 2011.
3. Karimov.I. A. Biz tanlagan jol- demokratik taraqqitat va marifiy dunyo bilan hamkorlik yili. QQ. Jild T. Ozbekistan 2003.
4. Karimov.I.A. Tinichlik va hafsizlik oz kuch- qudiratimiz, hamjihatligimiz va qattiy irodamizga boglik. 12 jild. T. Ozbekistan 2004.
5. Aqloqshunoslik maruza matnlari. T. 2000.
6. E.U. Umarov. F. B. Zagirtdinov. Etika. T. 2005.
7. J. Bazarbaev. “ Adep filosofiyasi”.Nokis. Qaraqalpaqstan 2010.

1. Etikanin bas kategoriyasi muxabbat. Muxabbat-bul bas li tusinik sipatinda derlik barliq tiykargi tusiniklerdi ham printsiplerde oz - << mazmunina>> iye. Qanday da bir jaqsiliqti watan parwarliqti, insanparwarliqti, jaqsi sozlikti muxabbatsiz keltirip bolmaydi. Sonday-aq ol insandi sirtqi ham transtsendentral alem menen baylanistiriwshi, oni jalgizliqtan alip shigatugin ulli kush. Muxabbattin obekti barliq waqit gozzalliq, mapsiz gozzalliq.

Muxabbat sozi arab sozinen alinip suyiw ham suyiliw etikaliq, psixologiyaliq,iskustvaliq ham pedagogika panlerine tiyisli tusinik. Muxabbattin eki subekti birdey payda boldi. Muxabbatti tek ishqi suyiw, jaqtiriw (jaqsi koriw) manisindegi analiz etiw birjaqlamaliq bolip tabiladi. Mifologiyada ezgulik jolindagi qahramanliq deregi muxabbat¹
Bir obektti suygen insan basqa obektti de suyiwi, suymesligi mumkin emes, jerge bolgan haqiyqiy muxabbat, watanga bolgan muxabbat, adamzatqa bolgan muxabbatti hesh waqitta biykar etip bolmaydi. Insan ozi ozgege aylanganda, ozgeni ozgege aylandioralganda haqiyqiy muxabbat iyesi esaplanadi. Mine bul obekt penen subekt ortasindagi pariqtin joq boliwi ulli en erkin lazzet.Demek muxabbat insannin etikaliq turmisinin en joqargi shini. Usigan baylanisli muxabbat iyeleri jaslar tarepinen hamme waqit ideyal tiykarda qabil etiledi.
Muxabbat tan alarliq ajatiplardi doretedi. Adamzattin tariyxinda madeniyatin ham muxabbattin tariyxi dewge boladi. Birinshi xudojniktin qalemin jondirgan, birinshi shayirdin kewline yosh berip qosiq jazdirgan usi muxabbat. Tariyxta ajayip shigarmanin avtorlari ozlerinin en kushli doretpelerin muxabbat seziminin tasirinde jazgan. Ajayip kompozitor Glinkanin << Ruslan ham Lyudmila>> operasi Ekoterina Kernge muxabbatinan doregen. Rujede Mil degen jas kapitan bir gozzalga joligip ogan ashiq bolganligi sonsha, 1792- jil 25- aprelde 26 aprelge qaragan tunde ulken ruxlaniwshiliq penen Reyn armiyasi ushin Marsh qosiginin sozin ham muzikasin jazgan, ol elege deyin jasap kiyatirgan “ Marseleza” edi².
Muxabbat onin qarama –qarsisi napret. Napret tusinigi, albette, muxabbat siyaqli ken kolemde emes.Ol kerisinshe muxabbat tarzinde payda bolgan obektten shetletiw, onnan biyganalasiwin bayan etedi. Napret, jerkeniw tuygisi napirettin kundelik turmisindagi tar, <> korinisi. Napiretten tisqari qizganish tusinigi bar, ol sotsiyalliq hadiyse emes, tek jinisiy muxabbat penen izbe-iz keledi. Sonday-aq muxabbat iyesi oz muxabbatin suyiklisin qizganip, asirap qaliwga hareket etedi ane sol qizganish sezimi normadan asip ketse qizganishqa alip keledi. Qizganish bolsa oni qanshelli tariplemeyik normanin buziliwindagi illet.
