"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Tahsil predmeti va undan k zlangan asosiy maqsad. Odam-olam 
munosabatlarini anglab olishda ilmiy fikrlarning paydo b lishi, ilmiy 
axborotlarni yi ish, bir tizimga solish va avloddan-avlodga uzatish 
vositasi b lgan fanning yuzaga kelishi, rivojlanib borishi natijasida 
odamzot olam, unda odamning rni t risidagi tasavvurlarida sifat 
10 

---

jihatdan zgarishlar sodir b ldi. Materiya harakatining turli shakllari 
va ular qonunlarining kashf etib borilishi natijasida aql tobora qudratli 
kuch (energiya) sifatida namoyon b lmoqda. Aynan shu holatni anglab 
olish, odam va uning barcha uyushmalari voqelikda sodir b lgan bu 
xususiyatlarni hisobga olib, faoliyat y nalishini belgilay oisa, endilikda 
tabiat taraqqiyoti va uning tarkibiy qismi b lgan jamiyat rivoji z 
zanida borib, insoniyatning porloq istiqboliga asos solinishi mumkin. 
Mabodo aql quvvatini k p hollarda hozirgidek ayriilmiy, ayriinsoniy 
maqsadlarga sarflash davom ettirilsa, Yer halokati muqarrar tusga kinshi 
aniq b lib qoladi. 
Shu vaqtgacha fanning materiya evolutsion rivojini anglatadigan 
adaptasiya (notirik va tirik tabiat hamda jamiyatda tashqi muhitga 
moslashish) murvati borligi aniqlangan b lib, shu nuqtai nazardan turib 
voqelikka munosabat belgilanilib kelindi. "Moslashish" murvatining 
ziga xos xususiyati shuki, voqealar rivoji va uning oqibatlarini oldindan 
ilmiy tahlil etish mumkin. Chunki tizimning moslashishi aniq-ravshan 
tashqi muhitda uning muayyan barqaror rivojlanishini ta'min etadi. 
Demak, muhit xususiyatini hisobga olib tizim zgarishidagi maylni 
oldindan k ra oiamiz. Endiiikda evolutsiya murvatlarining boshqa tipi 
- bifurkatsiya (ikki tarmoqqa ajralish) hodisasi borligi ayon b ldiki, 
buni, albatta, hisobga olish tabiat va jamiyat rivojini, ayniqsa tizim zini-
zi tashkil qilishi va boshqarishini anglab, faoliyat y nalishini belgilash 
zarurati paydo b ldi. Ya'ni, hamma vaqt ham tabiiy va ijtimoiy voqelikni 
qonuniyatli aloqalar belgilab qolmasdan, ayni cho da tasodifiy holatlar 
ham tizimda sifatli zgarishlar hosil etishi fanga ma'lum. Ya'ni tashqi 
ta'sirning zgarishi bilan tizim ilgarigi chegarasidan chiqib, yangi holatga 
tadi. Bu holatda uning doiraviy chegarasi bir xilda boimaganligi tufayli, 
yangi tashkil qilinish tasnifi ham aynan bir tusda b lmaydi. 
Bifurkatsiyadan keyin juda k p ehtimol tutilgan strukturalar vujudga 
kelishi, tizimning keyingi rivojida qaysi mayl ustivor b lishini oldindan 
aniqlash qiyin. Chunki tashqi fluktasiya muqarrar tasodifiy ta'sirlarga 
bo liq b lib, tizim bir chegaradan boshqasiga tayotganda, qaysi 
y nalishni tanlashiga bo liqdir. Holbuki, bu bifurkatsiya murvati 
bizning ongimiz rivojida mutlaqo alohida rol ynashini e'tiborga 
olishimiz lozim. 
Agar bu qonuniyatni hisobga olsak, yerimizning taqdiri Aql 
quvvatining qaysi tomoniga o ib ketishini belgilaydigan bifurkatsiya 
11 

---

hodisasiga ham bo liq b ladi. Aql va uning hosilasi b lgan fan 
kashfiyotlari, texnika, axborot va nonatexnologiyalardan foydalanishda 
qaysi tasodifiy y nalishlar yetakchi mayl b lib qolishiga bo liq. 
Odamzot, uning turli uyushmalari (daviati, siyosiy partiyalari, ijtimoiy 
harakatlari, kasbiy va ijodiy tashkilotlari va h.k.) Aqlni oqilona ishlar, 
ya'ni umuminsoniy va umumbashariy manfaatlar tomoniga o dirish 
uchun harakat qilsalar ayni muddao b lar edi. Avvalo milliy, diniy, 
irqiy, sinfiy va boshqa negizlarda muqarrar chiqadigan ziddiyatlarni zaro 
yon berish, murosa qilish, muzokaralar y li bilan hal etish y lini 
tanlasalar, Ona tabiatimiz va jamiyat zini- zi tashkil qilish va 
boshqarishning ravon zanidan rivojlanish imkoniyatiga ega b ladi. 
Aql quvvatidan ayriinsoniy, ayritabiiy maqsadlarda foydalanish 
davom etsa va bu hol daviatiarning geosiyosatida Noosfera davri 
xususiyatlarini e'tiborga olmaslik ustivor y nalish b lishda davom etsa, 
u holatda tabiat va jamiyat halokati muqarrar b lib qoladi. Tahsildan 
kuzatilgan asosiy maqsad: oyaviy kurashning oldingi safidan borishi 
nazarda tutilgan magistrlar ana shu haqiqatlarni chuqur bilib olishlari, 
kelajakda ushbu y nalishda ilmiy tadqiqot ishlarida faol qatnashib, 
insoniyat osmonida paydo b lgan "qora bulutiar"ni haydab yuborishga 
munosib hissa q shishlari darkorligini ta'kidlab k rsatishdan iborat.