Nukus davlat pedagogika instituti "kelishilgan"

Astronomiya o„qitish metodikasi 
Astronomiya o‗qitish metodikasi taraqqiyotining qisqacha tarixi. Astronomiya 
o‗qitish motodikasi kursining vazifalari. Zamonaviy astronomiyaning tarbiyaviy,
amaliy va ekologik ahamiyati. Umumtalim maktabi tizimida astronomiya kursining 
o‗rni. Umumtálim maktab astronomiya kursining asosiy ilmiy va metodologik 
g‗oyalari, uning boshqa fanlar bilan aloqalari. Astronomiya kursining fizika, 
matematika, geometriya va tarix fanlari bilan aloqasi . 
O‗rta maxsus kasb-hunar kollejlari uchun mo‗ljallangan o‗quv dasturi va 
darsligining mazmuni hamda tuzilishining tahlili. Darslikda va o‗quv dasturida 
zamonaviy astronomik nazariyalar va fundamental g‗oyalarning aks etishi. 
Astronomiya kursidagi eng muhim tushunchalar va qonuniyatlar. Astronomiya 
darsligida ilmiylik, ommaviylik va mantiqiy ketma-ketlik. Akademik litsey va kasb-
hunar kollejlarida sferik va amaliy astronomiya bo‗limlariga oid tushunchalarni 
shakllantirish metodikasi. 
Dasturdagi mavzu va bo‗limlarni vaqt bo‗yicha taqsimlash. Mazkur o‗quv 
muassasalari astronomiya kursi dasturini takomillashtirish, uning istiqbollari. 
O‗qitish metodlari bilan ilmiy bilish metodlari orasidagi bog‗liqlik. 
Astronomiyadan o‗quv mashg‗ulotlarini tashkil qilish shakllari. Dasturlari, 
strukturalari va mazmunini rejalashtirish. Máruzalar, suhbatlar, sodda astronomik 
masalalar echish. O‗quvchilarning astronomiyadan mustaqil ishlari. O‗quvchilarni 
sinfdan tashqari ishlarining ahamiyatlari va o‗quv kuzatuvlarining zaruriyligi. 
O‗TV qo‗llash asosida o‗quv jarayonini intensivlashtirish. YUlduzlar atlaslari, 
osmonning surilma haritasi, maktab astronomik kalendari, ko‗rgazmali va tarqatma 
materiallari bilan mustaqil ishlashning ahamiyati va ularni tashkil etish hamda 
o‗tkazish metodikasi. 
Sinf va planetariylarda, shuningdek o‗quvchilarning sinfdan tashqari 
mustaqil o‗qishlari uchun o‗quv materiallarini tanlash pirinsiplari. Eng so‗ngi 
dolzarb astronomik yangiliklarni bayon qilish. 
O‗quvchilarning bilimlari, malaka va ko‗nikmalarini iazorat qilish sistemasi 
va ahamiyati (individual; frontal, qisqa nazorat va yozma ishlari). 
Fizika-matematika sinflari va maktablarida astronomiya o‗qitishning 
xarakterli xususiyatlari o‗quv mashg‗ulotlarining máruzaviy, amaliy va laboratoriya 
sistemasi. 
Qiyin va murakkab astronomik masalalarni echish. Bilimlarni nazorat 

