O bobojonov k. Jumaniyozov
Qo’shilgan qiymat solig’ini hisobga olish
Download 1.89 Mb. Pdf ko'rish
|
59.MOLIYAVIY HISOB Ukuv kullanma
|
Qo’shilgan qiymat solig’ini hisobga olish.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo’mitasi 1997 yil 5 dekabrda "Ishlab chiqariladigan va sotiladigan tovarlar bo’yicha qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va to’lash tartibi to’g’risida" 350 yo’riqnomani ishlab chiqdi va 1998 yil 1 yanvardan amalda qo’llash uchun tavsiya etdi. Yo’riqnoma, O’zbekiston Respublikasining Soliq Кodeksiga muvofiq O’zbekiston hududida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslar qo’shilgan qiymat solig’ini to’lovchilar bo’lib hisoblanadi. Yuridik shaxslar deganda soliqqa tortish maqsadida mulkga ega bo’lgan korxona, birlashma, tashkilotlarning hamma turlari, xo’jalik yurituvchi yoki mulkni boshqaruvchi, ushbu mulkga o’zining majburiyati bo’yicha javob beruvchi hamda mustaqil balans va hisob schyotiga ega bo’lgan sub’ektlar tushuniladi. Qo’shilgan qiymat solig’i 20% stavkada to’lanadi. Byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan qo’shilgan qiymat solig’ining summasi realizasiya qilingan tovarlar, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’ining summasi realizasiya qilingan tovarlar, bajarilgan ishlarning summasidan ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga qo’shiladigan tovarlar qiymati uchun to’lanishi kerak bo’lgan soliq summasining oshirmasiga teng va barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga taalluqli. Кorxonalar qo’shilgan qiymat solig’ini O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofiq to’g’ri hisoblashga va o’z vaqtida to’lashga mas’uldirlar. Qo’shilgan qiymat solig’ining sintetik hisobi 6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz" schyotlarida qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha ayrim analitik schyotda yuritiladi. Agarda sub’ektlar byudjet to’lovlari yuzasidan bo’naklar berilsa ushbu summalar 4410-" Byudjеtga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha)" schyotining debetida va 5110-" Іisob-kitob schyoti " schyotining kreditida aks ettiriladi. Mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishga doir daromadlar soliqqa tortish ob’ekti hisoblanadi. Soliqqa tortiladigan daromadlarga quyidagilar kiradi: o’zi ishlab chiqargan yoki chetdan xarid qilingan mahsulotni sotishdan olingan daromadlar; iste’mol qiymatini qo’shish, shuningdek yangi qiymat bilan bog’liq ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish hajmi; o’z iste’moli uchun sub’ekt ichida sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan, o’z xodimlariga tovarlar sotish va xizmatlar ko’rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni sotishga doir summalar; 351 bevosita pul to’lovisiz, boshqa tovarlarga ayrboshlash uchun jo’natilgan tovarlarga doir summalar; tovarlarni boshqa sub’ektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki qisman haq to’lash evaziga berishga doir summalar; O’zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) va tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni chet el valyutasiga sotishga doir summalar; sub’ektlar o’z xaridorlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotishda moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni oshirishga yo’naltiriladigan pul mablag’larining summasi. Qo’shilgan qiymat solig’i bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning sotish narxiga qo’shiladi. Biroq xaridorlardan ularga tovarlar sotilganligi uchun undirilgan qo’shilgan qiymat solig’i bilan qiymati hisobot davrida ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga kiritilgan moddiy resurslar, ishlar, xizmatlar uchun mahsulot etkazib beruvchilarga to’langan qo’shilgan qiymat solig’i o’rtasidagi farq byudjetga o’tkaziladi. Uning buxgalteriya o’tkazmasi quyidagicha bo’ladi: Sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat uchun hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’i summasi miqdoriga: 9110-"Sotilgan tayyor maіsulotlarning tannarxi", 9130-"Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi" schyotlarining debeti 6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar" schyotining krediti; Hisobga olingan qo’shilgan qiymat solig’ining farqi summasi miqdoriga (oldindan bo’nak to’langan bo’lsa): 6410-"Byudjet to’lovlari yuzasidan qarzlar" schyotining debeti 4410-" Byudjеtga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha) (O’zR AV 25.05.2009 y. 1181-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV Buyrug’i taxriridagi satr)" schyotining krediti; Byudjetga o’tkaziladigan qo’shilgan qiymat solig’i summasi miqdoriga: 6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz" schyotining