Misali: Ayyemgi grek drammaturgi Evrefit (B.e.sh. V asir) Karamat qizganish korinisin algan Mediyanin Yasonga muxabbati haqqinda jazadi. Shininda qizganish muxabbatsiz bola ma? Qizganish- muxabbattin kolenkesi, kopshilik jagdayda jawiz kolenkesi. Yason ushin Mediya tuwisqanlarin oltiredi al Yason basqa bir nasharga uylenbekshi bolganda oz qarsilasin nipqirt etedi, keyin Yasonnin osh almaqshi bolip quyash qudayi Geliyostin aqligi ul nashar Yasonnan tuwgan ozinin eki balasin qurban etedi. Ayyemgi grekler muxabbatti bir neshe turge boledi. Olardin en daslepkilerinin biri Erot qudayga aylangan Eros. Erot yaki Eros- bul qumarliq, aqil oysiz muxabbat. Grekler oni tap solay “ Erotomaniya” dep atadi. Bul muxabbat maselesinde aqil-hushtan ayriliw degendi anlatadi.Bul haqqinda Muxammed Yusup³ bilay degen;
Qushaqta demiktirip oltire alsan,
Janindi al, etpey awara-sarsan,
Qaslarin dar bolsin shashlarin arqan,
Suy meni suyiklim songi sapar suy.
Bizler aziz bende, ajeldur ustem ,
Asiqpa dep meni buwmagil,erkem,
Posannan demigip oleyin olsem,
Suy meni suyiklim songi sapar suy.
Etika kategoriyalarinin arasinda jaqsiliq, jaqsi soz, jaqsi faktor. “Avesto” dan tartip barliq muqaddes kitaplarda jetekshi orindi iyelewshi ham sonnan Jaqsiliq- insan shaxsinin kamillikke,baxitqa jamiyetin bolsa joqari shinga jetkiziwshi qural.
Jaqsiliq ham onin qarama-qarsisi jawizliq, kundelik turmista derekleri menen olshenbeydi. Olar ham muxabbat siyaqli ken qamirawli qasiyetke iye.Jaqsiliqtin etika menen baylanisi da sonda sol arqali ol ameliyatta qahramanliq, watanparwarliq, insan parwarliq, batirliq siyaqli printsiplerdi oz ishine aladi.Solay etip muxabbat ham napret jupliliq tusiniginde napret muxabbatti inkar etpey kerisinshe, oni turaqliliginan malimleydi, jaqsiliq ham jamanliq jupliginda har eki tusinik bir-birin uliwma biykar etedi. Tek gana biykar etip qalmay omir ushin gures ketedi.
Etikanin jane bir kategoriyalarinin biri adalatliq.Onin jawizliq ham jaqsiliq tiykargi parqi sonda, adalattin ozi birden bir qadiriyatin anlamaydi., biraq qadiriyatlar arasindagi baylanisin belgileydi, olardi bahalawga iye. Sol sebepli onda jamiyetti tartipke saliwshiliq qasiyetleri bar: onda ham adeplilik ham huqiqiy talabalar biriktirilgen. Adalat bar jerde sotsiyalliq bebasliqqa jol joq. Adalatliliq haqqinda aytatin bolsaq huqiqqa nazer awdaramiz.
