O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Q hqa xulosalar Pul
- Nazorat va muhokama uchun savollar
- K RED IT NAZARIYASÏ 1.1. Kredit zarurligi va uning mohiyati
- 2.2. Ssuda kapitali manbasi va harakat qilish shakllari
- 2.3. Kreditning asosiy funksiyalari va tashkil qilish asoslari
- Q a r z g a b erilu v ch i q iym atn i v aq tin ch a fo y d a la n ish g a berish funksiyasi.
- Qayta taqsimlash funksiyasi.
- M uomala harakatlarini tejash funksiyasi.
- Kapital t o ‘p lan ishin ing jadallashuvi va k onsen tratsiyalash u vi fu n k siy a si.
- M uom ala t o ‘lov vositalarini chiqarish funksiyasi.
- 2 .4 . Kreditning asosiy tamoyillari
- Kreditning qaytarib berishlilik tam oyili.
Yamayka tizimlari izchillik bilan shakllantiriladi. Asosiy farq potensial oltin tarkibga ega valutalarning bilvosita a lo q a s in in g idrok e tilis h id a d ir. Bretton-Vuds tizimi y an a o ltin zaxiralarining nom inal rolini h am hisobga oladi va xalqaro hisob- kitoblarda oltinga ekvivalent rolini bag‘ishlaydi, Yamayka tizimi esa oltin metallga nisbatan har qanday bog‘lanishni mutlaqo inkor qiladi. Pullar b o ‘yicha o ‘zaro m unosabatlarning yangi tizimi quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) o ‘zlashtirish b o ‘yicha maxsus huquqlarning ( 0 ‘M H) jahon pullari va ja h o n hisobga olish birligi sifatida e ’lon qilinishi; 2) 0 ‘M H kursini hisob-kitob qilish tizimida AQSH dollarining katta rol o'ynashi; 3) oltin o ‘zining pullik rolini butunlay yo'qotadi, lekin davlatning zaxirasi va boshqa m am lakatlarning valuta birliklarini sotib olish usuli sifatida qoladi. Q hqa xulosalar Pul - - bu shunday maxsus tovarki, u h am m a boshqa tovarlar u c h u n ekvivalent vazifasini bajaradi. Pul um um iy tovarlarni ayirbosh- lashda asosiy vazifani bajaradi. Tijorat banklar to m o n id a n o ‘z mijozlariga beradigan kreditlar iqtisodiyotda yangi pulni yaratishga, ya’ni naqd pul hajmini ko'payi- shiga olib kelmaydi. Lekin tijorat banklarida o ‘z majburiy zaxiralari orqali mamlakatdagi m u om alada mavjud b o ‘lgan naqd pul hajmini o'zgarishga ta ’sir eta oladi. Pul massasini o ‘lchov ko‘rsatkichlari b o ‘lib, pul agregatlari hisoblanadi. H a r bir mamlakatdagi pul agregatlari soni h a m d a ularning tarkibi mamlakatdagi kredit tizimiga va uning moliya bozorini rivojlanishi bilan belgilanadi. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Pu! nima? 2. Pul funksiyalari va ularga tavsif bering. 3. Pul multiplikatori qanday hisoblanadi? 4. Pul massasi va uning tuzilishini aytib bering. 5. Pul tizimlari, turlari va ularning elementlari qanday bo'ladi? 6. Pulning nominal nazariyasi nima? 7. Jam g‘arma nima? 8. Barter nima? 9. Pul nazariyasi nimadan iboral? 10. Pul agregatlari va ularning tuzilishini aytib bering. I I bob. K RED IT NAZARIYASÏ 1.1. Kredit zarurligi va uning mohiyati Jam iyat faoiiyatining o ‘ta m u h im jihati — bu ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mabsulotlar va xizm atlardan iborat hayotiy n e ’m atlar yaratiladi. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini m oddiy va m ehnat omillari t a ’minlaydi. Ishlab chiqarish bu omillar bilan har doim ham bir tekisda t a ’m inlana olmaydi. Kxedit tovar-pul m unosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi hisob- lanadi. Ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishidagi va fondlarning bir m arta aylanishidagi qiym atning harakati qisqa m uddatli kredit m unosabatlari paydo b o ‘lishining iqtisodiy asosidir. M a ’lu m k i, pul m ablag‘lariga k o ‘p hollarda kreditlarga olingan m ablag‘lar, korxonalarning hisob varaqasidagi m ablag'lar va naqd pullar, aylanm a mablag‘lar va moliyaviy m ablag'lar kiradi. Bu iqtisodiy kategoriyalar tashqi to m o n d a n o ‘xshagani bilan ularning ichki xususiyatlari ju d a xilma-xil va bir-biriga o ‘xshamaydi. Kredit — bu vaqtincha b o ‘sh turgan pul m ablag‘larini m a ’lum m uddatga, haq to 'lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy m unosabatlar yig"indisidir. K re d it y o rd a m id a to v a r-m o d d iy boyliklari, tu rli rn ashina va m e x a n iz m la r sotib o lin ad i, is te ’m olch ilarn ing m ab la g ‘lari yetarli b o ‘lm agan sharoitda t o ‘lovni kechiktirib tovarlar sotib olishlari va boshqa h ar xil t o ‘lovlarni amalga oshirish imkomyatiga ega b o ‘ladilar. K redit iqtisodiy kategoriya b o ‘lib, ijtimoiy m unosabatlarning aniq bir k o ‘rinishi sifatida yuzaga chiqadi. Kredit h ar qanday ijtimoiy m unosabat emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuli, qiym atning harakati, qarz beruvchi va qarz oluvchi o ‘rtasidagi iqtisodiy m unosabatlarni ifodalovchi kategoriyadir. K reditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qa- ratilgan. Kreditning mohiyatini ochish — bu uning sifatlarini, kreditning m u h im tom onlarini, u ning iqtisodiy m unosabatlar tizimining bir ele- m en ti sifatida ko‘rsatuvchi asoslarni bilish dem akdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko ‘pgina iqtisodchi olim lar tom onidan o ‘rganilib chiqilgan va ular to m o n id a n kreditning m ohiyati b o ‘yicha fikrlar bildirilgan. Kreditning mohiyatini tushunish uchun a w a lo m bor, uning tarkibi n im a d a n iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit m unosabat bo'lishi u c h u n uning zarur m unosabatlari — kreditning obyekti va subyektini bilish zarur. 1-chizma.1 R espublikam izning k o ‘zga k o 'rin g a n o lim la rid a n biri Sh. Ab- dullayeva o'zining «Pul, kredit va banklar»2 nom li kitobidan kredit m unosabatlarida subyektlari ikki xil bo'lishini k o ‘rsatib o ‘tadi: — kredit (qarz beruvchi); — qarzdor. Bundan tashqari, kredit, kredit, munosabatlari tarkibining elementi sifatida kreditning obyekti yuzaga keladi. B unda qarzga berilgan mablag' o ‘z qiymatini saqlab qolishi kre ditning asosiy xususiyati hisoblanadi. Kredit tarkibi uning elem entlari birligini ifodalaydi. Kreditning harakat bosqichlari h a m uni m u h im belgisi hisoblanadi. Q a r z g a beriluvchi qiymat harakatini quyidagicha ifodalash m um kin: 8 - O k- r - K - + Q k- F ki b u n da, Bk— kreditning berilishi; Okz — kreditni qarz oluvchi tom onidan uning vaqtinchalik ehtiyojini qondirish uchun olinishi; 1 Sh.Z. AhduUayeva. «Pul kredit banklar». T.: «Moliya» — 2000- y. 121-bet. 2 Sh.Z. Abdullayeva. «Pul kredit banklar». T.: «Moliya» — 2000- y. 121-bet. Ik — kreditni ishlatilishi qarz oluvchining kreditni n im a m aqsadda olinganligi bilan uzviy bog'liq bo'ladi; Vr — qarz oluvchining x o ‘jaligida qarzga olingan qiym atning aylanishi tugallanishini resurslarning aylanishdan chiqarilishini ifoda- laydi; Qk — kreditni qaytarish; Fks — vaqtinchalik berilgan qiym atni kreditor qo'liga qaytib kelishi (foiz bilan). Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. B unda tahlil jarayonida y a n g id a n yangi beligilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin. 2.2. Ssuda kapitali manbasi va harakat qilish shakllari Ssuda kapitali — bu faoliyat ko ‘rsatuvchi kapital aylanishiga xizmat qiluvchi va foiz keltiruvchi ssudaga (qarzga) beriladigan pul kapitalidir. Ssuda kapitalining manbalari — bu sanoat va savdo kapitallari aylanishi jarayonida bo'sh qoladigan pul kapitalidir. Pul kapitalining bo'shashi quyidagi omillarga asosan yuzaga keladi: — asosiy kapital oboroti (aylanishi)ning xarakteridan. Tovarlarni sotgandan so‘ng asosiy kapitalning eskirgan qismi amortizatsiya zaxirasi sifatida asosiy kapitalning yangilanish muddati kelgunga qad ar yig'ilib turadi; — oborot (aylanma) kapitalning doirniy qismi aylanish xarakteridan. Tayyor tovarlarni sotish va xom ashyo va materiallarni yangi tovarlar ishlab chiqarish maqsadida xarid qilish oralig‘ida m a ’lum bir muddat o ‘tadi. Shuning uchun tayyor tovarlarni sotishdan tushgan pul tushumi vaqtinchalik b o ‘sh pul kapitali sifatida b o ‘sh bo‘lib qoladi; — tovarlarni sotish davri (vaqti) bilan shu haqini t o ‘lash davri orasidagi vaqtinchalik uzilishning mavjudligi; — ishlab chiqarish hajmini kengaytirish talablari darajasida zarur b o ‘lgan pul shaklidagi q o'shim cha qiymatni jam g‘arish (yig'ish) zarurati va boshqa holatlar. S hunday qilib, vaqtinchalik pul kapitalining bo'shashi obyektiv z a ru riy a td ir. Biroq b u n d a y h o ld a bekor tu ra d ig an p u lla r doirniy h arakatda b o ‘ladigan kapital qiymati talabiga qarshi ishtirok etadi. B unday qaram a-qarshilik kreditlarni berish orqali hal qilinadi, y a ’ni vaqtinchalik boMmaydigan pul kapitali qarzga beriladi. 2.3. Kreditning asosiy funksiyalari va tashkil qilish asoslari H ar qanday iqtisodiy kategoriya o ‘zining funksiyalariga ega b o ‘lgani kabi kredit ham o ‘zining bir qato r funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizim ida kreditning o ‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi — bu kreditning iqtisodiyotda fao- liyatning muayyan ravishda nam oyon bo'lishidir. Kreditni tahlil qilishda, uning funksiyasi mohiyati va roli o ‘rtasidagi oraliq bo ‘g‘in sifatida ko‘rib chiqiladi. K redit to m o n id a n bajariladigan funksiyalar turli adabiyotlarda turlicha beriladi. K o‘pgina adabiyotlarda kreditning 4 ta funksiyasi k o ‘rsatilgan va asoslangan bo'lib ular quyidagilar: — kapitallarni qayta taqsimlash va foyda m e ’yorini tekislash (teng- lashtirish); — m uomala xarajatlarini tejash; — kapitalning markazlashuvi; — kapitalni yig'ilishi va ja m g ‘arish funksiyasi. Biroq boshqa ko‘pgina kitoblarda kreditning boshqa 4 ta funksiyasi k o ‘rsatilgandir. Bu funksiyalar; — qayta taqsimlash funksiyasi; — qayta takror ishlab chiqarish funksiyasi; — muomaladagi haqiqiy naqd pul m ablag'larini kredit m uom ala vositalari bilan almashtiradi; — rag‘batlantirish funksiyalaridir. Bu yuqorida ko‘rib o ‘tilgan funksiyalar yordam id a kredit m am la- katdagi taqsimlangan va b o‘sh turgan m oddiy va pul mablag'lari o ‘z egalaridan vaqtinchalik boshqa mulk cgalariga harakat qilishlari uchun im kon yaratadi. Kreditning qayta taqsimlash funksiyasi 2 ko‘rinishda pul va tovar shakllarida amalga oshirilishi m um kin. Kreditning takror ishlab chiqarish funksiyasida esa kredit 2 xil ko'rinishda namoyon b o ‘ladi: — qarz oluvchi tom on idan olingan kreditlar ularga kerakli kapital hajm ini t a ’m inlaydi, tadbirkorlik faoliyatini olib borishiga imkon yaratiladi. — turli korxonalarga kredit berilishi natijasida jam iyat miqyosida ishlab chiqarish uchun yaxshi va y o m o n holatlar (sharoitlar) vujudga kelishi m umkin (sifat, tannarx, baho). M u om aladagi haqiqiy va naqd pul mablagMarini kredit t o ‘lov vositalari bilan almashtirish funksiyasida haqiqiy (oltin) pullar pul belgilari (b anknotalar) bilan almashtiriladi. Bu o ‘z navbatida davlatni qarz majburiyatini bildiradi ham da oltin qiymat belgalarini belgilaydi. Shu bilan birga naqd pul belgilari aylanishi jarayonida pul belgilari o ‘z navbatida kredit