О е. X o ‘j a n a z a r o V, М. M ir s o V u r o V, Т. N o r b o b o y e V a ekologiya va barqaror taraqqiyot ta’limi

C h o ‘lb a y ir lolasi 
Tulipa carinata Vvcd
T a rq a lish i: 
Hisor tizmasi: ChoMbayir 
tog‘lari, Sangardak daryosi havzasi 
(Qashqadaryo va Surxondaryo 
viloyatlari).
O !a to g ‘ z a ’faron i 
C rocu s a la ta v icu s R egel et Sem en 
T a rq a lish i: 
G‘arbiy Tyanshanda, 
Piskom, Ugom, Chotqol, Qurama 
tizmalarida, Katta Chimyon, Angren 
daryosi vodiysi va Kurama 
tizmalarida uchraydi.
B u x o ro o to steg iy a si 
O to steg ia b u ch arica  
T a rq a lish i: 
Sho‘rab 
va 
Machay 
posyolkalarida tarqalgan (Surxondaryo 
viloyati).
- 9 0 -

---

EKOLOGIYA
X olm ou isirg ‘a guli 
F ritillaria ed u ard ii (R egel) V vcd. 
T arq alish i: 
Bobotog‘, Hisor tizmalari, 
Sux daryosi vodiysi.
LJkSjrstLj. j& c sj__ и—..
Jayron 
G a /c lla su b gu ttu rosa
T arq alish i: 
Old va 0 ‘rta Osiyoda.
M orxo‘ r 
C apra falconeri 
T arq alish i: 
Q o ‘shtangtog‘ 
va
B o b o to g ' tizmalari.
-9 1
-

---

EKOLOGIYA
T u rk isto n oq laylagi 
C icon ia eico n ia a sia tica S e v e r iz o v  
T a rq a lish i: 
Sirdaryo, Farg‘ona vodiysi, 
Surxondaryo viloyati janubi, Xorazm, 
Buxoro, Samarqand.
K apcha ilon 
N aja ox ia n a E ich w ald
T a rq a lish i: 
G‘arbiy 
Pomir-Oloy 
tizmalari, 
Markaziy 
va 
janubiy 
Qizilqum, Qarsbi choMlari.
- 9 2 -

---

EKOLOGIYA
X I B O R A L O H ID A M U H O F A Z A Q IL IN A D IG A N H U D U D L A R V A  
B IO L O G IK X IL M A -X IL L IK
19-§. Alohida m uhofaza qilinadigan hududlar
0
‘zbekislon cfsim lik va hayvonot dunyosini saqlab qolishda 
m uhofaza etiladigan tabiiy xududlar katta aham iyatga ega. 
О ‘zbekistorm ing bunday tabiiy hududlari tizim iga um um iy 
m aydoni 2274 km 2 b o ‘lgan 9 ta davlat q o ‘riqxonasi, umumiy 
maydoni 5987 km2 b o ‘lgan 
2
ta milliy b og‘, maydoni 15092,5 km2 
bo'lgan 10 ta davlat buyurtmaxonasi va noyob hayvon turlarini 
k o ‘paytirish b o ‘yicha maydoni 51,6 km 2 
b o ‘lgan 3 ta tabiiy 
pitomniklar, maydoni 37,5 km 2 b o ‘lgan 5 ta tabiat yodgorliklari 
kiradi. M uhofaza qilinadigan 
ta b iiy
xududlarning umumiy maydoni 
23442,6 km2 ni tashkil qiladi.
Tabiatni 
m uhofaza 
qilish 
ishlari, 
0 ‘zbekiston 
R espublikasining ‘'Tabiatni m uhofaza qilish to ‘g ‘risida”gi (1992- 
yil 9-dekabr), “M uhofaza etiladigan tabiiy hududlar to ‘g ‘risida”gi 
(2004-yi! 3-dekabr) Q onunlarga asosan, m axsus m uhofazaga 
olingan hududlartii tashkil etish va tabiiy obyektlarni saqlash 
orqali 
am alga 
oshiriladi. 
B ular 
esa, 
q o ‘riqxonalar, 
buyurtm axonalar, tabiat yodgorliklari, milliy b o g ‘lar va ovchilik 
x o ‘jaliklari hisoblanadi 
(3 - 4 - 5 -
jadvallar).
Qo
‘riqxonalar -
quruqlik yoki suv havzasining bir qismi 
hisoblanib, ulardan x o ‘jalik m aqsadida foydalanilm avdi.
Q o ‘riqxonalarning asosiy vazifasi - tabiatning diqqatga 
sazovor, g o ‘zal va saxiy tabiatini muhofaza qiladi va kelajak avlod 
uchun 
saqlab 
qolishdan 
iborat. 
Q o ‘riqxonadan 
x o 'jalik
m aqsadiarida foydalanish. hatto pichan tayyorlash, ov qilish, baliq
- 0 3 -