---

21 
qilishning reyting sistemasi. 
Planetariyda epizodik va sistematik o‗quv mashg‗ulotlarini tashkil qilish va 
o‗tkazish. Planetariyda astronomik hodisalarni namoyish qilish orqali o‗tilgan 
o‗quv materiallarini mustahkamlash va olingan bilimlarni nazorat qilish. 
Umumtálim maktalari, málum yo‗nalishdagi kasb-hunar kollejlari va akademik 
litseylari uchun to‗garak tematikasining mazmunini ishlab chiqish 
Astronomiya to‗garaklarining ishini tashkil qilish va rejalashtirish 
prinsiplari. Umumtálim maktablari uchun astronomiya to‗garagi mashg‗ulotlari 
(astronomiya va kosmonavtika tarixiga doir suhbatlar, o‗quvchilarning o‗zlari 
o‗qigan ilmiy-ommabop kitoblari, quyidagi máruzalar: «YOrug‗ yulduz turkumlarini 
o‗rganish; Oy va sayyoralar harakatini o‗rganish; YUlduzlar xaritasidan foydalanish 
ko‗nikmalarini hosil qilish; YOrug‗ osmon jismlarini teleskopda kuzatish») 
mavzularini ishlab chiqish. 
O‗rta maxsus tálimda o‗quvchilarining astronomiya to‗garagida mashg‗ulotlar 
mavzularini ishlab chiqish, osmon sferasi elementlari, ayrim osmon jismlarining 
tabiatini o‗rganish, ilmiy-ommabop kitoblar va jurnallar materiallari asosida 
tayyorlangan máruzalar va referatlar, osmon jismlarini va noyob osmon hodisalarini 
viziual va fotografik kuzatishlar asosida o‗rganish. Quyosh spektrlarini olish, kuzatuv 
natijalarini ishlash. Teodolit bilan ishlash. Maktab astronomik kalendarlardan 
foydalanib masalalar echish. Sodda teleskoplar va sodda astronomik asboblar yasash. 
Maktab teleskoplari va ularning xarakteristikalari. O‗quvchilarni teleskop bilan 
muomala qilish madaniyati. 
Astronomik muassasalarga, tarixiy astronomik obidalarga, astronomik va 
kosmonavtikaga oid ko‗rgazmalarga, planetariylarga ekskursiyalarni tashkil 
qilish. Ekskursiyalarning rejalarini ishlab chiqish. Astronomiya burchagini tashkil 
qilish. 
Ko‗rsatmali qo‗llanmalarni saralash va ularni mavzular bo‗yicha 
joylashtirish. Bosh qo‗llanmalar: sayyoralar tasviri tushirilgan Quyosh va 
sayyoralarning qiyosiy kattaliklarining chizmasi. Oy va Quyosh tutilishlari va 
Galaktikaning tuzilish sxemalari, xarakterli osmon ob‘ektlarining rasmlari, kosmik 
tadqiqotlarning asosiy bosqichlari. 
Umumtálim maktablarida, O‗rta maxsus tálimda astronomiya olimpiadalari va 
astronomiya, kosmonavtika oid qiziqarli kechalarni o‗tkazish. YUqoridagi 
tadbirlarning reja va ssenariylarini ishlash prinsiplari. Kosmonavtika va 
astronomiya tarixi bo‗yicha tarixiy sanalarga bag‗ishlangan kechalar va 
konferensiyalarni tayyorlash va o‗tkazish.
Astronomiya bo‗yicha fakultativ mashg‗ulotlarni o‗quvchilar astronomik 
bilimlarni chuqurlashtirishda va ularda málum bir bo‗limlariga qiziqishlarini 
orttirishdagi ahamiyati. «Kosmonavtika asoslari» va «Osmon jismlarining fizik 
tabiati» bo‗yicha fakultativ mashg‗ulotlar. 
Fakultativ kurs bo‗yicha dasturlarni ishlab chiqish prinsiplari. Dasturlarni 
umumiy metodikasi. Astronomiyadan qo‗shimcha adabiyotlar va ko‗rgazmali 
qurollardan foydalanish. O‗quvchilarning fakultativ mashg‗ulotlardan erishgan 
bilimlarini hisobga olish metodikasi.