m uom ala vositalari-veksel, chek, plastik k artoch- kalari bilan almashtirilishi mumkin. Kreditning rag‘batlantirish funksiyasida — kredit ishlab chiqarish va m uom alaga m ikro va makro darajada t a ’sir ko'rsatadi. Buning natijasida m ablag‘lardan tejamli foydalanishga asos yaratadi. Kredit qarz o luv chid an olgan kreditlarining samarali, darom ad oladigan darajada foydalanishiga, o ‘z vaqtida ishlatib to ‘liq qaytarilishiga m ajbur qiladi. Davlat miqyosida esa kredit miqdorini ko‘paytirish yoki kamaytirish orqali iqtisodiyotga salbiy yoki ijobiy ta ’sir o'tkazishi mumkin. C hunki kredit miqdorining kamayishi, ko‘payishi uning ikki tomonlam a t a ’sirini bildiradi. Kreditning bu funksiyalari haqida olimlar o ‘rtasida yagona fikr y o ‘q. Masalan, Rossiya iqtisodchisi 0.1. Lavrushinning fikricha, kredit ning funksiyalarini tahlil qilishda ikkita yechilmagan m uam m o mavjud: funksiyani tushunishning uslubiy asoslari; funksiyalarning tarkibi va strukturasi. Kreditning tarkibiy qismidan kelib chiqqan holda unga quyidagi m unosabatlar xosdir: k red itorn in g qarz oluvchi va qarzga berayotgan qiym at bilan m unosabati orqali; qarz o lu v c h in in g k red ito r va qarzga beriluvchi q iy m a t bilan m unosabati orqali; qarzga b e rilu v ch i qiym at bilan k red ito r va qarz olu v ch in in g munosabati orqali. K reditor va qarz oluvchi o ‘rtasidagi munosabat shunday aniqla- nadiki, b u n d a kreditor qarz oluvchiga resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o 'rta sid a aylanadi. Bu yerdan kreditning birinchi funksiyasi kelib chiqadi: Q a r z g a b erilu v ch i q iym atn i v aq tin ch a fo y d a la n ish g a berish funksiyasi. Kredit va pul mablag'lari o ‘rtasidagi m unosabatlardan kelib c h iq q a n h o ld a , k re d itn in g h a q iq iy p ullarni kredit pu lla ri bilan almashtirish funksiya oldinga surilgan. Lekin bu funksiya hozirgi kun d a iqtisodiy m unosabatlar «saxnasidan» chikib ketgan. Kreditning tashqi m uhit bilan aloqasi uning ikkinchi funksiyasini keltirib chiqaradi. Qayta taqsimlash funksiyasi. Kredit qayta ishlab chiqarish jara y o - nining barcha tarmoqlariga — ishlab chiqarish, taqsimlash, m u o m a la va iste’molga xizmat ko'rsatadi. Qayta ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq holda kredit, ishlab chiqarish, taqsimlash yoki iste’mol jarayo n id a kechadigan funksiya- lardan farqli o ‘laroq qayta taqsimlash funksiyasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ssuda kapitali bozori vaqtincha b o ‘sh turgan moliyaviy resurslarni bir faoliyat jab h asid an boshqasiga y o 'n a l- tiruvchi va natijada kechadigan funksiyasini bajaradi. Qayta taqsimlash funksiyasi yordam ida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy sektorning b o ‘sh pul m ablag‘lari va darom adlari ssuda kapitaliga aylantiriladi ham da vaqtincha foydalanishga, davlat va shaxsiy sektorning b o ‘sh pul mablag‘lari h a m d a darom adlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga, m uayyan t o ‘lov asosida beriladi. Bu funksiya yordam ida ishlab chiqarishdagi p ro p o r- siyalar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi. Turli tarm oqlard agi darajasiga k o ‘ra, kredit iqtisodiy stixiyali makroboshqaruvchisi sifatida n am o y o n b o ‘ladi. B a ’zi hollarda bu funksiyaning am alga oshirilishi b o z o r tiz im ig a n o m u ta n o s ib lik n i chuqurlashuviga olib kelishi m um kin. X uddi shunday holat M D H davlatlarida bozor iqtisodiga o ‘tish bosqichida n am oyon boMmoqda shuning uchun kredit tizimini davlat tom o n id an boshqarishning m u h im vazifalaridan biri bu iqtisodiy