Nızamları. Nurlardıń úshmúyeshli prizmadaǵı jolı. Linzalar. Linzanıń optikalíq

 = n
1 2
(25.1) 
Eger jaqtılíq absolyut sındırıw kursatkishi n
1
bolǵan ortalíqtan n

bolǵan 
ortalíqqa ótse, ortalíqlar absolyut sındırıw kórsetkishleriniń qatnası ekinshi 
ortalíqtıń birinshi ortalíqqa qaraǵandaǵı salıstırmalı sındırıw kórsetkishine teń 
boladı: 
n
2
 / n
1
 = n
1 2
(25.2) 
Ortalíqtıń absolyut sındırıw kórsetkishiniń mánisi jaqtılíq nurınıń sol 
ortalíqtaǵı tarqalıw tezligi menen baylanıslı, yaǵnıy ortalíqtıń absolyut sındırıw 
kórsetkishi jaqtılíq nurınıń vakuumdaǵı tezliginiń ortalíqtaǵı tarqalıw tezligine 
qatnasına teń: 

---

n = 
v
c
(25.3) 
Nurlardıń úshmúyeshli prizmadaǵı jolı. Prizmalar optikalíq ásbaplardıń 
tiykarǵı bólimleriniń biri bolıp, túrli optikalíq qubılıslardı tekseriwde keń 
qollanıladı. 
V 
O 
/
j j
/
O 
A S 
36-súwret. 
-súwrette úshmúyeshli shiyshe prizmanıń 
jaqlarına perpendikulyar tegislik menen kesilisiw 
halı kórsetilgen. Prizmanıń AV hám VS jaqları 
sındırıwshı jaqlar bolıp esaplanadı. Olardıń 
arasındaǵı AVS =  múyesh prizmanıń nurdı 
sındırıwshı múyeshi delinedi. 
Nurdıń prizmaǵa kelgenshe bolǵan baǵıtı 
menen onıń prizmadan ótkennen keyingi baǵıtı 
arasın- 
daǵı múyesh aǵıw múyeshi delinedi. Súwrette bul múyesh  menen belgilengen. 
Sındırıwshı múyeshi kishi bolǵan, yaǵnıy jaqları bir-birine jaqın jaylasqan «juqa» 
prizmalar ushın aǵıw múyeshin sındırıwshı múyesh arqalı belgileymiz: 

 = (n – 1) 

 
formula járdeminde tabıw múmkin. 
Linzalar. Jaqtılíqtıń sınıw qásiyetlerinen texnikada hám kúndelikli turmısta 
júdá kóp paydalanıladı. Onı optikalíq linzalar mısalında kóriw múmkin. 
Eki tárepi sferalíq bet penen shegaralanǵan móldir dene linza dep ataladı. 
Sferalíq bet shar betiniń bir bólimi bolǵanlıǵı ushın onıń iymeklik radiusı 
R
1
R
2
C
1
C
2
R
1
R
2
boladı. Sferalíq betlerdiń orayları arqalı 
ótiwshi S
1
S
2
tuwrı sızıq linzanıń bas 
optikalíq kósheri delinedi.
Ortası shetine qaraǵanda qalıńıraq 
bolǵan 
linzalar 
jıynawshı 
linzalar 
delinedi. Ortası shetine salıstırǵanda 
juqalaw bolǵan linzalar shashıratıwshı 
 

---

a) b) v) 
1-súwret. 
linzalar 
delinedi. 
1b-súwrette 
shashıratıwshı, 1v-súwrette jıynawshı 
linzalar. 
Linzanıń qalıńlıǵı, deneden linzaǵa shekemgi yamasa linzadan súwretleniwge 
shekemgi bolǵan aralíqqa salıstırǵanda kishi boladı. Bunday linzalar juqa linzalar 
delinedi. Linza betin belgilewshi sferalíq segmentlerdiń linza orayíndaǵı ushları 
juqa linzada bir-birine júdá jaqın jaylasqan. Sol sebepli bir noqat dep esaplaw 
múmkin. Bul O noqat linzanıń optikalíq orayí delinedi. Linzanıń bas optikalíq 
kósheri onıń optikalíq orayínan ótedi. Optikalíq oraydan ótiwshi hám bas optikalíq 
kósherge salıstırǵanda bazıbir múyesh astında baǵıtlanǵan tuwrı sızıq járdemshi 
optikalíq kósher delinedi.
Eger linzaǵa onıń bas optikalíq kósherine parallel nurlar túsirilse, olar 
linzadan ótip sınadı hám óz baǵıtın ózgertedi. Linza jıynawshı bolsa, nurlar bir-
birine jaqınlasıp bir noqatta kesilisedi. Nurlar kesilisken noqat linzanıń bas fokusı 
delinedi hám F  háribi menen belgilenedi. 
Linzanıń fokus aralıǵı qansha kishi bolsa, onıń nurdı sındırıw qábileti sonsha 
úlken boladı, yaǵnıy sınǵan nur sonsha úlken múyeshke awısadı. Fokus aralıǵı 
úlken bolǵanda awısıw múyeshi kishi boladı. Linzanıń bunday qásiyetin 
xarakterlew ushın, fokus aralıǵı ornına keri bolǵan fizikalíq shama kiritiledi. Bul 
shama linzanıń optikalíq kúshi delinedi hám D menen belgilanadi: 
D = 
F
1
(25.4) 
Eger linzanıń fokus aralıǵı  m bolsa, onda onıń optikalíq kúshi  dioptriyaǵa teń 
dep esaplanadı, yaǵnıy  dptr = /m. 
Linza betlerin arnawlı radius mánisine iye bolǵan sharlardıń bir bólimi dep 
esaplaw múmkin. Onda linzanıń optikalíq kúshin onıń betleriniń R
1
R
2
iymeklik 
radiusları hám linzanıń absolyut sındırıw kórsetkishi n járdeminde ańlatıw 
múmkin: 
D = (n-1)(
2
1
1
1
R
R
+
) (25.5) 

---

Bunda hawanıń sındırıw kórsetkishi  ge teń dep qabıl qılınǵan.