Nızamları. Nurlardıń úshmúyeshli prizmadaǵı jolı. Linzalar. Linzanıń optikalíq

Fotoeffekt. Jaqtılíq nurınıń zat penen tásiri hám bul tásir nátiyjesinde jaqtılíq 
energiyasınıń zat atomları elektronlarına ajıratılıw qubılısı fotoelektr effekt yamasa 
qısqasha fotoeffekt delinedi. Fotoeffekt qubılısı G.Gerts
C 
S 
K A 
- 
+ 
43-súwret. 
tárepinen anıqlandı. -súwrette Stoletov islegen 
tájiriybeniń sxeması kórsetilgen. Bir astarları (A) 
metall sım tor, ekinshisi bolsa, tsinkten islengen (K) 
plastinkadan ibarat S kondensator elektr deregine 
jalǵanǵan. Oń tárepten kelgen jaqtılíq nurı A sım 
tordan ótip, kondensatordıń ekinshi K plastinkasına 
túsedi. Oń polyuske jalǵanǵan sım tor anod 
wazıypasın ótese, teris polyusqa jalǵanǵan 
plastinka katod wazıypasın atqaradı. 
Tsink plastinkaǵa jaqtılíq túsiwi nátiyjesinde 
shınjırda tok payda boladı. Eger polyuslerdi almas 
tırıp, sım torǵa teris potentsial bersek, tok kemiydi hám sol baǵıtta potentsiallar 
ayırması asırılǵanda tok ótiwi toqtaydı. Bul nátiyje dáslepki jaqtılíq nurı túsiwi 
sebepli shınjırda tok payda bolıwı tsink plastinkadan teris zaryadqa iye bolǵan 
bóleksheler, yaǵnıy elektronlar shıǵıwı aqıbeti eken, degen juwmaq kelip shıǵadı. 
G 

---

Shıǵıp atırǵan elektronlardı fotoelektronlar, fotoeffekt nátiyjesin-de shınjırda 
payda bolǵan tok fototok delinedi.
Endi tsink plastinkanı teris polyuske tordı oń polyuske jalǵap, plastinkalar 
arasındaǵı potentsiallar ayırmasın kóterip barayıq. Bunda jaqtılíq tásirinde payda 
bolǵan fototok ta artıp baradı. Biraq potentsiallar ayırması belgili mániske jetkende 
tok aspaydı. Bul tok toyınıw fototogı delinedi. Eger tsink plastinkaǵa túsiwshi 
jaqtılíq aǵımın kúsheytsek, fototok jáne kóterile baslaydı. 
Sonday etip, fotoeffekttiń birinshi tájiriybeli nızamına kelinedi: jaqtılíq nurı 
túsip atırǵan plastinkanıń jaqtırtılıw dárejesi qansha bolsa, fototok kúshi sonsha 
úlken boladı. Fototoktıń kúshi shıǵıp atırǵan elektronlar sanı menen belgileniwin 
itibarǵa alsaq, bul nızamdı tómendegishe anıqlaw múmkin waqıt birligi ishinde 
shıǵıp atırǵan elektronlar sanı túsip atırǵan jaqtılíq intensivline tuwrı proportsional 
boladı. 
Hár bir metall dene ushın fotoeffektti payda etiwshi menshikli - shegaralíq 
jaqtılíq jiyiligi payda bolıp, ol fotoeffekttiń qızıl shegarası dep ataladı hám sol 
jiyilikten úlken jiyilikli jaqtılíq túskende ǵana berilgen metallda fotoeffekt qubılısı 
baqlanadı. Ásirese keyingi eki nátiyjeni, jaqtılíqtı tolqın retinde qaraytuǵın bolsaq, 
túsindiriw múmkin emes. Jaqtılíq aǵımı yamasa onıń intensivligi tolqın 
energiyasına baylanıslı edi. Soǵan sáykes ráwishte, jaqtılíq tásirinde shıǵıwshı 
elektronlar energiyası jaqtılíqtıń intensivligine proportsional bolıwı kerek edi. 
Tájiriybe nátiyjesi bunday nátiyjege qarsı. Bul qarsılíq A.Eynshteyn tárepinen 
anıqlandı. 
Denelerdiń jıllılíqtan nurlanıw qubılısın túsindiriw ushın nemis alımı M.Plank 
jaqtılíq nurı nurlanıp atırǵan deneden ayırım bóleksheler-kvantlar yamasa fotonlar 
tárizli bólinip shıǵadı. 
Hár bir foton energiyası 
E = h 


(25.9) 
teńleme menen anıqlanadı. Bunda h = 6,62·10
-34 
Djs -Plank turaqlısı, -jaqtılíq 
jiyiligi. 

