Noverbal aggressiyaning qiyosiy tahlili

урсин. Ҳа деганда, ма дейсан. Аммо бу ишинг яхши, шошилмасанг, 
осиласан. [8;401]. 
O’zbek tilidagi “jin ursin” iborasi vaziyatdan norozilik tuyg’usini 
ifodalaydi. Lekin ingliz tilidagi “damn it!” bilan taqqoslaganda uning aggressivlik 
emotsiyasi kamroq, ya’ni yuqoridagi “jin ursin” iborasidan anglashiladigan 
emotsional ma’no yengilroq va vaziyatdan g’azablanish tushunchasi hosil 
qilmaydi.
Tadqiqotimiz davomida shuni aniqlashga erishdikki verbal va noverbal 
aggressiyani nafaqat leksik ma’no anglatuvchi iboralar bilan, balki fonetik urg’u 
orqali ham yuzaga keltirish mumkin.
MRS HIGGINS. I’m sorry to say that my celebrated son has no manners. 
You mustn’t mind him. 
MISS EYENSFORD HILL (gaily). I don’t (She sits in the Elizabethan 
chair) [9;77]. 
Yuqoridagi misollarda implisit aggressiya mavjud bo’lib, buni biz birinchi 
so’zlovchi (MRS HIGGINS) so’zlarini fonetik jihatdan tahlil qilish natijasida 
aniqlaymiz. Gap tarkibida “s” undoshiga I’m sorry to say that my celebrated son 
has no manners alleteratsiya hodisasini yuzaga keltirgan holda, takroriy urg’u 
berib ishlatilishi xavotir, qo’rquv tuyg’ularini yuzaga kelishiga xizmat qilmoqda. 
Shunga o’xshah misolдфкni biz o’zbek tilidagi asarlarda ham ko’rishimiz mumkin.
-Pul olmaydigan qaysar eshshak-ku, u? 
 
- U olmaydigan eshshak bo`lsa, sen pul berishni eplolmaydigan molsan! 
[6;70]
Ma’lumki, badiiy adabiyotda biror qahramonni ta’riflash uchun odatda
uning xarakteridagi ba`zi xususiyatlar hayvon(jonivor)larga xos xususiyatlarga
qiyos qilinadi. Bu xususiyatlar salbiy yoki ijobiy bo`lishi mumkin. Masalan, ijobiy: 
beozorlik-musicha, mehnatsevarlik-chumoli, yuvoshlik-qo`y (qo`zichoq); salbiy: 
ayyor-tulki, ortiqcha semizlik-cho`chqa, befarosatlik- mol, qaysarlik-eshak va h.k. 
Misolda qahramon fikri qaratilayotgan shaxsga nisbatan salbiy munosabatda ekani 

---

6 
va “sh” undoshining ikkilantirilishi orqali qahramonning o`ta qaysar, o`jar 
ekanligiga urg`u bermoqda. 
-Hamma gapirsa ishonaverasanmi, he……. s-so`tak! [6;118] 
Bizga ma’lumki, “Shaytanat” qissasida jinoiy guruh a’zolari, ularning qilgan 
qabih ishlari va uning natijasi bayon qilingan. Shu sababli qahramonlar nutqida 
uchraydigan vulgarizmlar jinoiy guruh tili spetsifikasiga kiradi.Yuqoridagi misolda 
uch nuqta qahramonning adabiy til leksikasiga kirmaydigan so`zlardan 
foydalanganligini bildirib turibdi. Jumladan “s” undoshining cho`zib aytilishi 
haqoratning davomi sifatida namoyon bo`lmoqda. Bu holatni qahramon nutqidagi 
keskin o`zgarishlar natijasi deb izohlash mumkin. 
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, hayvonlarga xos xususiyatlarning inson 
xarakteriga ko`chishi badiiy adabiyotda qahramon fe’l-atvorini tasvirlashning 
samarali usullaridan biri sanaladi. Bu esa o`z navbatida nutq parchasining 
mazmun-mohiyatini, maqsadini yaqqol ochib berishga xizmat qiladi. Bunday 
leksik birliklar kishi xarakteri in’ikosini aks ettiradi. Quyidagi misolda qahramon 
o`z suhbatdoshini dushman deb bilishi va uni shunchaki “gazanda” deb emas, balki 
nafratini yanada kuchliroq aks ettirish maqsadida “gazzanda” deb atashini anglash 
qiyin emas. Ko`chma ma’noda bu so`z jonivorlarga nisbatlangan odam, o`taketgan 
yovuz, qabih, yaramas kishilarga isbatan qo`llanadi. Asar qahramoni o`z 
suhbatdoshiga o`zining agressiv munosabatini bildirishi uchun ushbu so`zni 
tanlagan: 
- U o`rnidan shart turib baqirdi: - Yo`qol, gazzanda! [6;269] 
Parchada nafaqat verbal balki noverbal agressiya ham ifodalangan. Ya’ni 
qahramonning o`rnidan tezlik bilan turishi ham suhbatdoshiga nisbatan salbiy 
munosabatini ifodalab kelmoqda. 
Qissani tahlil qilish jarayonida fonetik vositalar qahramonlarning turli 
holatlarini, jumladan, qo`rquv, ishonchsizlik, norozilik kayfiyatlarini ifodalash 
namoyon bo`lgan.Quyidagi misol tergovchi ayol nutqidan olingan bo`lib u tergov 
jarayonida gumondor shaxsga nisbatan mensimaslik, ishonchsizlik kayfiyatida. 

---

7 
Shu sababli ham u suhbatdoshining javobidan qoniqmagan tarzda tishining 
orasidan gapirmoqda: