Ntonatsiya Intonatsiya

grafemalar (yozma nutq oqimida ikkita boshqa-boshqa tovushni ifodalagani uchun) hisoblanadi. 

e monografida esa boshqacharoq holat (grafik qoida) kuzatiladi, u so‘z yoki bo‘g‘in boshida bir 
yo‘la ikki fone-mani – «yqe» ni ifodalaydi, demak, sintetik xarakterdagi grafema sanaladi (mas., 


elkan so‘zida), boshi yopiq yoki to‘la yopiq bo‘g‘in tarkibida esa e monografi bitta «e» 
unlisining o‘zini ifodalaydi, demak, oddiy grafema xarakterida (bir tovushga bir harf 
munosabatida) bo‘ladi. (mas., men so‘zida) Bu hol turli fonetik-grafik pozitsiyada qo‘llangan e 
va e grafemalari o‘rtasida sinonimik munosabatni ham shakllantiradi. qiyos qiling, ekin (e-»e»)-


tekin (e-»e»). Bu ikki so‘zda ifoda plani (shakli) har xil bo‘lgan e va e grafemalari bitta «e» 
unlisini ifodalagan. Bunday holni parad va naryad (a va ya –»a»), sud va salyut (u va yu u), flot 
va slyot (o va yo- «o») so‘zlari tarkibidagi grafemalar sinonimiyasida ham ko‘ramiz. Bular rus 
grafikasiga asoslangan O‘zbek yozuvi fonografemalarining strukturaviy va funktsional, 
paradigmatik va sintagmatik xususiyatlari ancha murakkabligidan dalolat beradi. 

Prosodemografemalar (prosodemogrammalar). Grafe-malarning bu tipi fonografik 
yozuvning noharfiy belgilarini birlashtiradi hamda tovush tilining ritmik-intonatsion vositalarini 
(urg‘u, ohang, melodika, pauza kabilarni) yozuvda ifodalash uchun xizmat qiladi. Xususan, 

urg‘u belgisi so‘zning urg‘uli bo‘g‘inini yozuvda ko‘rsatish zarur bo‘lgan paytlarda ishlatiladi. u 
urg‘uli bo‘g‘indagi unli tovushni ifodalagan harf ustiga qiya chiziq tarzida qo‘yiladi. atlas 
matoning bir turi), atlas (geografik atlas) kabi. Tinish belgilari esa gap va nutqning mazmun 
mundarijasini 
shakllantirishda 
muhim 

rol 
o‘ynaydigan 

fonetik-fonologik 
vositalarni 
(ko‘tariluvchi ohang, pasayuvchi ohang, to‘lqinli ohang, sanash ohangi, pauza kabi 
supersegment birliklarni) yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadi. Bunday belgilar quyidagi 
vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi. 
a) ijtimoiy aloqani (fikr almashuvi jarayonini) yozuvda to‘g‘ri ifodalash uchun 
b) maqsad, mazmun yoki ma`noni, ularning o‘ziga xos rang va tus larini yozuvda aniq 
ifodalash uchun 
v) gapning tarkibini hamda shu tarkib elementlari (komponentlari) o‘rtasidagi grammatik-
semantik munosabatlarni ifodalash uchun 
g) yozma nutqning ixcham va ravonligini ta`minlash uchun 
d) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalash uchun.
1

O‘zbek tilshunosligida tinish belgilarining quyidagi 10ta turi grafikaning markaziy 

sistemasiga kiritiladi, 
Nuqta ------------------------------------------------------------(.) 
So‘roq belgisi ----------------------------------------------------(?) 
Undov belgisi ---------------------------------------------------(!) 
Nuqtali vergul ----------------------------------------------------(.) 
Ko‘p nuqta (uch nuqta)------------------------------------------(...) 
Vergul (qo‘sh vergul)--------------------------------------------(,yoki ,,) 
Ikki nuqta (bayon belgisi)----------------------------------------(,) 
1
Бу хакда каранг: Назаров К.¤збек тили пунктуацияси. Тошкент:. "У³итувчи", 1976,7-8-бет. 

Tire (qo‘sh tire)---------------------------------------------------(-yoki- -) 

qavs (qo‘sh qavs)--------------------------------------------------(),[] 
Tirnoq (qo‘sh tirnoq) -------------------------------------------(« «) (
,,

,,
) 

Izoh tinish belgilarining yuqorida sharhlangan xususiyatlari va shu asosda yaratilgan 
klassifikatsiyalar ularning grafik belgi (prosodemografema) sifatidagi xarakteristikasi 
hisoblanadi, ammo tinish belgilarining qo‘llanishini me`yorlaydigan qoidalar tizimi esa 
grafikada maxsus ko‘rilmaydi, chunki qoidalar «Grafika»ning emas, Punktuatsiya ning predmeti 
sanaladi. 
Yuqorida sanab ko‘rsatilgan tinish belgilarining misra balandligiga nisbatan 
joylashtirilishi ham bir xil emas, nuqta (.), vergul (,), ko‘p nuqta (...) misraning pastki chizig‘i 
bo‘yicha qo‘yib boriladi. qolgan belgilar, masalan, qavs (), nuqtali vergul (.), undov belgisi (!), 
so‘roq belgisi (?), ikki nuqta (,), qo‘sh tirnoq (« «) misraning ustki chizig‘idan ostki 
chizig‘igacha bo‘lgan masofa hajmida yoziladi. qo‘sh tirnoqning asosan qo‘l yozmada 
qo‘llanadigan turi (
«

«
)so‘z yoki gap boshida misraning ostki chizig‘i bo‘ylab, shu so‘z yoki gap 

oxirida esa misraning ustki chizig‘i bo‘ylab joylashtiriladi.