---

Jaqtılíq bólekshesi - foton dene menen soqlıǵısıwdan, onıń atomındaǵı 
elektrondı erkin halǵa ótkeriwi hám sonıń menen birge elektronǵa kinetikalíq 
energiya beriwi múmkin. Demek, foton energiyası elektrondı urıp shıǵarıw ushın 
kerek bolǵan jumıstı islewge hám elektronǵa kinetikalíq energiya beriwge 
sarplanadı eken, yaǵnıy: 
h 

 = A
shıg
 + 
2
2
mv

(25.10) 
Bul teńleme fotoeffekt ushın Eynshteyn teńlemesi delinedi. Eger foton energiyası 
elektronnıń shıǵıw jumısınan kishi bolsa, ol metalldan shıǵa almaydı. Demek, 
shıǵıw ushın kerek bolǵan foton energiyası mánisin
h·

 
o
 = A
shıg
 

(25.11) 
teńlik arqalı anıqlaw múmkin. 
Joqarıda kórip ótilgen nátiyjelerdi ulıwmalastırıp, sırtqı fotoeffekt-tiń 
tómendegi tiykarǵı nızamlarına kelemiz. 
. Fotoelektronlardıń maksimal tezligi fotokatodqa túsip atırǵan jaqtılíq 
jiyiligine, metalldıń túrine hám onıń betiniń qásiyetine baylanıslı. 
. Jaqtılíq tásirinde katodtan waqıt birligi ishinde urıp shıǵarılǵan 
fotoelektronlardıń ulıwma sanı fotokatodqa túsiwshi jaqtılíq intensivligine tuwrı 
proportsional boladı. 
. Hár qanday zat ushın fotoeffekt payda bolıwı múmkin bolǵan eń kishi 
jaqtılíq tolqını jiyiliginiń mánisleri bolıp, ol fotoeffekttiń qızıl shegarası dep 
ataladı. 
Pán hám texnikada ishki fotoeffekt qubılısınan da paydalanıladı. Mısalı, 
jaqtılíq tásirinde yarımótkizgishtiń ishinde elektronlardıń qayta bólisti-riliwi hám 
onıń nátiyjesinde ótkizgish qarsılıǵınıń ózgeriwinen sesli kino, televideniede 
paydalanıladı. 
Jaqtılíq basımı. Belgili, suw betidegi tolqınlar, ses tolqınları, bazıbir 
tosqınlíqqa urılǵanda oǵan basım túsiredi. Dene betine túsip atırǵan jaqtılíq tolqını 
da sol denege basım beriwi kerek. Jaqtılíq basımınıń payda bolıwın teoriyalíq 
jaqtan Maksvell anıqladı. Biraq bul basım júdá kishi (r=10
-6
Pa) bolǵanlıǵı sebepli 

---

onı tájiriybede anıqlaw qıyın boldı. Berilgen wazıypanı 1900-jılda P.L.Lebedev 
tájiriybede quramalı qurılma qollandı.
Jaqtılíq basımın kvant teoriyası tiykarında da túsindiriw múmkin. Bunda 
P.L.Lebedev tájiriybesi tómendegishe túsindiriledi. Jaqtılíq nurı quramındaǵı 
fotonlardıń kóbirek bólimi qaraytırılǵan qanat tárepinen júrgiziledi. 
Jaqtılíq tásirinde gezlemelerdegi túrli reńlerdiń buzılıwı kóp kórinedi. Onıń 
sebebi - jaqtılíq quramındaǵı ultrafiolet nurlar tásirinde gezlemelerdegi reńli 
zatlardıń okisleniwi bolıp esaplanadı. 
Jaqtılíq tásirinde ósimliklerde payda bolatuǵın ximiyalíq protsess turmıs ushın 
júdá úlken áhmiyetke iye. Fotosintez dep atalatuǵın protsesste olar hawadan 
karbonad angidrid gazın jutıp onı uglerod hám kislorodqa ajıratadı. 
Fotografiya da fotoximiyalíq protsesske tiykarlanǵan. Fotografiyalaw 
waqıtında jaqtılíq fotoplenka yamasa fotoplastinkanıń jaqtılíqtı sezgir qatlamına 
túsedi. Bul qatlamda AgBr kristallları bar. Jaqtılíq tásirinde AgBr molekulaları 
bóleklenedi, nátiyjede gúmis ajıralıp shıǵadı. Jaqtılíq kóbirek túsken orınlarda 
gúmistiń ajıralıwı da kóbirek boladı. Arnawlı eritpe menen islewler nátiyjesinde 
fotoplenkada obekttiń negativ kórinisi payda boladı. 
Bekkemlew ushın sorawlar: 
1. Optika nenii úyretedi? 
2. Jaqtılíqtıń korpuskulyar, tolqın teoriyaların aytıp beriń. 
3. Jaqtılíqtıń tolqın uzınlıǵı qanday intervalda boladı? 
4. Jaqtılíqtıń tezligi dáslepki waqıtları qalay anıqlanǵan. 
5. Ryumer,Maykelson tájriybelerin túsindirip beriń 
6. Fotometriya nızamların túsindirip beriń