No`kis 1-Lektsiya. Etika pani predmeti ham jamiyet turmisindagi ahmiyeti

6-Leksiya .Formal logikanin tiykargi nizamlari.

Jobasi:

1. 
   Tuwri oylawdin tiykargi belgileri .Aniq maniske iye boliwi.
   

2.Logika nizamlarinin` oz ara baylanisi.
3. Oylaw nizamlarinin printsiplerinin tuwri pikir juritiw ushin ahmiyeti.
Tayanish tusinikleri: Olaw, oylaw formalari,Oylaw nizamlari.

Adebiyatlar.

1.Karimov I.A .”Asarlar toplami 1-18 jildlar” –t.Ozbekiston ,1996-2010.

2. karimov I.A Yuksak manaviyat –engilmas kush-T;Manaviyat ,2008.
3.Karimov I,A Uzbekiston demokratik taraqiyotning yangi yangi bosqishida T.O .2005 yil,
4. Ibin A.A “Logika” –M.2003.
5. Raximov I.”logikadan amaliy mashqulotlar va metodik tabsiyalar T,Uzbekston 1988.

1. Oylaw (Arab-fikirlew ,aqiliy biliw)-predmet ham hadiyselerdin uliwma ,zarur qasiyetleri aniqlaytugin ,olar ortasindagi ishki ,zaruriy baylanislar ,yagniy nizamlar baylanislar sawlelenetugin bviliwdin ratsional basqishi .Tomendegi tiykargi qasiyetlerge iye.

Onda waqiyaliq abstraktlengen ham uliwmalasqan halda sawlelenedi.Sezimli biliwden pariqli rawishte Bizge predmettin ahmiyetli emes ekinshi darejeli (bul adette biliw aldinda turgan waziypa menen belgilenedi.Belgilerden pikirli turde shetlesken ,tiykarlasqan halda itibarimizdi onin uliwma ,kerekl;I takirarlanip turiwshi qasiyetleri ham qatnisaqlarina qaratiwimizga mumkinshilik beredi.Oylaw bolmistin` biliwdi tikkeley ozinde qaliplestiredi.Bunda jan bilimler tajiriybege tikkeley otinish qilmastan bar bilimlerge suyengen halda payda etiledi.Pikirlew bunda predmetler hanm qubilislar ortasindagi baylanisliqqa tiykarlanadi.Oylkaw insannin doretiwshilik iskerliginen ibarat.Onda biliw protsesinde bolmisti reyal anlogiyaga iye bolmagan narseler -joqari darejede ideyalasqan obektler(misali ;Absalyut qatti deneler ideyal gaz kibi tusinikler )ni jaratiw ,turli formal sistemalardi koriw menen keshedi.Olar jardeminde predmet qubilislardin en quramali qasiyetlerin uyreniw.,qubilislardi aldinan koriw.,boljawlar qiliw imkaniyati payda boladi.Til menen uziliksiz baylanisi bar.Pikir ideyal qubilislardir..Ol tek tilde zatliq qubilis(dawis tolqinlarinda ,grafik siziqlarda )reallasadi.Adamlar behastan qabil qila alatugin ,sezetugin formaga kiredi.ham adamlardin oz ara pikir almasiw quralina aylangan.
Oylawdin formalari _pikirdin mazmuni qurawshi elementlerdin baylanisiw usili ,onin duzilisi .Pikirlew elementleri degende predmettin pikirde payda bolgan belgileri haqqindagi xabarlar tusiniledi.Oylaw ush formada ,tusinik ,hukim,ham juwmaq shigariw formasinda amelge asiriladi.Tiykarinan ayrim predemetler,olardin klasi adamlardin oylawinda har qiyli mazmunga iye bolgan tusiniklerde sawlelenedi.Misali ,”Mamleket “tusinigin nen ozinin` maydani,xalqi basqariw sisitemasina iye bolgan siyasiy sholkem sawlelendiredi.”Ilimiy teoriya tusiniginde ,predmetlerdin qandayda bir tarawina baylanisli bolgan olar haqqinda aniq keltiriwler beretugin belgili bir metod jardeminde tusinikler sistemasin payda etedi.Mazmun tarepinen tusinikler logikaliq formaga qaraganda bir qiyli har qanday ekewide predmet onin belgileri arqali pikirlenedi.Oz maydanina iyeligi”,”Xaliqtin barligi”. “Basqariw qurallarina iyeligi”, siyasiy sholkemnen ibaratligi ayriqsha qasiyetlerinen ibarat.tap usindaypredmetlerdin qandayda bir tarawinin baylanisligi ,predmet haqinda keltiriwlerdin mumkinshiligi belgili bir metod jardeminde quriliw tusinikler sisitemasi formasinda boliwi ilimiy teoriyanin ayriqsha belgileri esaplanadi.Eger tusinik te predmetti A menen ,onda pikirlp atirgan kerekli belgilerdi ,yagniy pikirlew elementlerin a, v,s,…,p menen belgilesek ,tusiniktin logikaliq strukturasin A (a,v,s,…,p )formasinda belgi tiykarinda aytiliwi mumkin .Hukimlerden predmetler menen onin tarepi ,predmetler ortasindagi qarim qatnasiqlar,predmettin bar boliwi yamas bar bolmasiqligi haqqinda pikirler aytiladi.Misali; “Temir –metell“ degen hukimde predmet temir ham onin tarepi metall ekenligi ortasindagi qarim qatnas nazerde tutuiladi; “Adep huqiqtan ilgeri payda bolgan “degen hukimde eki predmet adep ham huqiq ortasinda qatnasiqlar aytiladi.MJuwmaq shigariw korinisler mazmuni boyinsha har qiyli boliwina qaramastan bir turli logikaliq sturukturaga iye .Ekewindede juwmaqtti payda etiwshi tusinikler juwmaq shigariw ushin tiykar bolip xizmet etetugin hukimlerdi ushinshisi bir tusinik birinshi misalda terek ekinshi misalda ximiyaliq element baylanisqan.
2. Birdeylik (tenlik) nizami pikirlew protsesinde oylawdin` aniqliqqa iye boliw talabin tamiyinleydi.Bul nizamga tiykarlangan halda har qanday oy pikirlew protsesinde ozi menen tenlikke iye boliwi shart.Yagniy ,qollanilip atirgan termin belgilengen bir manide ,aniq bir narseni tusindiriwi tiyis.Bul nizamnin` formulasi “a=a” turinde belgilenedi,bunda “a” degenimiz har qanday oydi anlatadi. Birdeylik (tenlik)nizaminin` orinlaniwi duris oylawdin` zarurli shartlerinin` biri bolip tabiladi.Bul nizam nin` talaplarinin` orinlanbawina kopshilik jagdayda har qiyli tusiniklerdi bir soz yamasa soz dizbegi menen belgilew
alip keledi.Sol sebepli pikirlew protsesinde qanday tusinik qanday soz yamasa soz dizbegi menen belgilenetugin biliwimiz shart. Sebebi formasi boyinsha birdey sozlik konstruktsiyalar har qiyli manige iye boliwi mumkin ,sonin menen birge keri jagdayda ,yagniy birdey oyimiz har
qiyli koriniste sawleleniwi mumkin.Ilimde birinshi jagday omonimiya ,al ekinshi jagday sinonimiya dep aytiladi.Omonimiya obektib jaqtan har qiyli mazmundi duris emes halda betlestiriw mumkinshiligin berse ,al sinonimiya ten maniles mazmundi naduris bagdarda ayirip korsetedi.
Har qiyli tusiniklerdit tendey manige iye dep tan aliw oylaw protsesinde ken tarqalgan logikaliq qateshelikke tusiniklerdi almastirip qollaniwdi payda etedi.Bul qatesheliktin` tiykarin berilgen tusiniktin` ornina yamasa sol tusinik retinde basqa tusinikti qollaniw quraydi.Tusinikti almastirip qollaniw tareolep atirgan predmetti almastiriwdi anlatadi .Bunday jagdayda tareplew har qiyli predmetlerge tiyisli boladi,biraq olar qatelesip bir predmet retinde tan alinadi.
Qarsilaspaw nizami-oydin izbe-izligin taminleydi.Bul nizam birdey waqitta bir pikirdin` maqullaniwin ham biykarlaniwin qadagan etedi.Bir –biri menen uylespeytugin. eki pikir birdey waqitta shin (duris)bola almaydi,olardin` birewinin` jalgan (naduris)boliwi shart.Bul nizam birdey waqitta “a” ham “a nin` biykarlaniwinin` “ jalgan (naduris )ekenligin ,yagniy birin-biri biykarlaytugin eki oy birgelikte shin (duris)boliwi mumkin emes degen manige iye bolip ,”a/\a” formulasi menen belgilenedi.Bul nizaminin` tiykarinda narselerdin` sapaliq aniqliqqa iye boliwi ,olardin` qasiyetlerinin` salistirmali turaqliligi alip qaraladi.Haqiyqatliqtin` korsetilgen tarepin sawlelende otirip, bul nizam adamlar tarepinen pikirlew protsesinde qarsiliqqa iye yuwmaqlardin jiberlmegen talap etedi. Misali ,eger qandayda bir predmet aniq qasiyetke iye bolsa ,onda bul predmet haqqinda pikirlew barisinda bizler berilgen qasiyetti biykarlamay yamasa predmetke tiyisli bolmagan belgini maqullamay ,al oni (korsetilgen qasiyeti)tastiyiqlawimliz zarur.Bul nizam sanali turde faktlerdi ham qubilislardi tusindiriwde
olardagi qarama-qarsiliqlardi juzege shigariwda ,olardi joq etiwde ,kritikaliq oylawdi kaliplestiriwge jardem beredi. Adette bul nizam dalillew barisinda ,eger qarama-qarsiliqli pikirlerdin` birewinin` durisligi aniqlansa ,onda bul tastiyiqlawdan basqa pikirdin` jalganligi kelip shigatuginligi tusindiriw ushin qollaniladi.Qalegen juwmaqlarga qarsi turganda kushli arguwment retinde pikirdin` qarama –qarsilikli ekenligin aship korsetiw alip qaraladi.Biraqta ,egerde bizler bir predmet jayinda birinshiden ,har qiyli waqitta ham ekinshiden ,har qiyli qatnasta qanday da bir pikirdi moyinlap ham sol pikirdi biykarlasaq ,onda qarsiliksiz nizam hareket etpeydi.Misal retinde
birinshi jagdaydi alip qarayiq .egerde qanday da bir adam bir waqitta “Jawinnin awil xojaligi ushin paydasi ogada ulli”,al basqa waqitta qarama-qarsiliqli pikirdi ,yagniy “jawin awil xojaligi ushin qolaysiz “dese,onda eki pikirdi de shin pikirler dep alip qarawga boladi .Sebebi birinshi jagdayda bahar ,yagniy osimliklerdin osiwi diqqatqa alinsa ,ekinshi jagdayda guz ,yagniy onimlerdi jiynap aliw payiti esapqa alinadi .
Ekinshi jagday (har qiyli qatnasti) misali retinde qandayda bir adamnin` shet tilin jaqsi biliwin alip qarayiq,Onin` shet tilin jaqsi biliwijoqari oqiw orninin` talaplarin toligi menen qanaatlandiradi,biraq bul adamnin` bilimleri onin` dilmash bolip jumis islewi ushin jetkiliksiz.