---

22 
Umumtálim maktablarida, O‗rta maxsus tálimda astronomik kalendarlaridan 
foydalanish, hamda astronomik kuzatish dasturini ishlab chiqish. O‗quv astronomik 
kuzatishlarini tashkil etish va o‗tkazish metodikasi. Astronomiya darsida kuzatish 
ishlarini tahlil qilish. 
Joyning geografik kengligini va osmon yoritqichlarining gorizontal 
koordinatalarini aniqlash. Umumtálim maktablarida, O‗rta maxsus tálimda 
astronomik maydonchani tashkil etish va uni jihozlashning zamonaviy usullari. 
Darsdan tashqari astronomik kuzatishlarga rahbarlik qilishning hususiyatlari. 
Doimiy ravishda Quyosh aktivligini, Oy sirtini, o‗zgaruvchi yulduzlarni, YUpiter 
yo‗ldoshlari, meteor oqimlari va tutilishlarini kuzatish. 
Astronomiyaning shakllanishi va uni ijtimoiy jamoa davridagi rivojlanishi. 
Astronomiyaning jamiyat ijtimoiy hayoti ehtiyojlaridan kelib chiqishi. Qadimiy 
yodgorliklarning dunyoning tomonlari bo‗yicha orientirlanishi. Osmon jismlari 
harakatlari va o‗zgarishlaridagi oddiy qonuniyatlarning ochilishi (Oy fazalari, 
planetalarning siljishlari, yulduzlar osmonining aylanishi). Misr piramidalarining 
astronomik versiyalari. Stounxendj astronomik qurilmalarining qoldiqlari 
(Angliya). Qo‗y qirilgan qal‘a (Xorazm) astronomik rasadxonasi IV a.e.o. Qadim 
Xitoy, 
Misr, 
Vavilon, 
Gretsiyada 
astronomiya. 
Mayya 
qabilalarining 
astronomiyasi. Vaqtni o‗lchash. Gnomon. Quyosh soatlari. Boshqa xil soatlar. 
Quyosh, Oy va Quyosh – Oy kalendarlari tarixi. Ekliptikaning ekvatorga og‗maligi 
va uni o‗lchash tarixi. Qadim quldorchilik va feodal-krepostnoy tuzum davridagi 
astronomiyaning rivojlanishi. Pifagor maktabining Erning sharsimonligi haqidagi 
fikrlari (e.a.VI a.) Fales Miletskiy (e.a.VII-VI a.) va shogirdi Aniksimandr Erning 
shakli va uning Koinotdagi o‗rni haqida. Demokrit (V a.e.o.) Somon yo‗li haqida. 
E.Knidskiy Oy, Quyosh va planetalarning qo‗zg‗almas Er atrofidagi harakati 
haqida.
Aristotel kosmologiyasi (IV a.e.o.). Aleksandriya kutubxonasining tashkil 
topishi (e.a. IV a.), uning qoshida observatoriya qurilishi. Erotosfen (e.a.III a.),
Aristarx Samosskiy (e.a.III a.) va Gipparxlarning (e.o. II a.) astronomiya 
sohasidagi ishlari. Aristotel Erning shar shaklida ekanligini anilash usuli. Aristarx 
Samosskiyning Oy va Kuyoshning Erdan uzoqliklarini solishtirish usuli.
Ptolemeyning geotsentrik astronomiyasi sistemasi IV-VIII a. Xitoy va 
Xindiston (V a.) Braxmagupta (VII a.) larning astronomiyaga oid ishlari. IV-V 
asrda yozilgan "Suriya siddxant" asari. Arab astronomiyasi va uning tarixi. Sobit 
Ibn Qurra (IX a.), Al-Battoniy (IX-X a), Abul Vafo Buzjoniy (940-998), Ibn 
YUnus (X asrning II yarmi) – «hikimat jadvallari» muallifi. Mashhur O‗rta 
Osiyolik olimlarning astronomiyaning rivojlanishiga qo‗shgan hissalari. Al-
Xorazmiy va uning "Mámun ziji". Bog‗dod astronomik rasadxonalari. Al-
Farg‗oniy va uning "Astronomiya elementlari", "Astrolabiya yasash" asarlari. Abu 
Rayhon Beruniy (973- 1048) "Qonuni Másudiy", "YUlduzlar haqidagi fan 
(astrologiya)" va "Xronologiya" asarlari. Umar Xayyom va Isfaxon astronomik 
rasadxonasi (XI a.). Nasriddin Tusiy va uning Maragadagi observatoriyasi (XIII a). 
Ulugbek va uning astronomik maktabi. Geliotsentrik tálimot va uning XVI-XVII 
asrlardagi taraqqiyoti. Kopernik, Jordano Bruno, Galiley, Tixo Brage, Kepler va 

---

23 
geliotsentrik tálimotning taraqqiy etishi. Nyuton Quyosh sistemasi dinamikasi 
to‗g‗risida. Galley va D. Jeyms Bradley ishlari. Astrofizikaning shakllanishi va 
rivojlanishi. Bredixin va Bepolskiy ishlari. Fotografik kuzatishlar, spektral analiz 
Dopler prinsipi. Quyosh fizikasining shakllanishi. YUlduzlar astronomiyasining 
rivojlanishi (Gershel, Struve, Bessel ishlari). Kosmogonik gipotezalar. Zamonaviy 
astrofizik metodlarining shakllanishi. Keng to‗lqinli astronomiyaning vujudga 
kelishi.