---

EKOLOGIYA
tutish, zamburug‘iar terish, mevalar yig'ish. suv havzalaridan 
foydalanish kabilar qat’iyan ta’qiqlanadi.
CTzbekistonda birinchi qo‘riqxona 
1926-yilda Zomin 
tumanida «Go‘ralash» tog‘-archa qo‘riqxonasi nomi bilan tashkii 
etilgan. Keyinchalik, Zomin tog4 archazor 
qo'riqxonasi nomi 
bilan 1960-yilda qayta nomlandi.
Buvurtmaxonalar doimiy va vaqtinchalik bo Tib, ayrim 
o‘simlik va hayvonlaming turlarini tiklash va ko‘paytirish uchun 
tashkii etiladi hamda ulardan xo‘jalik maqsadida foydalanishga 
ruxsat etiladi. Shuningdek, buyurtmaxonalar har xil maqsadlarda 
ham tashkii etilishi mumkin. Masalan: kompleks, botanik, 
geologik, gidrologik, zoologik, landshaft va boshqalar.
Milliy boe'lar dunyodagi ko‘pgina mamlakatlarda tabiat 
go‘shalarini 
muhofaza 
qilishning 
asosiy 
yo‘llaridan 
biri 
hisoblanadi. Ular - landshaftlami saqlash bilan birga aholini dam 
olishi, sogMomlashtirish va estetik maqsadlarda, shuningdek, fan, 
madaniyat-ma’rifat nuqtai nazaridan ham muhofazaga olingan 
hududlardir.
1872-yilda birinchi milliy bog‘ AQShda Yelouston (Yellow 
stone) daryosining yuqori qismida tashkii etilgan. Bugungi kunda 
dunyo bo‘yicha 2300 dan ortiq milliy bog‘lar mavjud.
0 ‘zbekiston Respublikasida Zomin va Ugom-Chotqol 
milliy bogTarida insonlaming dam olishi, sport o‘yinlari va turizm 
bilan shug‘ullanishlari bilan birga tog' landshaftlari, hayvonlar va 
tabiatning ajoyib namunalari muhofazaga olingan.
Tabiat yoduorliklari ilmiy, madaniy, tarixiy jihatdan tabiat 
obyektlarini muhofaza qilish uchun tashkii etiladi. Tabiat 
yodgorliklariga g‘orlar, buloqlar, sharsharaiar, geyzerlar, relyef 
shakllari, ayrim noyob daraxtlar, geologik ochilib qolgan joylar, 
tarixiy obidalar va boshqa obyektlar kiritiladi. Tabiat yodgorliklari
- 9 4 -

---

EKOLOGIYA
maqsadiga ko‘ra geoiogik, geomorfologik, botanik, paleontologik, 
astronomik va landshafit yodgorliklariga bo‘linadi.
Tabiiy yitomniklar 0 ‘zbekistonda tabiatni muhofaza qilish 
va biologik xilma-xillikni saqlash maqsadida, noyob hayvon 
turlarini ko‘paytirishning samarali shakllaridan hisoblanadi. Bu 
pitomniklarda xalqaro va respublika ahamiyatiga ega jayron va 
yo‘rg‘a tuvaloq kabi noyob hayvon turlari 
sun’iy ravishda 
ko‘paytiriladi.
Shunday qilib, 0 ‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan maxsus 
muhofazaga olingan hududlar o‘simlik, hayvonot dunyosi va 
go'zal tabiatimizning ajoyib namunalarini himoya qilish va 
ko‘paytirishda muhim rol o ‘ynaydi.