ustunlikni o qilona tavsiflash va kredit resurslarini u yoki bu tarm oqqa jalb qilishni rag'batlantirishdan iborat. M uomala harakatlarini tejash funksiyasi. Kredit vujudga kelishi davridan boshlab haqiqiy pullarni (oltin, k um ush) kredit pullari — veksellar, banknotalar, cheklar bilan alm ashishini t a ’m inlab kelgan. Lekin, oltinning m o n etä r roli yo'qolishi tufayli kredit bu funksiyasi yordam ida naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirib, hisob-kitoblarni tezligini va kam xarajatliligini ta ’m inlam oqda. K apitalning m uo m a la d a bo'lish vaqtining tejalishi uning ishlab ch iq a rish d a b o ‘lish v aqtini oshiradi va bu ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydaning ortishiga olib keladi. Bu funksiyaning amalga oshishi kreditning iqtisodiy m ohiyatidan kelib chiqqan. U ning manbayi sanoat va savdo kapitalining doiraviy aylanishi jarayonida vaqtincha bo'shagan moliyaviy mablag‘lar hisob- lanadi. X o ‘jalik subyektlari pul m ablag‘larining kelib tushishi va ishlatilishi o'rtasidagi vaqt b o ‘yicha farq faqatgina ortiqcha mabalag‘lar hajm ini emas, balki moliyaviy mablag'larning yetishmovchiligini h a m aniqlab beradi. Shuning uchun korxona va tashkilotlarning o ‘z aylanma m ablag‘larining vaqtinchalik yetishmovchiligini to ‘ldirish uchun ssu- dalar olish keng tarqalib borgan. Kapital t o ‘p lan ishin ing jadallashuvi va k onsen tratsiyalash u vi fu n k siy a si. K a p ita l toManishi jara y o n i iq tiso d iy rivojlan ishn ing barqarorlashuvi va x o ‘jalik yurituvchi har bir subyektning o ‘z maqsadiga erishishning m uhim sharti hisoblanadi. Bu ishlab chiqarishni kengay- tirishga, shu bilan birga q o ‘shimcha foyda olishga qarz m ablag'laridan foydalanish imkonini yaratadi. Shuni ta ’kidlab o ‘tish zarurki, iqtisodiy inqiroz davrida bu resurslarning qimmatliligi k o ‘pchilik xo'jalik faoliyati jabhalarida kapital t o ‘planishini jadallashtirish masalasini hal qilishda t o ‘sqinlik qiJadi. Shunga qaramasdan, k o‘rib chiqilayotgan funksiya hozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot davrida rivojlanmagan va mablag'lar bilan t a ’m inlanm agan faoliyat jabhalarini moliyaviy mabalag'lar bilan t a ’minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi. M uom ala t o ‘lov vositalarini chiqarish funksiyasi. Bu funksiyaning am alga oshish ja r a y o n id a kredit faqatgina to v ar emas, balki pul m uom alasining jadallashuviga, undan naqd pullam i siqib chiqarib, to io v la r aylanishining tezlashuviga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. Kredit tufayli pul m uom alasi doirasiga veksellar, chek, kredit kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni naqd pulsiz operatsiyalar bilan alm ashtiradi. Bu esa ichki va xalqaro bozordagi iqtisodiy m u n o - sabatlar m exanizm ini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda tijorat krediti zamonaviy tovar almashishining kerakli elem enti sifatida m uhim o ‘rin tutadi. Fan-texnika taraqqiyotining jadallashuvi h a m kxedit orqali samarali amalga oshirilishi mumkin* U rushdan keyingi yillarda fan-texnika taraqqiyoti h ar bir inam lakat yoki alohida x o ‘jalik yurituvchi subyekt iqtisodiy rivojining hal qilavchi omiliga aylangan. Kreditning fan texnika ta r a q q iy o tin i jadalJashtirishdagi ro lini fan -tex n ik a bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarnmg faoliyatini moliyalashtirishda kredit resurslari ishlatilishi m um km . Umiy tadqiqot ishlarini olib boruvchi markazlarning norm al ishlab turishini t a ’minlash uchun ham, ular faoliyatini m oliyalashtirishda kredit resurslari ishlatilishi m um kin. Shuningdek, kredit innavatsion jarayonlarda ishlab chiqarishga ilmiy tadqiqot natijalarini joriy qilish va ishlab chiqarish texnologiyasini o ‘zgartirish jarayonlarini amaiga oshirish uch un zarur. 