Nosir fozilov asarlari tahlili

NOSIR FOZILOV ASARLARI TAHLILI
Ёзувчи Носир Фозилов 1929 йили Қозоғистоннинг Чимкент вилоятига қарашли Туркистон туманининг Қорачиқ қишлоғида деҳқон оиласида дунёга келди. У Туркистонда ўрта мактабни тугатгач, 1949—1954 йиллар давомида Ўрта Осиё дорилфунунининг филология факултетида таълим олди.
Дорилфунунни тугатгандан сўнг, 1955 йилдан бошлаб «Гулхан» ойномасида адабий ходим, масъул котиб, «Ёш гвардия» нашриётида бўлим мудири (1960—1963), 1963 йилдан эса «Шарқ юлдузи» ойпомасида адабий ходим, сўнгра проза бўлимииинг мудири, масъул котиб (1970—1972) сифатида фаоллик кўрсатди. Ёзувчи ва ношир Носир Фозилов 1972—1980 ва 1984— 1986 йпллар давомида Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида катта муҳаррир ва проза бўлимининг мудири сифатида ишлаб келди. 1986 йилдан буён «Шарқ юлдузи» ойномасининг масъул котибидир.
1985 йилда унинг «Шум боланинг набиралари» китоби учун Ғафур Ғулом номидаги мукофот берилди. 1986 йилда эса қозоқ ёзувчиларишгаг асарларини ўзбек тилига таржимаси борасидаги фаоллиги учун Қозоғистон Ёзувчилар уюшмаси Бейимбет Майлин номидаги мукофотга сазовор бўлди. Шунингдек, унга 1990 йилда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби унвони ҳамда 1991 йилда «Устозлар даврасида» асари учун Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти берилган.
Адибнинг «Оқсой», «Саратон» қиссалари 70-йиллар ўзбек адабиёти, хусусан, болалар насрида катта воқеа бўлди.
Адибнинг биринчи ҳикояси 1953 йили «Ленин учқуни»да босилган. Шундан сўнг унинг «Ирмоқ», «Қорахат», «Кўклам қиссалари», «Саратон», «Шум боланинг набиралари», «Устозлар даврасида», «Болалигим — подшолигим» каби қатор китоблари ўқувчиларга тақдим этилди. Адибнинг яна бир қатор асарлари қозоқ, туркман, рус ва бошқа тилларга ўгирилган.

Моҳир таржимон, синчков муҳаррир, ардоқли ёзувчи Носир Фозиловни сўлим “Дўрмон” ижод уйидалигини эшитиб, беш-олти тенгқур ижодкор йўлга отландик. Бордик, учрашдик, гурунглашдик. Устознинг ҳаёт ҳақидаги самимий суҳбати биз учун ҳам мактаб, ҳам тажриба экани учрашув давомида билиниб турарди. Адиб халқ ичидан топган қизиқ-қизиқ ўхшатиш­ларни, бетакрор ибораларни, устозларидан ўрганган ўгитларни, ёзувчилик, муҳаррирлик тажрибасини, тил ва адабиётимиз ривожи йўлидаги хайрли ишларга муносабатию бу борада бажарилиши керак бўлган ишлар юзасидан таклифларини биз билан ўртоқлашди. Гурунг тор даврада қолиб кетишини истамадик. Таассуротларимизни сиз билан бўлишгимиз келди.
“Ингичка ва йўғон, Анжанда бўғон”
Ёзувчини қушга ўхшатаман. Қуш буғдойи ўриб олинган жой – анғизга боради, бошоқ териб, донини боласига олиб келади, ўзи ҳам ейди, шунинг эвазига яшайди. Ёзувчи ҳам ўша қушлардай жойма-жой кезиб, халқни кузатиши, одамлар оғзидаги теша тегмаган сўзларни, гапларни, ибораларни топиши, сайқаллаши ва ёзилажак асарларида ишлатиб, уларни яна эгасига қайтариб бериши керак.
Ёзувчилик ҳақида ўйлай бошласам, бундан қирқ-эллик йил олдинги воқеалар кинотасмадай кўз олдимга кела бошлайди. Масалан, Ўлмас Умарбековнинг “Севгим, севгилим” номли биринчи қиссасини Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида муҳокама қиладиган бўлдик. Санасак, ёзувчи қиссасининг ўн уч жойида “ингичка қош” деган иборани ишлатибди. Қизларга нисбатан. У пайтларда деталма-детал, ҳатто вергулигача муҳокамага тортиларди. Мажлисни Туроб Тўла олиб боряпти. Ёнида Асқад Мухтор ўтирибди. Азиз Абдураз­зоқ билан қитмирлигимиз тутди-да, қошлари кўзининг устини қоплаб турадиган Толиб Йўлдошни аския қилмоқчи бўлиб, президиумга хат ёздик:
Туроб ака хатни ўқиди-да, шарақлаб кулиб юборди ва Асқад акага суриб қўйди. Асқад ака кулмайди, хатни жиддий туриб ўқиди ва чўнтагидан ручка чиқарди-да, қоғознинг орқасига нимадир ёзди. Кейин хатни Туроб акага қайтариб берди. Туроб ака уни чўнтагига солиб қўйди. Хуллас, йиғилишдан чиқиб, Азиз Абдураззоқ билан Чилонзорга – уй-уйимизга етиб олиш учун Туроб аканинг машинасига чиққанимизда: “Асқад ака нима деди”, деб сўрадик. Туроб ака чўнтагидаги хатни олди-да, яна шарақлаб кулиб юборди. Ўшанда Асқад ака хатнинг орқасига: “Ингичка ва йўғон, Анжанда бўғон”, деб ёзиб қўйган экан. Қаранг, адабийчадаги “бўлган” деган сўзимизни андижонликлар “бўғон” тарзида талаффуз этар экан.
Носир оғанинг “чангюткич”и
Миртемир аканинг 100 йиллигини нишонлаш учун Тошкентдан Туркистонга бордик. Машинадан тушаётиб, шимимга чангми, лойми теккизибман. Хотин киши барибир хотин киши-да – рафиқам рўмолчасини олиб, ўша жойни дарров артишга тушди. Бизни кузатиб турган икки қозоқ қардошимиз “Носир оғам Тошкентдан ўзи билан “пилесос”ини ҳам опкепти”, деса бўладими! Қаранг, қандай чиройли ўхшатиш.
Яна бир йили Шаҳрихонга бордик. Пичоқ олай деб бозорга тушдим. Икки чолнинг гурунгига қулоқ тутдим: “Бизнинг ерлар жуда яхши-да, шудгорга оёғингни тиқиб турсанг, қулоғингдан барг чиқиб кетади”.
Мана, ёзувчи сўзни қаердан олиши керак! Бунақа ноёб топилмаларни, бетакрор ўхшатишларни ёзув столи олдида минг йил ўтириб ўйласангиз ҳам тополмайсиз. Бу сингари сўзлар буғдой бошоғига ўхшаб битта-битталаб терилади, ён дафтарга қайд қилинади ва керак маҳали сайқал берилиб, ишлатилади.
Қўлёзманинг йигирма еттинчи нусхаси
Абдулла Қаҳҳор қўлёзмаларини қайта-қайта ёзишдан ҳеч эринмасди. Дала ҳовлисидан бир ариқ сув айқириб ўтарди. Ўша ариқ устида сўриси бўларди. Сўри устидаги хонтахта ёнида ўтириб ёзарди. Бир бет ёзиб, ўқиб кўриб, ёқмаса, ғижимлаб отиб юборарди, яна ёзаверарди. Кўп қўлёзмалар шу сингари сувга оқиб кетган. Бир гал асарининг уч бетини йигирма етти марта кўчирибди. Ўша уч бетлик йигирма еттинчи нусхани Саид Аҳмад акага берган. Бу ёзувчининг “Асарларингни яхшилаб ишла, тилга эътибор бер”, дегани эди.


Сўз талашган Абдулла Қаҳҳор
Абдулла Қаҳҳор “Зилзила” деган қисса ёзди. Илгарироқ ёзиб ташлаб қўйган экан, мен бориб журналда босиш учун ундириб келдим. Ўн саккиз-йигирма бетлик қўлёзма эди. Асарни нашрга тайёрладик. Корректурасини ёзувчига бериб юборсак, касал ҳолига қарамасдан машинага ўтириб таҳририятга келибди. “Ваҳобжон, буни сиз кўрдингизми?” деди Абдулла Қаҳҳор. Ваҳоб Рўзиматов “ҳа”, деб жавоб берди. “Мана бу ерда “Машина гур этиб ўт олиб, тутун чиқариб кетди”, деган жойим бор экан. Сиз “дуд” деб ўзгартирибсиз. Нега ундай қилдингиз?” деди ёзувчи. Ваҳоб ака “Дуд” менга яхшироқ кўринди”, деди. Абдулла Қаҳҳор “Яхшироқ кўринса кўрингандир, лекин мен “тутун” дея ўзбекча ёзганман. Тилимизни мана шунақа қилиб расво қиламиз”, деб ўз қўли билан матндаги ўша сўзни тузатиб кетган эди. Ёзувчи шуни телефонда айтиб, тузаттириб қўйса ҳам бўларди. Лекин кексайиб қолганига қарамасдан, битта сўзнинг орқасидан ўзи келди. Қаранг, ёзувчининг сўзга ҳурматини! У киши шундай – тилнинг заргари эди-да! Мана булар эсдан чиқмайди.
Луғатда йўқ дегани тилда йўқ дегани эмас
Асар ёзиш жараёнида эски ўзбек тилидаги “жиги”, “мурт”, “урт”, “йулун” сингари сўзлардан фойдаланишга тўғри келади. Шундай пайтлар баъзан аёлим билан тортишамиз. У “Бу сўз адабий тилда, изоҳли луғатларимизда йўқ”, дейди. Энди, қанақа қилиб исбот қиласиз. Лекин гарчи одамларнинг ёдидан кўтарилган эски ўзбек тилидаги ўшандай сўзлар ҳозирги адабий тилимизда, янги луғатларимизда бўлмаса-да, уларни қўрқмасдан, дадиллик билан адабиётга, адабий асарларга киритавериш керак. Бу сўзлар луғатларимизда, адабий тилимизда йўқ деб муомаладан чиқариб ташлайверсак, тилимиз камбағал бўлиб қолади. Бу сўзлар секин-секин луғатларга ҳам киради. Тил мана шулар орқали бойийди-да. Ваҳоланки, бизнинг тил бойлигимиз ортиқ бўлса бордир, ҳеч қайси халқникидан кам эмас. Масалан, тилимизда “опа”, “хола”, “эгачи”, “амма” каби сўзларимизни олайлик. Тожик биродарларимиз буларни ёппасига “Хоҳар” деб қўя қолади. Руслар эса “жиян”, “амакивачча”, “бўла”ни “племянник” дейди-қўяди.