"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Norasmiy uyushmalar va ularning yoshlar tarbiyasiga ta'siri. Hamma 
davrlarda va har bir jamiyatda qon-qardoshlik aloqalari, yoshga, jinsga 
xos, ma'lum bir sohaga qiziqishga muvofiq yoki muayyan oyalarga 
e'tiqoddan kelib chiqadigan norasmiy uyushmalar mavjud b ladi. Shu 
doirada ham oyaviy ta'sir k rsatish imkoniyati mavjud ekanini, 
albatta, hisobga olish lozim. 
Sharq xalqlarida, jumladan, zbeklarda kichik oiladan tashqari katta 
oilalar ham b ladi. Bu sha uru -qabiladoshlik munosabatlarida 
yetakchi mayl b lgan qon-qardoshlik aloqalaridir. Odatda zbek 
oilasining keksa avlodi bunday qon-qardoshlik munosabatlarini e'zozlab, 
rivojlantiradi va shu asosda yosh avlodga - alohida mustaqil oila b lib 
chiqib ketgan bolalari, ularning farzandlari (nabiralar, evaralar, hatto 
chevaralar)ni ham z ta'sir doirasida ushlab turishga harakat qiladilar. 
Shu jarayonda qon-qarindoshlikka asoslangan norasmiy uyushmalar 
vujudga kelib, ular ham oyaviy ta'sir tkazishda faol ishtirok etadilar. 
"Katta oila boshida turgan keksa odamlarnin dunyoqarashi, turmush 
tarzi, oyaviy nuqtai nazari u yoki bu darajada ana shu uyushma 
doirasiga kirgan odamlar qadriyatiga aylanadi. Demak, bunday norasmiy 
uyushmaning ijtimoiy taraqqiyot va inson kamolotiga ta'siri unga 
boshchilik qiladigan shaxslarning ijtimoiy-siyosiy nuqtai nazarlariga k p 
jihatdan bo liqdir. 
Aksariyat istiqomat joylarida va umuman jamiyatda yosh 
xususiyatidan yoki jinsga mansublikdan kelib chiqib, norasmiy 
uyushmalar zidan- zi shakllanadi. Chunki odamzot fikrlovchi 
mavjudod b lgani sababli, u ijtimoiy muhitda z rniga ega b lish 
uchun kurashadi. Bunda yosh xususiyati bilan bo liq uyushmalar, 
ularning "lider" (boshliq)lari vujudga kelib, ma'lum bir harakatga 
boshchilik qiladilar. Masalan, Rossiya va qator xorijiy mamlakatlarda 
noso lom oilaviy muhitdan bezor b lib qolgan yoshlar z 
uyushmalarini tashkil etayotganligi, "bomj" deb ataladigan, hatto 
tilamchilarning norasmiy tashkilotlari zbekistonda ham borligi 
shundan dalolat beradi. 
Mahallalarda ayollar va erkaklarning norasmiy uyushmalari boiib, 
ular z yi inlarida davlat siyosati, xalqaro hamjamiyatdagi 
munosabatlarga doir fikrlar bilan zaro muloqot qilib, shundan kelib 
chiqib muayyan munosabatlar shakllananadi. U avvalo oila, mahalla 
doirasida, s ngra boshqa joylarga tarqaladi. 
130 

---

Chet eliarda vujudga kelgan hamda z Nizomlariga ega b lgan 
tashkiiotlar, masaian, Hizbut-tahrir, islomiya, vahhobiylik va shu 
kabilarning zbekistonda norasmiy (yashirin) tashkiiotlari mavjud. 
Andijonda "Akromiya" degan norasmiy tashkilot zining ayridiniy, 
ayriinsoniy oyalarini oila va mahalla kabi mafkuraviy ijtimoiy 
institutlar orqali ayrim kishilar ongida qaror topisfaiga erishib, dahshatli 
fojialar r y berishga sababchi b Idilarki, bunday hollalarni hisobga 
olib, milliy oyani keng tar ib etish, ayniqsa Noosfera davrida 
tarafkashlikka asoslangan har qanday k rmishdagi mafkuralarga qarshi 
oyaviy immunitetni hosil qilish ijtimoiy zarurat b Iib turibdi. 
Mahalla (istiqomat Joy)larmng mu'naviy-axloqiy muhitni 
shakllantirishdagi rni. zbekistonda mahalla tuzilmasining tarixiy 
iidizlari ba oyat chuqur va purviqordir. U sharqona demokratiya instituti 
shakllaridan biri sifatida jamoatchilik fikri va milliy ma'naviy 
qadriyatlarga tayangan holda aholiga oyaviy'ta'sir k rsatish 
mafkuraviy ijtimoiy instituti vazifasini ham bajarib keladi. Mustaqilikka 
erishilganidan s ng mahalia tuzilmasi zini- zi boshqaruvning milliy 
modeli sifatida tan olinib, u zbekiston Konstitutsiyasi va Prezident 
Farmonlari bilan mustahkamlandi. "Kuchli davlatdan kuchli jamiyat 
sari" shiorlari ostida mahallalarga davlatning birqator funksiyalarini asta-
sekin berib borish siyosati izchil amalga oshirib kelinmoqda. 
oyaviy ta'sir deganda faqat o zaki, yozma yoki k rgazmali 
tashviqot va tar ibotni tushunmaslik kerak. Xayrli a anaga aylangan 
turli urf-odatlar, rasm-rusumlar, marosimlar yoii bilan aholiga kuchli 
oyaviy ta'sir k rsatish imkoniyati mahailalarda k p. Bundan tashqari, 
mehr-oqibat, saxovat va insonparvarlikka qaratilgan tashkiliy ishlar y li 
bilan ham aholining kam ta'minlangan qismida davlatga, jamiyatga, 
xalqqa nisbatan ijobiy his-tuy ular rivojlantirib boriladi. 
Tarixan yosh avlodni milliy ruhda tarbiyalashda mahalla salmoqli 
rin egallab kelgan. Ana shu boisdan ham "bir bolaga yetti mahaila 
ota-ona" degan aqida xalqimiz ongida mashib qolgan, T ri, sobiq 
sh rolar davrida individualizm mayllari uchun y I ochilgani 
mahallalaraing oyaviy tarbiya sohasidagi rolini anchayin pasaytirib 
q ygan b o i s a ham, mustaqillik yillarida u qayta tiklanmoqda. 
"Insonning oilada shakllangan imon-e'tiqodi, odobi, oriyati va vijdoni, 
urur-iftixori, aql-zakovati, tafakkuri mahalla muhitida yanada yuksalib, 
131 

---

xalq irodasi, zaro totuvlik va hamkorlik rishtalari bilan uy unlashib, 
jamiyatda so lom munosabatlarning shakilanishiga, miliiy istiqlol 
oyalarining mustahkamlanishiga olib keladi".* 
Mahalla oqsoqollar kengashi va aholi har doim tashkiliy-tarbiyaviy 
ishlarda yordamga, maslahatga, y l-y riqqa muhtoj b ladi. Agar 
hozirgi tarixiy davr Aqlning Ona tabiatga kuchli ta'sir tkazish -
Noosfera bosqichiga tgani isbotlanib, bu sohada mahailaning vazifalari 
aniq-ravshan ifodalab berilsa, istiqomat joylarida oyaviy ta'sir 
k rsatish yangi bir asosda rivojlanishi shubhasizdir. Xususan mahalla 
(istiqomat joy)larda yuzaga keladigan har qanday tushunmovchilik, 
ziddiyatlar taraflarning yon berishi, murosayu madoraga kelish asosida 
tarixan hal qilinib kelinganini e'tiborga olsak, Noosfera davrida 
mahallalar umumbashariy muammolarni ham hal etishda salmoqli 
ringa ega b lishlari mumkin. 
quv va mehnat jamoalari mafkuraviy institut sifatida "Ta'lim" 
keng tushuncha" b lib, uning doirasiga ta'lim tizimining barcha 
bosqichlaridan tashqari oila, mahalla, mehnat jamoalari, davlat va 
nodavlat tashkilotlari ham kiradi. oyaviy ta'sir k rsatishda quv 
jamoalarining alohida rni bor. Shu jamoalar yoshlarda ilmiy-falsafiy 
dunyoqarashni shakllantiradilar. Olam va unda odamning rni 
t risida izchil bilim berib, unda fuqarolik nuqtai nazarini hosil etadilar. 
Har bir odam uchun oila muhiti nechogii qadrli b lsa, quv va 
mehnat jamoasi ham shu darajada qadriyatdir. Zero, shu muhitda odam 
individ va shaxs sifatida shakllanadi. Moddiy va ma'naviy boyliklar 
yaratish jarayoniga tortiladi. "Demak, kasb tarbiyasi, bolani yoshlikdan 
el-yurtga foydasi tegadigan mehnat faoliyatiga y naltirish ham 
mafkuraviy ahamiyatga egadir".* 
quv va mehnat jamoasiga uyushgan odamlar tor kasbiy 
bilimlardan tashqari olamiy fikrlash qobiliyatiga ega boiishlari oyaviy 
tarbiyada hal qiluvchi rol ynaydi. Ana shu jamoalarda zaro fikr 
almashuvlar, hozirgi davr, davlat va mamlakatlar, insoniyat taqdiri va 
istiqboli haqidagi mulohazalar jamiyat a'zolarida narsa, hodisa va 
jarayonlar t risida aniq-ravshan tasavvurlar hosil etadi va ularga 
* «Milliy istiqlol oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar». -T.: "Yangi asr avlodi", 2001. 
146-b. 
* «Milliy istiqlol oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar». 167-b. 
132 

