Nutqning fonetik bo`linishi Reja

5. Tovush nutqning bo`g`in (yoki so`z) tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo`linmaydigan birligidir.
Urg`u
So`z bo`g`inlaridan birining (yoki gap tarkibidagi so`zlardan birining) boshqalariga nisbatan kuchliroq (yoki cho`ziqroq) talaffuz qilinishi urg`u deb ataladi.
Urg`u, odatda, bo`g`indagi unli tovushga tushadi. So`z nechta bo`g`indan tuzilganligidan qat’i nazar, unda bitta urg`u bo`ladi (gap bo`laklaridan birini ajratib ko`rsatish ham xuddi shunday xususiyatga ega). So`z tarkibidagi urg`u olgan bo`g`in urg`uli bo`g`in, urg`u olmagan bo`g`inlar esa urg`usiz bo`g`in deyiladi. Masalan: Sizlarning matonatli mehnatlaringiz Ulug` Vatan urushi yillaridagi muqaddas g`alabamizni yaqinlashtirdi (S. Karomatov). Bu gapdagi har bir so`z o`z urg`usiga ega (chunonchi, «sizlarning» so`zida uchta bo`g`in bo`lib, oxirgi bo`g`in (-ning) urg`u olgan; «matonatli» so`zida to`rtta bo`g`in bo`lib, oxirgi bo`g`in (-li) urg`u olgan va hokazo). Bundan tashqari, shu gap tarkibidagi sizlarning so`zi boshqa so`zlarga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinadi. Demak, har xil obyektga – so`z tarkibidagi biror bo`g`inga ham, gap tarkibidagi ayrim so`zga ham urg`u tushishi mumkin. Shunga ko`ra, urg`u ikki turga ajratiladi:
1) so`z urg`usi (yoki leksik urg`u) so`z bo`g`inlaridan biriga tushadigan urg`udir. Yozuvda urg`u bo`g`indagi unli ustiga qo`yiladigan maxsus belgi ( ´ ) orqali ko`rsatiladi. Masalan: А́́slida insо́n tabiatnи́ng oltindа́n hа́m bebahо́ mo`jizasи́ -ku! Dunyodа́ insondа́n azи́z, insondа́n qimmatlи́ narsа́ bо́rmi o`zи́? (O.Husanov). Leksik urg`u so`zning qaysi bo`g`iniga tushishiga ko`ra ikki xil bo`ladi: a) bog`liq urg`u; b) erkin urg`u.
O`zbek tilida so`z urg`usi asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga (masalan, o`qi’, yozi’sh, sari’q, sakki’z, serharaka’t, ishchi’, ilmli’ kabi) tushadi. Shuning uchun so`zlarga qo`shimchalar qo`shila borishi bilan urg`u ham so`z oxiridagi bo`g`inga ko`cha boradi. Masalan, imzo’-imzola’- imzolamo’q, paxta’-paxtako’r- paxtakorli’k. So`zning biror bo`g`ini (masalan, oxirgi) bilan bog`liq bo`lgan urg`u bog`liq urg`u deyiladi.
O`zbek tilining so`z urg`usi, asosan, bog`liq urg`u hisoblanadi. So`zning turli bo`g`inlariga tushishi mumkin bo`lgan urg`u esa erkin urg`u deyiladi. Bu asosan ruscha-internatsional so`zlarga xos. Masalan, vitami’n, abza’ts, avanga’rd, bato’n, operati’v, bufe’t, giga’nt (oxirgi bo`g`inida), avantyu’ra, avia’tsiya, profe’ssor, akroba’tika, geo’log (o`rtadagi bo`g`inda), a’riya, va’nna, no’ta, ma’ksimum, va’xta, si’ntaksis, a’ksiya (birinchi bo`g`inda).
Bundan tashqari, o`zbek tilida urg`usi birinchi bo`g`inga (ba’rcha, ha’mma, do’im, a’slo, lekin kabi) o`rtadagi bo`g`inga (masalan, hami’sha, afsu’ski, alba’tta kabi) tushadigan so`zlar ham bor. Demak, o`zbek tilida bog`liq urg`u bilan bir qatorda, qisman erkin urg`u ham mavjud.
Shuni ham aytish kerakki, o`zbek tilida urg`u olmaydigan elementlar ham bor. Masalan, -ku, -u, -yu, -da, -mi, -chi yuklamalari; o`xshatish ma’nosini ifodalaydigan –day (-dek); -cha shakl hosil qiluvchi qo`shimcha; -dir, -man, -san, -miz, -siz kabi kesimlik qo`shimchalari; bo`lishsizlik ma’nosini ifodalovchi –ma qo`shimchasi shular jumlasiga kiradi. Urg`u tushadigan ob’ektiga ko`ra ikki xil bo`ladi. Leksik urg`u muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki u, birinchidan, so`zlarni to`g`ri talaffuz qilish normalarini belgilaydi; ikkinchidan, so`z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: o’rgan - organizmning bir qismi, orga’n – cholg`u asbobi; uchinchidan, so`z shakllarini ajratishga yordam beradi: qu’shcha – kichraytish oti, qushcha’ - qushdek ma’nosini ifodalovchi ravish; tarbiyachimi’z (bizning tarbiyachi) – tarbiyachi’miz (biz – tarbiyachi).
Demak, leksik urg`u adabiy talaffuz (orfoepiya) bilan bog`liq. Chunki so`zning urg`uli bo`g`ini buzilsa, so`zni tushunish qiyinlashadi.
2) gap urg`usi (yoki mantiqiy urg`u, ma’no urg`usi). Mantiqiy urg`u (yoki gap urg`usi) gap bo`laklaridan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq tovush bilan aytilishidir. Bu urg`u, odatda, individual xarakterga ega bo`lib, so`zlovchi o`zicha muhim sanagan so`zni mantiqiy urg`u bilan talaffuz qiladi va bu bilan tinglovchining e’tiborini shu bo`lak bilan ifodalangan ma’noga tortadi (yoki o`sha bo`lakning ma’nosini bo`rttirib, kuchaytirib ko`rsatadi. Masalan, Ilmda ko`p narsani bilish – olimlik fazilati (S.Karomatov) gapida mantiqiy urg`u quyidagicha tus olishi mumkin: 1) Ilmda (boshqa narsada emas) ko`p narsani bilish – olimlik fazilati. 2) Ilmda ko`p narsani (oz narsani emas) bilish – olimlik fazilati. 3) Ilmda ko`p narsani bilish (bilmaslik emas) – olimlik fazilati. 4) Ilmda ko`p narsani bilish – olimlik fazilati (boshqalarning fazilati emas). Yozuvda mantiqiy urg`u olgan bo`lak kesim oldida keladi.
Urg`u sifatiga ko`ra ikki turga bo`linadi: 1) dinamik urg`u: so`z bo`g`inlaridan birining kuchli aytilishi: o`zbek va rus tili urg`usi kiradi; 2) muzikal urg`u: so`z bo`g`inlaridan birining balandroq aytilishi: yapon, xitoy tillari urg`usi kiradi.