Etikada kategoriyalarinin biri hujdan.Hujdan- Zigmunt Froyd pikiri menen aytqanda alo men, men ustinen baqlaw ornatip, oni basqarip turiwshi ekinshi, joqari darejedegi men. Eger uyat qasiyeti insannin sirtqi, jamiyetke baylanisligi kelip shiqsa hujdan onin ishki oz-ozinen baylanisligin ashkaralaydi. Bul ishki baylanisliliq sirtqi baylanisliliqqa salistirganda teren ham turaqli: Uyat malim bir waqit ishinde adamnin oz qolaysiz hareketi sebepli juzege kelgen bolsa, hujdan azabi , bul apiwayi onaysizliq emes yamasa qalipdegi adamdagi adamgershilikli isenimin darti de, talabi oni qanaatlandirmas ekensiz hesh qashan azap toqtamaydi.Uyat penen hujdannin, sol sebepli, tenizdegi muz tawina aesbergke uqsatiw mumkin. Kobinese hujdan tusinigi orninda iyman tusinigin ushiratiw mumkin. Iyman tusiniigi tiykarinan diniy tusinik. Iyman arabsha isenim.1. Isenim iseniw kewilde iseniw ham tilde iqrar qiliw. 2. Uliwma isenim .3. Belgili pikir joqari ideyanin haqiyqatligina shin iseniw ham sol isenimdi isenimge aylandiriw. Sonin ushin isenim sozi “ itiqat” sozi menen qatara kelip, iyman- etiqat turinde isletiledi. Iyman insannin sanasi ham ruwxiyatina singen onnan bekkem orin algan dunyaga koz-qaraslari sipatinda qudiretli hareketlendiriwshi kush, insannin erkin bekkemlewshi qural.Jaslarimizdin elde dunyada itibarli boliwi kop jagdayda, olardin iyman-itiqat tusiniklerine munasibetleri menen belgilenedi. Eger biz sonday iymanli jaslardi, iymani putin kisilerdi tarbiyalay alsaq, dunyaga tanilgan babalarimizdin dasturlerine sadiq bolamiz. Sebebi babalarimizdin ruwxiy sheshimlerin jana awlad ruwxiyati menen uyginlasqanda gana rawajlaniw boladi. Joqari ruwxiyliq qarar tabadi¹.
Minnet-jamiyet, mamleket ham shaxslarga individge qatnas olar arasindagi waziypa.Uliwma alganda insannin har bir hareketinde minnet tusinigi minnetke sadiqliq yamasa qiyanet etedi, minnettin insaniyliq minneti, musilmanliq minneti, perzentlik minneti siyaqli ken kolemli, barliq mamleketler ushin uliwma bolgan tusinikleri ham, jurnalistlik minneti, shipakerlik minneti,alimliq minneti siyaqli kaspiy jumis auditoriiya dogeregindegi tusinikleri da bar.
Minnet tusinigin ozine tan qasiyetlerinin jane biri onin baxt ham jamiyetke qasiyetleri sonshelli, bir dizimlerdi jamiyette unamli esaplangan minnet talabalari ekinshi bir duzim yaki jamiyet ushin unamsiz mani kasip etiwi mumkin.
Namis tusinigi bir tarepten minnet penen baylanisli bolsa ekinshi tarepten qadir qimbat tusinigi menen baylanisli.
Ar-uyat ozin ham ozgelerdi qadirlep biliw. Ar-uyat insannin is-hareketlerinde ozin tutiwinda korinedi. Insannin ar-uyati ozinin shanaraqtagi, putkil millettin ar-uyatin korsetedi. “Jurttan uyatti” , “ jurt ne deydi”. Ozgenin qadir- qimbatin abiroyin, oz qadir-qimbatin ham abiroyin hurmetlep biletigun insan ar-uyatli boladi. Ar- uyat kisinin natuwri paslik islerinen saqlaydi. Sebebi bugan onin hujdan jol qoymaydi. Ar-uyatli insan satsizlikke ushirasadi hesh qashan tuskinlikke berilmeydi. Maqsetke jetiw ushin barliq qiyinshiliqlardan jenip aliwga tirisadi. Ar –uyattin ozgesheligi onin tilsimligi, pinqanligi,qupiyaligi ham tanlawshilari: ol ishki monolog geyde onda diolog kop dawisli diskussiyada juzege keledi. Latin danaliginda minaday degen: Ar-namis degennin minlagan guwalar, adam boyina mangi abbonent penen mangi qorgawshilardin ruwxqa uyqi bermey pikirlesip otiriwi. Ol adamdagi jamiyetlik pikirdin jasirinip jatqan narselerdi korip, oylap ham sezip otiratugin mangi toreshi⁵.
Etika kategoriyalari bul adeplik anlaw printsipleri esaplanadi. Olarda adeplilik talap nazerde tutiladi, Etika kategoriyalarinan muxabbat, jaqsiliq, ar-namis, minnet, hujdan,napret,baxit,qizganish, uyat, jerkenish,adalat bolip tabiladi.
Adamnin baxiti tuwrali filosofiyasinda 3 bagdar bar. Olr baxit filosofiyasi, baxit aksiologiyasi, baxit sotsiyalogiyasi. Baxit psixologiyasinda baxit jagimli kewil kuy, omirden lazzet aliw, quwaniw, shadliq jane rahatleniw. Geyparalar ozin baxitin ham baxitsizligin sirttan izleydi ol barinen burin ozimizdin ishki dunyamizdan garezli. Sebebi har bir insannin qayirliliq-jawizliq, adamgershilik-paslik, mehribanliq-qatalliq, uyat-uyatsizliq, jaqsiliq-jamanliq, adalat ham adalatsizliq h.t.b omirde ozine joldas bolatugin psixikaliq pishinine iye boladi. Sonda da baxit psixologiyasi tiykarinan kewil kuydi aniqlaytugin lazzet aliw baxit tusinigin bir putin qila almaydi.
Aksiologiyaliq koz-qarastan alganda baxit bul adamnin bahaliligi, qunliligi. Adam omirinin qayir saqawatliginin olshemi. Baxit qayirliliq, saqawatliliq, sogan baylanisli qadir qimbattin artiwi. Adamnin duniya menen qatnasin ham baylanisin bahalaytugin oz pozitsiyasi boladi. Eger ol shin pak bolsa, obektivlik mumkinshiliklerge say bolsa,onda adam baxittin ush ahmiyetli shartine jetedi. Olar ozinin qawipsizligi, ozin-ozi bekitiwi ham jagdaydi duris tusiniwi.
2-3 Tiykarg`i etikanin` tusinikleri kategoriyalari siyaqli etikaliq printsifler olarda etikaliq talap uliwma tiykarda kozge taslanadi olar jamiyet tarepinen shaqisqa qoyilatugin talap tiykarinda bolip insannin` etikaliq manisin onin omiri mazmuni,adamlar menen oz ara baylanisligin tiykargi nizamliqlarin belgilep beredi.Etika printsipleri en ayyamgi kereklisi insan parwarliq .Ol insannin` joqari sotsiyalliq waziypasin belgileytugin ideyalar komplekisi.,shaqis erki, qadir qimmbati onin` baxitli boliw huqiqin talap etedi.Insan parwarliq printsipi evropa oyaniw dawiri oyshillari rawajlandirgan, degen pikir bar .Tiykarinan insan parwarliq daslep Shigista oz korinisin tawgan.Insaniyliq ,insan parwarliq manislerdi bildiriwshi mamlw (naml sozi bunnan 3-4 jil burin Somen xatlarinda ushirasadi)
Insan parwarliq- uliwma insaniy qadiryatlar dizimine kiredi.Oni sovet dawirindegi klasliq koz qarastan qaliplestiriw dawirindegi doretiwshilerdin` insan parwarlig`I haqqindagi aosanalar juda qisqa omir korgen.Bunday insan parwarliqti xaliq qabiletpedi.Sebebi usi waqqitta xaliq tusinigine qaratilgan insan parwarliq orayinda shaqis turganligi malim.Har bir shaqis insaniy uqiplardi taminlew ushin guresiw mine usi insan parwar;liqtin tiykargi waziypasi.Bunda uliwma adamzatliq qadiryatlardi ustin dep bilgen bizin` mamleketimiz mamleket ishkerisinde dunya koleminde kozge korinerli isler qilinbaqta .Eger insan parwarliq printsipleri xaliqtin` barliq huqiqlari qorgawda tursa yagniy ken kolemli uliwma umtiliw bolsa erk parwarliq printsipi onin` bir bolimi esaplanadi.Sonday-aq erk parwar shaqislar belgili dawirde mamlekettin qaharmanina aylanadi.Misal retinde angilishan shayiri Joj Bayron qaharmanliginan koriwge boladi.En belgili printsip watan parwarliq.
Ol insannin` watanga muhabatin asrap abaylawga bolgan talabin anlatiwshi etikaliq tusinik.Watan dushpanlarga qarsi ruwqiy ideyalogiyaliq qural sipatinda analiz etiledi.Tiykarinan bul printsiptin` kolemi ulkenWatan qorgawshiligi bul insan qorgawshisi ham millet qorgawshisi.Jane bir etikaliq printsip bul millet parwarliq ol belgili maniste watan parwarliq printsipin janede qaliplestiredi.Milleti suyiw bul ken maniste watandi suyiw degeni.Watansiz milletin` boliwi y7aki rasmiy erkin ham baxitli jasaw mumkin emes. Biraq soni aytiwimiz kerek millet parwarliq penen milletshilikti ekewin aralastirmaw kerek .Milletshilik oz milletin ajiratip alip oni joqari qoyiw ga uwtiliw bolsa millet parwarliq basqalardi kemsitpegen halda oz milletinin` korkeyiwi ushin guresiw bul jolda ozin de qurban etiw degen so`z .Sebebi oz milletin shin kewilden suye almagan adam hesh qashan basqa milleti suye almaydi.Tiykarinan millet parwar milliy ozlikti anlaw oz milleti menen quwanadi.Sonday-aq Alisher Nawayi doppi menen ton` kiygen o`z bekti har qanday shax suliwliqtan abzal koredi.Bul haqqinda Alisher Nawayi bilay degen edi.
Saxu taju xilatekim ,men tamasha qilganli
O`zbegim basinda qalpaq, iyninde shapani
Alisher Nawayi teren` gurirlanip o`zgelerge unamsiz qaragan emes .Kersinshe ol o`zge til wakili bolgan Jamiyge hurmet izet korsetip ogan pirim dep qol bergen.Har bir milletin` ozligin teren anlawi,oni sana seziminin` biyik shoqisina aylandiriwi milletin` ozine bolgan isenimin bekkemleydi.Milliy ruwqiyliq en daslep tariyxiy qubilis ekenligi menen ajiralip turadi.Olar 1 kunde ,bir jilda,hatekki bir asirdede toliq qaliplesip bolmaydi.Millet bar eken ,milliy ruwqiyliq boladi.Milliylikti joq etiw mumkin emes .Misali shayirlarimizdan I.Yusupov bilay degen edi:
Qara taban ,qara puxara
Babam gaybar kisi bolgan
Kokiregi haq qalpagi qara
Jaw menen tek isi bolgan.
Mine bul qosiqta milliylik maselesi sawlelengen.
Milliylik adep ikramliliq printsipleri menen bir qatarda insan omirinde kundelikli ushirasatugin adep ikramlilq normalari esaplangan hadalliq rasgoylik ulken ahmiyetke iye.Misali qaraqalpaq shayiri Ajiniyazdin qosiqlarin alip qarayiq
Otirikti ras etip aytpag`an
Tuwri jolda bas kessede qaytpagan
Namahidi hasla joldas tutpagan
Ati Qaraqalpaq ellerim bardi.
Bunda hadalliq rasgoylik etika normalarina tiykarlangan.Sonday –aq tinishliq parwaliq siyaqli etikaliq printsipler ken tur orin algan.Sonday-aq tinishliq parwarliq urista qan togiwlerdi biykar etedi.
Jomartliq printsipi bilsa shigista ayemnen bar .Evropada oni Alturizim ati menen Kant ilimiy aylanisqa kirgizilgen.Demek insan omirinde adep –ikram normalari ulken ahmiyetke iye .Bul printsipler birqansha apiwayi uliwmalastirilgan.