---

individual munosabatlar, shundan kelib chiqadigan baholarni vujudga 
keltiradi. 
Albatta, fikrlar xilma-xilligiga y o i q yish (plyuramizm) va inson 
huquqlari muqaddasligi sharoitida individlarga e'tiqod tanlash erki 
berilgan. Ammo endilikda ularning umumiy taqdiri Noosfera - Aql 
sohasining qanday y nalish olishiga k p jihatdan bo liq b lib 
qolganini anglab yetsalar, shubhasiz, tafakkur tarziarida, u bilan bo liq 
ravishda turmush tarzlarida jiddiy zgarishlar sodir b ladi. "Odam odam 
uchun oliy qadriyat" degan aqidaga ishonish, shundan kelib chiqib 
munosabat belilash malakasini har bir individda hosil etish ishiga mehnat 
jamoalari salmoqli hissa q sha oladilar. 
Bu davrda barcha mehnat jamoalari inson ruhini poklash orqali 
olamda tobora k payib, hatto aksariyat holiarda ayriinsoniy tusga 
kirib borayotgan muammolarni hal etish mumkinligiga ishonishlari 
muhimdir. Chunki bugungi muammoiarga bunday yondashuv har bir 
odamda 'z kelajagiga va insoniyat istiqboliga umid his-tuy ularini 
rivojlantirib, individual va ijtimoiy ongni bUnyodkorlik tomonga burib 
yuborish omiliga aylanadi. 
Buning uchun esa quv va mehnat jamoalarining avvalo oyaviy 
ta'sir k rsatishning mafkuraviy ijtimoiy institutlari sifatida tan olinishi 
va albatta, shunday yondashuvlardan kelib chiqib, imkoniyat darajasida 
turgan salohiyatdan foydalanish y Hari, usullarini izlab topish uchun 
bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlarini y lga q yishga t ri keladi. Umiy-
tadqiqot ishiarining xulosalari va tavsiyalariga tayanib, Noosfera davri 
talablari asosida quv va mehnat jamolari faoliyatlarini inson ruhini 
poklash, odamzotda z turini qadrlash orqali qadr topish, har bir 
jamiyatda ma'naviy-axIoqiy muhitni so lomlashtirishga y naltirib 
yuborish ham milliy, ham umumbashariy mohiyat kasb etmoqda. 
Xulosa: a) oilalar oyaviy ta'sir k rsatishning mafkuraviy ijtimoiy 
instituti ekanini nazarda tutib, munosabat belgilash lozim; b) aholi 
yashaydigan joylarda zidan- zi shakllanadigan norasmiy tashkilotlar 
ham odamlar faoliyati turii tomonga burish imkoniyatiga ega eganligini 
nazarda tutish muhimdir; d) mahalla (istiqomat joyiari)ga uyushgan 
aholining jamiyatda ma'naviy-ax!oqiy muhitni so Iomlashtirishdagi 
rni salmoqli b Iib qolishi mumkin; e) quv va mehnat jamoalari 
oyaviy ta'sir k rsatishning mafkuraviy ijtimoiy instituti sifatida 
odamzot ruhini poklashda ulkan salohiyatga egadir; j) Noosfera davrida 
133 

---

Aqlni batamom yaratuvchilik tomonga burishda yuqoridagi omillardan 
foydalanish uchun ilmiy-tadqiqot ishlarini keng y lga q yish zururati 
paydo b Imoqda.