debeti va 5110-"Hisob-kitob schyoti" schyotining kreditida aks ettiriladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 1998 yil 20 avgustda tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi 2- sonli "Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar" Milliy standartda asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlarni hisobga olishning tartib qoidalari belgilangan. Buxgalteriya hisobining ushbu milliy standarti "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonuni asosida ishlab chiqilgan 352 bo’lib O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatdan tartibga solish tizimining bir elementidir. Xo’jalik faoliyatidan tushadigan daromad asosiy, muomalaviy va moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlardan iborat bo’ladi. Ushbu standartda daromad deganda xo’jalik yurituvchi sub’ektning oddiy faoliyati davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni sotish (ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish)dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boshqalar tushuniladi. Quyidagi hollar bajarilganda tovarlarni sotishdan tushgan daromad deb tan olinadi: xo’jalik yurituvchi sub’ekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganda; xo’jalik yurituvchi sub’ekt odatda mulkka egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazorat qilish samaradorligini ham saqlab qolmaganda; daromad miqdori ishonchli darajada baholanganda; xo’jalik yurituvchi sub’ekt bitim bilan bog’liq iqtisodiy naf olishi ehtimoli mavjud bo’lganda; bitim bilan bog’liq sarflangan yoki sarflanishi kutilayotgan xarajatlar ishonchli darajada aniqlanadigan bo’lganda. Xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladigan bitim natijasi aniq belgilanadigan bo’lsa, shu bitim bilan bog’liq daromad yillik moliyaviy hisobot tuzish vaqtida bitimning bajarilish bosqichiga qarab tan olinadi. Bitim natijasi esa quyidagi shartlarni bajarish bo’yicha aniq belgilanishi mumkin: daromadning miqdori aniq baholanishi mumkin; xo’jalik yurituvchi sub’ektga bitim bilan bog’liq daromadlarning tushish ehtimoli mavjud; buxgalteriya balansi hisobot davrigacha bitimning tugallanish bosqichi yuksak ishonchlilik darajasi bilan baholanadi; bitimni bajarish chog’ida sarflangan xarajatlar va bitimning nihoyasiga etishiga doir xarajatlar yuksak ishonchlilik darajasi bilan baholanishi mumkin. Xaridorning iltimosiga binoan mahsulot etkazib berish muddati uzaytiriladigan, ayni paytda xaridor mulk egasi huquqiga ega bo’lgan va hisoblashish bo’yicha majburiyat qabul qilinadigan tovarni etkazib berishni kechiktiruvchi bitim. Xaridor quyidagi shartlarda mulkka egalik qilish huquqini qabul qilib olganda daromad tan olinadi: 353 mahsulot etkazib berilganda; tovar mavjud va sotish e’tirof etilgan paytda xaridorga etkazib berishga tayyorlab qo’yilganda; xaridor mahsulot etkazib berishni kechiktirish shartlarini alohida tarzda tasdiqlaydi; haq to’lashning oddiy shartlari ma’qul bo’ladi. Tovarni sotib olish muddaosi bo’lsa yoki uni vaqtida etkazib berish uchun tovar ishlab chiqarish niyati bo’lsa, daromad tan olinmaydi. Quyidagi sharoitlarda tovarlar yuklab jo’natiladi: 1. O’rnatish va texnika nazorati; Xaridor etkazib berilgan tovarni qabul qilib olganda, shuningdek joylash va texnika nazorati nihoyasiga etishda daromad tan olinadi. Biroq quyidagi hollarda xaridor etkazib berilgan tovarni qabul qilib olishi bilan daromad tan olinadi: o’rnatish jarayoni juda sodda; ko’zdan kechirish faqat shartnoma narxlarini aniqlash uchun. 2. Xaridor tovarni qaytarib berish huquqi cheklangani haqida ogohlantirilgan hollarda ma’qullash. Agar daromadning tushishida noaniqlik mavjud bo’lsa, xaridor yuklangan molni rasmiy ravishda qabul qilishni e’tirof etganda yoki tovarlar etkazib berilgan bo’lib, undan bosh tortish muddati o’tganda daromadlar e’tirof etiladi. 3. Tovarlarni sotib oluvchi yukni jo’natuvchi nomidan tovarni sotish majburiyatini oladigan konsignasiya savdosi. Tovarni oluvchi uni uchinchi tomonga sotgandan so’ng yuk jo’natuvchi tomonidan daromad tan olinadi. 4. Etkazib berish chog’ida haqini to’lash sharti bilan sotish. Tovar etkazib bergan chog’da yoki sotuvchi yoki uning vakili pul mablag’ini olgan paytda daromad tan olinadi. Xaridor haqini bo’lib-bo’lib to’lash yo’li bilan uzil-kesil hisoblashishni amalga oshirgan taqdirdagina tovarni etkazib berish bo’yicha to’lov sharti kechiktirilgan savdo. Savdo-sotiqning bunday sharoitida tovarlar etkazib berilgandan so’ng daromad tan olinadi. Biroq katta hajmdagi tovarlar shu usulda sotilgan taqdirda dastlabki tarzda to’lanadigan haqning anchagina qismi tushganda va omborda qolgan tovarlar xaridorga sotilganda va unga etkazib berish uchun tayyorlab qo’yilganda daromad tan olinadi. 354 Shu paytda naqd bo’lmagan tovarlarni etkazib berish uchun bo’nak sifatida haq to’langan buyurtmalar. Daromadlar tovar xaridorga etkazib berilgan paytda tan olinadi. Sotuvchi shu tovarlarni o’zini ancha kechroq muddatda qaytadan sotib olishga rozi bo’lgan yoki sotuvchi qaytarib sotib olish huquqiga ega bo’lgan yoxud xaridor sotuvchidan tovarni qaytarib sotib olishni talab qilish huquqiga ega bo’lgan savdo-sotiq va qaytadan sotib olish bo’yicha bitimlar. Sotuvchi tovarga egalik qilish xatari va foydasini xaridorga topshirilganligini aniqlash uchun bitim shartlarini tahlil etish, binobarin daromadni tan olish uchun bitim shartlarini tahlil etish yo’li bilan daromad e’tirof etiladi. Mulkka egalik qilish yuridik huquqi topshirilgan bo’lsa ham mulkka egalik qilish xatari va nafi sotuvchida saqlanib qolsa, bunday bitim moliyaviy bitim hisoblanadi va daromadni tan olishga olib kelmaydi. Tovarlarni distribyuter, diler va boshqa qaytadan sotadigan vositachiga sotishdan keladigan tovarga egalik qilish bilan bog’liq xatar va naf topshirilgan deb hisoblangan taqdirdagina daromad tan olinadi. Biroq xaridor faqat agent sifatida harakat qilsa, bunday savdo-sotiq konsignasion savdo deb qaraladi. Davriy nashrlar va shunga o’xshash mahsulotlarga obuna bo’lish, mavjud nashr har bir muvaqqat davrda bir xil qiymatini saqlab qolsa, shu nashrlarni jo’natish sodir etilgan davrga to’g’ri keladigan usul asosida daromad tan olinadi. Agar nashr qiymati turli hisobot davrida turlicha bo’lsa, umumiy miqdorga kiritilgan barcha tovarlarning baholangan umumiy qiymatiga nisbatan jo’natilgan nashr qiymati asosida daromad tan olinadi. Tovar qiymatini bo’lib-bo’lib to’lanadigan nasiyaga sotishda foizdan tashqari sotish narxiga oid bo’lgan daromad shu sotish vaqtigacha tan olinadi. Muvaqqat foiz stavkasi bo’yicha olinishi lozim bo’lgan qisman to’lovlarni diskontlash asosida savdo-sotiq narxi aniqlanadi. Foizlarning o’zi esa muvaqqat foiz stavkasini hisobga oladigan vaqtinchalik nisbat asosida olingan sari daromad sifatida e’tirof etiladi. Mulkka egalik qilish yuridik huquqi xaridorga o’tganda odatda daromad tan olinadi. Lekin yuridik qonunlarga muvofiq ayrim hollarda mulkka egalik qilish yuridik huquqi xaridorga o’tmasdan oldin mulk ulushining foizi xaridorga berilishi mumkin, shu sababli egalik qilish xatari va nafi shu bosqichda topshiriladi. Bunday hollarda bitimni nihoyasiga etkazish yuzasidan sotuvchi ko’p harakat qilishiga hojat qolmagan taqdirdagina daromadni tan olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Har qanday holatda ham mulkka egalik qilish yuridik huquqi yoki bu huquqning bir qismi 355 belgilangandan so’ng sotuvchi ko’p xarajat qilishga majbur bo’lsa, daromadlar ana shu xarajatlar amalga oshirilgandan keyin tan olinadi. Ayrim hollarda ko’chmas mulk sotuvchining ishtiroki va xatar hamda mukofotni bermaslik sharti bilan sotilishi mumkin. Bunday hollarda sotuvchining davom etayotgan ishtiroki va mohiyatining darajasi bitimning qanday hisobga olinishi lozimligini ko’rsatadi. Uni mulkni sotish sifatida yoki foydani to’g’rilash to’g’risidagi boshqa biror bitim deb hisobga olinsa, sotuvchi ishtirokining davom etishi daromad tan olinishini kechiktirishi mumkin. Shuningdek, sotuvchi haq to’lash vositasini va xaridorda haq to’lashni nihoyasiga etkazish majburiyatlari mavjudligini hisobga olishi lozim. Tayyor mahsulotlarning sotilishini nazorat qilish uchun 9000-"Asosiy muomalaviy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oluvi schyotlar" qo’llaniladi. Tayyor maqsulot, tovar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar, shuningdеk sotilgan tovarlarning qaytishi, sotish va baholardan chеgirmalar to’?risidagi axborotlarni umumlashtirish ?uyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 9010 “Tayyor maqsulotlarni sotishdan daromadlar”; 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”; 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar”; 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi”; 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga bеrilgan chеgirmalar”. Ushbu schyotlarda sotilgan mahsulotlar va tovarlardan olingan daromadlar qayd qilib boriladi: debet 4000-"Olinadigan schyotlar" turkumidagi schyotlar va kredit 9000-"Olingan daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar". Mahsulot etkazib berish rejasining bajarilishini tezkor hisobga olish, axborot to’plash va jo’natish jarayonlarini boshqarish, turli iste’molchilarga yil davomida mahsulot sotish uchun juda zarurdir. U xaridorlar va sotilayotgan mahsulot nomenklaturasi bo’yicha tuziladigan, tayyor mahsulotni jo’natish va sotish qaydnomalari bo’yicha yuritiladi. Download 1.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|