2 .4 . Kreditning asosiy tamoyillari Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi. U n in g asosiy elem entlari b o ‘lgan ssuda k ap itali bo zori operatsiyalari ina’lum tamoyillar asosida olib boriladi. Bu tam oyillar kredit rivojlanishining birinchi b o sq ic h id a k o ‘zga ta s h la n g a n edi. Keyinchalik esa ular um umdavlat va xalqaro kredit qonunchiligida yaqqol o ‘z aksini topdi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir nec h a tamoyil'.arga ega. Bular kreditning qaytarib berishliligi, k reditning muddatliligi, kreditning t a ’minlanganligi, maqsadliligi va t o ‘lovlilik tamoyillaridir. Kreditning qaytarib berishlilik tam oyili. Bu tam oyil k reditning m ustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligi sh a rtid ir, q aytib berish lik kreditning urnumiy belgisi hisoblanadi, qaytib berishlilik o ‘z - o ‘zidan vujudga kelmaydi: u moddiy jaray o n larga, qiym atning aylanishini tugashiga asoslanadi. A m m o doiraviy ay lanishning tugashi — bu qaytarib berishi emas, faqat qaytarib berish u c h un zamin tayyorlashdir. Kreditni qaytarish aylanishdan ch iq q a n m ablag'lar qarz oluvchiga pul mablag‘larining qaytarish imkoniyatini bergan taqdirda qaytariladi, qaytarib berishlilik ikki yoklama ja ra y o n n i ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz oluvchi uchun ham bir xil darajada m uhim dir. Qiymatni qaytaruvchi haiakatida huquqiy tom oni ham m uhim dir. Muayyan bir muddatga beriladigan qiymatga egalik huquqi kreditordan qarz oluvchiga o'tmaydi. Qarzga beriladigan qiymat faqat m uayyan bir tnuddatgina o 'z egasi q o ‘lidan uzoqlashadi, lekin egasini o'zgartirm aydi. B o ‘sh turg an resurslarni a k k u m u la ts iy a q iluvchi b a n k la r bu resurslardan o ‘z resurslari sifai'da foydalana olmaydi. Batik qarzga beruvchi mablag‘ning egasi bo'Iib korxona, tashkilot, alohida shaxslar hisoblanadi. Qaytarib berishlilik muayyan sh a rtn c rn a d a o'zining o 'r m n i iopadi. Qaytarib berishlilik obvektiv belgi hisoblanadi. Kreditni qaytarib berishlilik tomoni uni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu ju m lad a n , m oliyadan farq qilish imkonini beradi. Kreditdan samarali foydalanish asosidagi qaytarib berishlilik — b u tu n bank faoliyatining markaziy punkti hisoblanadi. K reditning bu tam oyili am aliyotda k red it va u n d a n foydaianganlik u c h u n foiz sum m asini kredit bergan muassasa hisobiga ko ‘chirish yo'li bilan to'lanadi. Shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini t a ’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida markazlashgan rejali iqtisodiyot sharoitida kreditlashning «qaytarilmagan ssuda» deb ataladigan noras- miy tushunchasi bor edi. Kreditlashning bu shakli xalq xo‘jaligining k o ‘p tarm oqlarida ayniqsa qishloq xo‘jaligi sohasida keng tarqalgan edi. Kredit davlat banki tom onidan qarz oluvchining moliyaviy ahvolini hisobga olmagan holda berilar edi. 0 ‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra qaytarilmaydigan ssudalar budjet subsidiyalarini q o ‘shimcha shakli sifatida namoyon bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida «qaytarilmas kredit» tushunchasi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga yot bo ‘lib, bunday kreditning amaliyotda b o ‘lishi iqtisodiyot uchun juda xavfli hisoblanadi. Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling