O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

6 — O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
81

mahsulotlari  asosiy  ulushni  egallashi  sababli  qishloq  xo'jalik  sohasini 
rivojlantirishga  alohida  e ’tibor  beriladi.
Yuqoridagi  fikrlarimizni  umumlashtirib,  moliyaning  taqsimlash va 
qayta taqsimlash  funksiyasi  quyidagilarni  amalga oshirishga  imkoniyat 
yaratadi  deb  xulosa  qilishimiz  mumkin:
—  xo'jalik  subyektlari  va  davlat  miqyosida  pul  fondlari  tashkil 
etiladi;
—  faqat  maqsadli  pul  fondlari  tashkil  etiladi;
—  iqtisodiyot  tarmoqlari  va  hududlar o'rtasida  moliya  mablag'la- 
rining  qayta  taqsimlanishi  amalga  oshiriladi;
—  mamlakat  aholisining  turli  ijtimoiy  guruhlari  o'rtasida  moliya 
mablag'lari  qayta  taqsimlanadi;
—  xo'jalik  subyektlari  va  davlat  miqyosida  zarur  zaxira  fondlari 
tashkil  etiladi.
Moliyaning  nazorat funksiyasi esa jamiyatda yaratilgan yalpi  ijtimoiy 
mahsulot  va  milliy  darom adni  tegishli  fondlar  bo'yicha  taqsimlanishi 
hamda  maqsadli  fond  mablag'larining sarflanishini  nazorat qilish  bilan 
bog'liqdir.  N a z o rat  funksiyasi  moliyaning  taqsimlash  va  qayta  taq sim ­
lash  funksiyasi  bilan  uyg'unlashgan  holda arnal  qiladi.  Moliya  nazorati 
milliy  darom ad  yaratiladigan  m oddiy  ishlab  chiqarish  sohasini  va 
nomoddiy  ishlab chiqarish  sohasini  qamrab oladi.  Moliya  nazoratining 
inaqsadi  moddiy,  mehnat va moliya resurslaridan  oqilona va tejamkorlik 
bilan  foydalanish,  ortiqcha  xarajatlarni  qisqartirish  ham da  xo'jasiz- 
likning  oldini  olishdir.  Moliya  nazoratining  asosiy  vazifasi  xo'jalik 
subyektlarining o'zaro  hisob-kitoblari  majburiyatlarini,  qonunchilikdagi 
budjet  tizimini  va  soliq  xizmatlari  oldidagi  moliya  majburiyatlarini 
bajarishga  rioya etilishini ta ’minlash  hisoblanadi.  Buning yuzaga chiqishi 
quyidagilarda  nam oyon  bo'ladi:
—  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  jarayoni  boshlanishidan  avval 
turli  budjetlar  va  moliya  dasturlarini  ishlab  chiqishda;
—  shakllantirilgan  turli  pul  mablag'lari  fondlarini,  ya’ni  budjet, 
smeta  va  moliya  rejalarini  sarflanishida;
—  pul  m ablag'lari  fondlarining  bajarilishini  baholashda  va  faoliyat 
natijalarini  yakuniy  hisob-kitob  qilishda.
M oliya  n a z o ra tin i  am alga  oshirish  subyektlari  n azorat  etish 
obyektlari,  mulkchilik  shakli  va faoliyatidan  kelib  chiqqan  holda  turli- 
cha bo'ladi.  M oliya  nazoratining kim tom onidan olib borilishiga qarab 
quyidagi  shakllari  mavjud:
1)  um um davlat  moliya  nazorati;

2)  tarm oq  moliya  nazorati;
3)  xo'jalik  ichidagi  moliya  nazorati;
4) jam oat  moliya  nazorati;
5)  mustaqil  (auditorlik)  moliya  nazorati.
U m um davlat  moliya  nazoratini  vakolatli  davlat  organlari  am alga 
oshiradi.  M oliya  tizim i  va  soliq  xizm ati  xodimlari  davlat  bud jeti 
daromadlari  h am d a xarajatlarining bajarilishi  nazoratini olib boradilar. 
O'zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligi  huzuridagi  nazorat  taftish 
departam enti  va  uning  viloyatdagi  b o ‘limlariga  davlat  budjeti  m ab- 
lag'larining  maqsadli va to ‘liq sarflanayotganligini  nazorat qilisli vako- 
lati  berilgan.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  Soliq  Q o ‘m itasi  va 
uning joylardagi bo'linmalariga  mulkchilik shaklidan qat’i nazar xo'jalik 
yurituvchi  subyektlarda  davlat  budjetiga  undiriladigan  so liq lar  va 
tushum ni  nazorat  etish  vakolati  berilgan.
Tarm oq  moliya  nazorati  iqtisodiyotning  m a ’lum  tarm oq  m iqyo- 
sidagi  (vazirlik,  konsern,  kom paniya,  xolding)  nazoratini  o ‘z  ichiga 
oladi.  Ushbu  nazorat  m a ’lum olingan  tarm oq boshqaruvi  tashkil  etilgan 
maxsus  moliya  boshqarmasi  to m o n idan   amalga  oshiriladi.  Bu  bosh- 
qarrna  tarm oq  tarkibiga  kiruvchi  xo'jalik  subyektlarining  am aldagi 
budjet-soliq  qonunchiligiga va  ichki m e ’yoriy nizomlarga  rioya etayot- 
ganligini  nazorat  qilib  boradi.
Xo'jalik  ichidagi  moliya  nazoratini  alohida  olingan  xo'jalik  su- 
byektlari  qosliida  tashkil  etilgan  moliya  b o'linm alari  amalga  oshiradi. 
Shuni  ta ’kidlash  lozimki,  keyingi  vaqtlarda  davlat  mulkini  xususiy- 
lashtirish  va  aksiyadorlik  jamiyatlariga  aylantirish  jarayoni  natijasida 
ko'plab  turli  mulkchilik  shaklidagi  korxonalar  va  tashkilotlar  tashkil 
etilmoqda.  Bu  holat  xo'jalik  ichidagi  moliya  nazoratining  aham iyati 
oshishiga  olib  kelm oqda.  Ushbu  k o rxonalarda  isliclii  x izm a tc h ila r 
sonining  kamligi,  ishlab  chiqarish  hajm ining  kamligi  (masalan,  kichik 
biznes  sohasi)  sababli  ularda  moliya  nazoratini  olib  borish  vakolati 
bosh  hisobchi  zimmasiga  yuklatilgan.  B unday  korxonalarda  moliya 
nazoratini  olib  boruvehi  bosh  hisobchining  asosiy  vazifasi  m oliya- 
xo'jalik  faoliyatini  nazorat  etish,  budjet  soliq  qonunchiligiga  rioya 
etish  ham da  boshqa  korxonalar  bilan  o 'z a ro   to'lov  m ajburiyatlarini 
olib  borish  hisoblanadi.
Jam oat  moliya  nazoratini  aksiyadorlik  jam iyatlarida  aksiyador- 
larning  um um iy  yig'ilishida  saylangan  alohida  jismoniy  shaxslar  olib 
boradi. Ayrim boshqa mulkchilik shaklidagi xo'jalik subyektlarida ushbu 
nazoratni  ixtiyoriy  ravishda  m a s’uliyatni  oigan jismoniy  shaxslar  olib

boradi.  Jam oat  nazoratining  o'ziga  xos xususiyati  shundan iboratki,  u 
faqat aniq bir korxonaning xo‘jalik — moliya faoliyatini nazorat qiladi.
Moliya  nazoratining  yana  bir  shakli  mustaqil  (auditorlik)  nazorat 
h isoblanadi.  U sh b u   n a z o ra tn in g   eng  asosiy  xususiyati  shundaki, 
auditorlik  faoliyatini  olib  boruvchi  firma  o ‘z  faoliyati  uchun  maxsus 
litsenziyaga  ega  bo'lishi  bilan  birga  unda  ishlovchi  xizmatchilar  ham  
maxsus  shahodatnom aga  ega  b o ‘lishi  shart.  Auditorlik  moliya  nazo­
ratining  obyekti  barcha  xo'jalik  subyektlarining  x o ‘jalik-moliya  fao­
liyati  hisoblanadi.  0 ‘zbekiston  Respublikasida  amaldagi  qonunchi- 
likka asosan,  mulkchilik shaklidan qat’i nazar h a r bir faoliyat yurituvchi 
x o ‘jalik  subyekti  yillik  x o ‘jalik-moliya  faoliyatining  auditorlik  moliya 
nazoratini  o'tkazishi  shart.
Moliyani  tartibga  solib  turish  funksiyasining  mohiyati  davlat  to- 
m onidan  mavjud  moliya  dastaklari orqali jam iyat  ucliun  zarur alohida 
olingan korxonalar va b a ’zan butun iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarim 
rivojlantirishga  t a ’sir  etilishi  hisoblanadi.  Shuni  alohida  ta ’kidlash 
lozimki,  bu  funksiyada  moliyaning  rag‘batlantirish  yoki  so'ndirish 
yo‘nalishi  ham  mavjud.  Davlat  moliya  dastaklari  orqali  iqtisodiyotdagi 
ayrim sohalarni  rivojlantirishga va o ‘z vaqtida ayrim sohalar faoliyatini 
cheklab  turishga  erishadi.  Fikrimizcha,  moliyani  tartibga  solib  turish 
funksiyasi  quyidagi  k o ‘rinishda  yuzaga  chiqadi:
4.  Davlat  budjeti  orqali.  Budjet  mablag‘larining  ayrim  soha  yoki 
korxonalarni  rivojlantirishga  (subsidiya)  ajratilishi  orqali  arnalga  oshi- 
riladi.
5.  Soliqlar  orqali.  Davlat  iqtisodiyot  faoliyatini  tartibga  solib 
turishdagi  eng  t a ’sirli  dastak  soliqlar  hisoblanadi.  X o‘jalik  yurituvchi 
subyektlar faoliyati uchu n  past  darajadagi soliqlarning o'rnatilishi ushbu 
faoliyatni  rivojlantirishga  imkoniyat  yaratadi  va  buning  aksi  yuqori 
darajadagi soliq stavkalarining o ‘rnatilishi bu soha faoliyatining rivojla- 
nishini  cheklab  turadi.  Bu  sohaga  yaqqol  dalil  sifatida  1994—1998- 
yillarda m am lakatim izda tijorat banklari faoliyatini  rivojlantirish m aq- 
sadida,  ular  soliqlardan  ozod  etilib,  hisoblangan  soliqlar  tijorat  bank- 
larining  moddiy-texnika bazasini rivojlantirishga sarflanganligini kelti- 
rishimiz mumkin.
6.  Baholar va  t a ’riflar  orqali.  Iqtisodiyotning  bozor munosabatlari 
sharoitida  davlat  to m o n id an   iqtisodiyotning  ayrim  sohalari  narx-navo 
va  t a ’riflarning  belgilanishida  faol  ishtirok  etadi.  Bu  omil  esa  iqtiso­
diyotning  ayrim  sohalaridagi  xo ‘jalik  subyektlarining  moliya  holatiga 
turlicha  t a ’sir  k o ‘rsatadi.

4. 
E ksport-im port  bojlari  orqali.  U shbu  yo‘nalishda  davlat  to m o - 
nidan xo'jalik subyektlari olib boradigan eksport-import operatsiyalariga 
o'rnatilgan  past yoki yuqori darajadagi  boj stavkalari ushbu faoliyatning 
rivojlanishiga  yoki  t o ‘xtatib  q o ‘yilishiga  olib  kelishi  m um kin.
Yuqorida ta ’kidlab o ‘tilganlarni  umumlashtirgan  holda,  moliyaning 
tartibga  solib  turish  funksiyasi  quyidagi  darajada  yuzaga  chiqadi:
- -   mikroiqtisodiy darajada  (xo'jalik  subyektlari  darajasida).  B unda 
faoliyat  ko'rsatayotgan  xo‘jalik  subyektlari  ishlab  chiqarishni  rivojlan- 
tirish  m aqsadida  turli  pul  fondlarini  tashkil  etadi;
— 
m akroiqtisodiy   darajada  (davlat  darajasida).  B u n d a   davlat 
tom onidan  iqtisodiyotni  rivojlantirish  uchu n   davlat  budjeti  xarajat- 
laridan  soliqlar,  bojlar,  ta ’riflar  orqali  foydalanish  am alga  oshiriladi.
Yuqoridagilardan  xulosa  qilish  m um kinki,  davlat  m oliya  dastak- 
larining  har  bir  turini  yoki  bir  nechtasi  q o ‘llanishi  y o rd am id a   iqtiso- 
diyotning  barcha  sohalariga  kuchli  t a ’sir  ko‘rsatish  im koniyatiga  ega. 
Fikrim izcha,  bu  omil  moliyaning  tartibga  solib  turish  funksiyasini 
mustaqil  funksiya  deb  m ulohaza  qilinishiga  asos  b o ‘la  oladi.
3 .3 .  M oliya  siyosatining  mohiyati  va  mazmuni
H a r  bir  davlat  o'ziga  yuklatilgan  siyosiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
vazifalarni bajarish uchun eng a w a lo   iqtisodiy siyosatdan,  shu jum ladan 
ushbu siyosatning poydevori b o ‘lgan  moliya siyosatidan samarali foyda- 
landi.  M oliya  siyosatining  mohiyati  va  m azm uni  t o ‘g ‘risida  iqtisodiy 
adabiyotlarda  turli  iqtisodchi  olim lar  o'rtasida  h a r  xil  ilmiy  fikrlar 
mavjud.  Akademik  G.B.  Polyak  va  V.V.  Karchevskiylarning  fikricha1 
moliya  siyosati  —  davlat  zimmasiga  yuklatilgan  funksiyalarni  bajarish 
u c h u n   m o liy a   m u n o s a b a tla rid a n   f o y d a la n is h   y u z a s i d a n   tash k il 
etiladigan  chora-tadbirlarining  yig‘indisi.  Ushbu  fikrni  rivojlantirgan 
holda  va  «moliya  munosabatlari»  atamasi  kengaytirilgan  h o ld a   i.f.d., 
RTFA  akademigi  V.K.  Senchagov2moliya  siyosatiga  o ‘z  fikrini  bildi- 
radi.  U ning  fikricha  moliya  siyosati  —  davlat  iqtisodiy  siyosatining 
tarkibiy  qismi  sifatida  amaldagi  qonunchilikka  asosan  iqtisodiy  siyo­
satining  strategiyasi  va  taktikasiga  asosan  davlat  m oliya  rcsurslarini
1Поляк Г.Б.
  и др.  Финансы. Д е н е ж н о е  обращ ение.  Кредит.  —  М.:  Ю Н И Т И , 
2004.
2 
Сенчагов  В.К.
  и  др.  Ф и н а н сы ,  д е н е ж н о е   о б р а щ е н и е   и  к р е д и т   —  М.: 
П роспект,  2004.

shakllantirish  hamda ularning sarflanishi yuzasidan vakolatga ega davlat 
moliya  tizimi  institutlari  budjet-soliq  va  boshqa  moliya  dastaklarining 
yig‘indisidan  iboratdir.
O lim ning  fikricha  moliya  siyosati  m exanizm ida  davlat  moliya 
dastaklarining  yagonaligi  t a ’kidlanadi.  Buning  asosiy  omili  sifatida 
jam iyatda  moliya  dastaklarini  faqatgina  vakolatli  davlat  moliya  insti­
tutlari  amalga  oshirishi  keltiriladi.
Mohiyati jihatdan  moliya  siyosati juda  murakkab  ham da  nozikdir. 
Moliya  siyosatini  ishlab  chiqishda  mamlakatdagi  pul-kredit  siyosati, 
valuta  munosabatlari  ham da  fond  bozoridagi  faoliyat  ham   hisobga 
olinadi.  Agar  moliya  siyosatidagi  turli  tamoyillar  umumlashtirilsa,  u 
holda  asosiy  tamoyillar  quyidagilardan  iborat  b o ‘ladi:
—  har  bir  jamiyatda  obyektiv  iqtisodiy  qonunlarning  mavjudligi 
va  ularning  doimiy  ravishda  harakatda  bo'lishi;
—  moliya siyosatining um um iy  konsepsiyasini  ishlab  chiqish, uning 
asosiy  yo'nalishlari,  maqsadi  va  vazifalarining  aniqlab  olinishi;
—  davlat  moliya  faoliyatini  va  iqtisodiyotning  boshqa  subyektlari 
faoliyat ini  boshqarish  ham d a  bu  sohada  yuksak  rivojlangan  davlat - 
larning tajribasi va mahalliy tajribani oqilona uyg‘unlikda olib borilishga 
erishishni  t a ’minlash;
—  adekvat  moliya  mexanizm ini  tashkil  etish.
Yuqoridagilardan  xulosa qilish  mumkinki,  moliya siyosati  iqtisodiy
siyosatining  tarkibiy  qismi  boMishi  bilan  bir  qatorda  uning  har  bir 
tam oyili  maqsadliligi  bilan  ajralib  turadi.  Shuning  u c h u n   moliya 
siyosatining  asosiy  vazifalarini  k o ‘rsatib  o'tish  mumkin:
— jam iyatda  imkoniyat  darajasida  ko‘p  miqdordagi  moliya  resurs- 
larini  shakllantirishga  erishish;
—  davlat  miqyosida  moliya  resurslarining  taqsimlanishi  va  sarfla- 
nishida  oqilona  ham da  sam arador  tizimini  shakllantirish;
—  jam iyatdagi  iqtisodiy  rivojlantirish  va  ijtimoiy  jarayonlarni 
tartibga  solib  turish  ham da  rag‘batlantirishda  moliya  usullaridan  keng 
foydalanishni  tashkil  etish;
—  jamiyatdagi  m uhim   ijtimoiy-iqtisodiy  sohalarni  rivojlantirish 
m aqsadida  moliya  resurslarining  markazlashuvini  amalga  oshirish;
—  moliya  tizimida  barcha  b o ‘g ‘indagi  budjetlarning  darom ad  va 
xarajatlarini  muvozanatlantirish  ham da  budjet  profisitiga  erishish;
—  iqtisodiy  rivojlantirish  b o ‘yicha  davlat  siyosatidagi  strategiya 
va  m aqsadlarning  o'zgarishi  asosidagi  faol  moliya  mexanizmini  ishlab 
chiqish  ham d a  amalga  oshirish;

— 
moliya tizimidagi o ‘zgarishlarni o 'z  m udd atid a anglab oladigan, 
ishchan  va  tajribali  mutaxassislar  tayyorlash  ham d a  qayta  tayyorlash 
orqali  sam arador  moliyani  boshqarish  tizimini  tashkil  etish.
M oliya  siyosati  davlat  iqtisodiy  siyosatining  asosiy  tarkibiy  qismi 
hisoblanadi.  JJshbu  siyosatda  iqtisodiyotni  rivojlantirish  y o ‘nalishlari 
aniqlashtiriladi,  moliya  resurslarining  um um iy  miqdori,  uni  tashkil 
etadigan  manbalari,  shakllangan  moliya  resurslarining  taqsimlanishi 
va  sarflanishi  ham da  ushbu jaray o n da  moliya  usullaridan  foydalanish 
o'z  aksini  topadi.
Shuni  ta ’kidlash  lozimki,  m oliya  siyosati  davlatning  faoliyat  ko'r- 
satishida  nisbatan  mustaqil  soha  hisoblanadi.
Amalga  oshirishda  k o‘zda  tutilgan  chora-tadbirlarning  xususiyati 
ham da  yuzaga  chiqarish  m uddatlariga  asosan  moliya  siyosatini  ikki 
yo'nalishdagi  siyosatga  ajratish  m umkin:
1.  Strategiya  yo‘nalishidagi  moliya  siyosati.
2.  Taktik  yo'nalishidagi  moliya  siyosati.
Moliya siyosatining  asosini strategik yo'nalishdagi  moliya siyosati 
tashkil  etadi.  U shbu  siyosat  m oliya  siyosatini  uzoq  va  o 'r ta   m uddatli 
yo'nalishi  hisoblanib,  u  davlatning iqtisodiy  rivojlanish  faoliyati  h a m ­
da  m am lakat  ijtimoiy sohasining xususivatlaridan  kelib chiqib kelajak- 
da  k o 'z d a   tutilgan  asosiy  vazifalarning  amalga  oshirilishini  moliya 
resurslari  bilan  t a ’m inlanishi  yuzasidagi  moliya  chora-tadbirlarin ing  
yig'indisidir.
Davlat  o 'z   vaqtida  moliya  siyosatining  strategik  yo'nalishlarini 
amalga  oshirish  maqsadida  moliya  m unosabatlarining  taktik  yo 'n a- 
lishlaridan  foydalanadi.  M oliya  siyosatining  taktik  yo'nalislu 
o'z 
mohiyatiga ko'ra qisqa muddatli bo'lib,  uning yordam ida davlat  moliya 
resurslarini  jalb  etishlik,  ushbu  resurslardan  oqilona  va  tejamkorlik 
bilan  sarflanishini,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  jaray on larni  tartibga  solib 
turish ham da iqtisodiyotning ayrim sohalarini rivojlantirishni o 'z  ichiga 
oluvchi  chora-tadbirlarning  yig'indisidir.  Bu  c h o ra-tadbirlar  o'zaro 
bir-birini  to'ldirib  turuvchi  hisoblanadi.
Davlat  moliya  siyosatini  ishlab  chiqishda  jam iyatdagi  tarixiy  ri- 
vojlanishning  aniq  xususivatlaridan  kelib  c h iq m o g 'i  shart.  Moliya 
siyosatining strategik yo'nalishida  davlatning  mavjud  haqiqiy iqtisodiy 
va moliya imkoniyatlari ham da xalqaro holatlar hisobga olinishi lozim. 
Joriy  xususiyatlar  esa  moliya  siyosatining  taktik  yo'nalishida  amalga 
oshiriladigan chora-tadbirlar orqali bosqichm a-bosqich,  samarali h a m ­
da  tejamkorlik  yo'lidan  foydalanib  am alga  oshiriladi.

Biz  moliya  siyosatidagi  strategik  va  taktik  yo'nalishlarning  uzviy 
bog‘liq  holda  olib  borilishini  0 ‘zbekiston  Respublikasini  iqtisodiy 
rivojlantirish  tajribasida  k o ‘rishim iz  m um kin.  Iq tiso d iy o tn i  bozor 
m uno sabatlariga  o ‘tishning  b irin ch i  bosqichida  g‘o yat  m u h im   va 
birinchi  darajali  chora-tadbirlar  h am d a  ustuvor  yo‘nalishlar  sifatida 
quyidagilar  ilgari  surildi.
Moliya  va  soliq  siyosati  sohasida:
—  qattiq  moliyaviy  siyosatni  amalga  oshirish,  davlat  budjetidagi 
defitsitni  iloji  boricha  kamaytirish,  budjetdan  beriladigan  dotatsiyalar 
va  subsidiyalarning  barcha  turlarini  bosqichm a-bosqich  qisqartirib 
borish;
—  budjet  m ab la g ia ri  d a ro m a d   tushganidan  keyingina  taqsim- 
lashtiriladigan  y o ‘ldan  og‘ishmay  borish,  birinchi  darajali,  eng  zarur 
um um davlat  ehtiyojlari  uchungina  budjetdan  mablag‘  ajratish;
—  xalq  x o ‘jaligi  tarm oqlarini,  ayrim  korxonalarni  rivojlantirish 
uchun budjetdan pul bilan  qaytarilmaydigan qilib ta ’m inlash amaliyo- 
tidan voz kechish va ana shu maqsadlar uchun  investitsiya kreditlaridan 
ketig  foydalanish;
—  soliq  tizimini  takoinillashtirish,  budjet  darom adlari  barqaror 
sur’atda  t o ‘ldirib  turilishini  t a ’minlaydigan,  kichik  va  xususiy  korxo- 
nalarning,  chet el kapitali ishtirokidagi,  qishloq xo'jalik mahsulotlarini 
qayta  ishlaydigan  va  xalq  iste ’m oli  m ollarini  ishlab  chiqaradigan 
q o'shm a korxonalarning rivojlanishini  rag‘batlantiradigan pishiq puxta 
soliq  siyosatini  olib  borish.
Albatta,  bu  yuqorida  t a ’kidlab  o'tilgan  ch ora-tadbirlar,  iqtiso- 
diyotning  o ‘sha  davridagi  rivojlanish  holatiga,  m am lak at  aholisini 
ijtimoiy  him oya  qilish  m aqsadida  mablagUarni  shakllantirish  uchun 
soliqlar  stavkalarining  yuqoriligi  h a m d a   sifatan  yangi  iqtisodiyot 
tarm oqlarini  tashkil  qilish  bilan  bog'liq  xarajatlarni  kerakli  moliya 
m ablag‘lari  bilan  ta ’m inlash  u c h u n   zarur  bo‘lgan  majburiy  chora- 
tadbirlar  edi.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga bosqichm a-bosqich o ‘tishi- 
ning keyingi bosqichlarida iqtisodiyotning ustuvor sohalari hisoblangan 
Buxorodagi «Qorovulbozor» neftni qayta ishlash birlashmasi,  Asakadagi 
« U z D E U »   yengil  avtom obillar  ishlab  chiqarish  korxonasi,  Samar- 
qanddagi  «Sam ko‘chavto» yuk va yo'lovchi tashuvchi avtomobil ishlab 
chiqarish  korxonasi,  Q ashqadaryodagi  «Sho'rtarigaz»  kimyosanoat 
k o m p le k s la r in in g   ishga  tu s h ir ilis h i  n a tija s id a ,  d a v la t  b u d jetig a  
q o ‘sh im c h a   pul  m ab lag'larin i  kelib  tushishini  t a ’m in ladi.  0 ‘zbe-

kistonning  g‘alla  mustaqilligiga  erishishi  natijasida  esa  xorijdan  g ‘alla 
mahsulotlari  im port  qilish  salmog‘i  keskin  kamaydi  va  bu  omil  valuta 
mablag‘larini  tejashga  olib  keldi.
M amlakatimizdagi  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikning  tez 
sur’atlar  bilan  rivojlanishi  nafaqat  davlat  budjetiga  q o'shim cha  m ab - 
lag‘larning  kelib  tushishi  bilan  birga  aholini  q o ‘shim cha  ish  o ‘rinlari 
bilan  t a ’minladi.
Bu  yuqoridagi  om illar  bilan  bir  qatorda  davlat  budjeti  sarflarining 
omilkorlik  va  m anzilli  sarflanishi  jarayonlari  h a m   amalga  oshirila 
boshladi.  Ushbu  ijobiy  o'zgarishlar  davlatimizning  moliya  siyosatiga 
o ‘z  t a ’sirini  k o 'rsatd i.  2007-yil  25 -dekabrda  tasdiq langan  va  2008- 
yil  1 -y an v a rd a n   kuchga  kirgan  « 0 ‘zb ek isto n   Respublikasi  Soliq 
Kodeksi» va 2000-yil  14-dekabrda qabul  qilingan  0 ‘zbekiston  Respub- 
likasining «Budjet tizimi t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i  m amlakatimizdagi  m o ­
liya siyosatining sifatan yangi  darajaga ko'tarilganligidan  dalolat beradi. 
Davlat  olib  borayotgan  moliya  siyosati  jam iyat  iqtisodiy  manfaatlari 
va aholining ayrim  ijtimoiy guruhlarining talablaridan  kelib chiqadigan 
maqsad  hamda  vazifalar  hal  etilishi  bilan  bog'liqdir.
Shuning  u ch u n   moliya  siyosatini  olib  b orishda  moliya  m exa- 
nizmining ahamiyati kattadir.  Biz mazkur darsligimizning  keyingi para- 
grafida  moliya  siyosatini  amalga  oshirishda  moliya  m exanizm ining 
mohiyati  va  o ‘rnini  yoritishga  harakat  qilamiz.
3 .4 .  M oliya  siyosatini  amalga  oshirishda  moliya 
mexanizmining  mohiyati  va  o ‘rni
Davlat  moliya  siyosatini  tashkil  etuvchisi  moliya  m exanizm i 
hisoblanadi, chunki u orqali  davlatning moliya munosabatlari sohasidagi 
butun  faoliyati  amalga  oshiriladi.
Moliya  mexanizm i  o'zining  mohiyatiga  k o 'ra   davlat  to m o n id an  
jamiyatda  moliya  munosabatlarini  tashkil etishdagi  shakl,  turlar h a m d a  
usullarning yig‘indisi  hisoblanadi.  Moliya m exanizm i-m oliya am aliyo- 
tida  yuzaga  chiqadigan  moliyaning  tarkibidagi  elem entlarni  mujas- 
samlashtirgan.  Moliya  resurslarining  shakllari,  ularni  shakllantirish 
usullari,  qo n u n c h ilik   asosidagi  m e ’yo r  va  u larning  tizim i,  bu djet 
tizimini tashkil etish,  xo'jalik subyektlarining moliyasi  ham da qimm atli 
qog‘ozlar bozori  ushbu  elementlarga  kiradi.  Shuni  t a ’kidlash  lozimki, 
moliya  mexanizm ining  elementlari  o ‘zaro  bog‘liqlikda  faoliyat  k o ‘r- 
satadi.

Moliya  mexanizmi  bu  rnoliya  siyosatining  aksari  hollarda  o ‘zgarib 
turuvchi qismi  hisoblanadi.  Davlat tomonidan jamiyatdagi joriy iqtisodiy 
holatni  ham da  m am lakat  ijtimoiy  holatini  hal  etishdagi  q o ‘yilgan 
taktik vazifalarning hal etilishi xususiyatlariga asosan moliya mexanizmi 
o ‘zgarib  turadi.  Davlat  qonun  chiqaruvchi  va  ijrochi  organ  sifatida 
moliya munosabatlarini  turlicha tashkil etishi mumkin.  Masalan,  bunday 
moliya  munosabatlari  vakolatli  davlat  organlari  hamda  faoliyat  ko‘r- 
satayotgan  xo ‘jalik  subyektlari  o ‘rtasida  davlat  budjetining  darom ad- 
larini  shakllantirish  maqsadida ulardan  turli soliqlar to ‘lovlarini undirish 
asosida tashkil  etilishi  mumkin.  Davlat tom onidan soliq tizimini tashkil 
etishda  um um d av lat  va  mahalliy  soliqlarni,  bevosita  va  bilvosita 
soliqlarning  turlarini,  har  bir  soliq  turi  bo ‘yicha  obyekti,  subyekti, 
soliq  stavkalari,  soliqlar  bo ‘yicha  imtiyozlarning  ro ‘yxatini  ham da 
amaldagi  soliq  qonunchiligining o ’zgarish  yuzasidagi  boshqa elem ent- 
larni  hisobga  olishi  zarur.  Buning  uchun  davlat  organlari  barcha 
iqtisodiy  qonunlarni juda  puxta  o ‘rganishi  ham da  moliyaning  rivojla- 
nishini  mukam mal  aniqlashi  lozim.
Moliya  mexanizmi  o ‘z  mohiyatiga  ko‘ra  asosan  ikkiga  bo'linadi: 
direktiv  moliya  mexanizmi;  tartibga  solib  turuvchi  moliya  mexanizmi.
Direktiv moliya  mexanizmida asosan davlatning  vakolatli  organlari 
to m o n id a n   moliya  m unosabatlari  ishlab  chiqiladi.  U shbu  moliya 
munosabatlariga  soliqlar,  yig‘imlar,  davlat  krediti,  budjet  xarajatlari, 
budjetdan  moliyalashtirish,  budjet  tuzilmasini  tashkil  etish,  budjet 
jaravoni,  budjetlararo  m unosabatlar  ham da  moliyaviy  rejalashtirish 
kiradi.
Direktiv moliya mexanizmida davlatning vakolatli organlari jamiyat- 
da  moliya  munosabatlarining  barcha  ishtirokchilari  uchun  bajarilishi 
majburiy  bo'lgan  tartib-qoidalar  tizimini  ju da  puxta  va  m ukam m al 
holda  ishlab  chiqadi.
Shuni  ham  t a ’kidlash  lozimki,  ba’zi  holatlarda  ishlab  chiqilgan 
direktiv  moliya  mexanizmi  davlat  bevosita  ishtirok  etmaydigan  moliya 
munosabatlarini  o ‘z  tarkibiga  kiritishi  mumkin.  Bu  holat  jam iyatda 
moliya  siyosatini  amalga  oshirishda  katta  ahamiyatga  ega  b o ‘lgan 
sohalarning  faoliyati  bilan  bevosita  bog‘liqdir.  Bunday  sohaga  korpo­
rativ  qimmatli  qog‘ozlar  bozorining  faoliyatini  misol  qilib  ko'rsatish 
mumkin.
Tartibga  solib  turuvchi  moliya  mexanizmi  davlat  manfaatlariga 
t o ‘g !rid a n -to ‘g ‘ri  t a ’sir  etmaydigan  moliya  munosabatlarining  aniq 
segmentida  faoliyatni  tartibga  solib  turadi.  T a ’kidlab  o'tganim izdek,

moliya m exanizm i tuzilishi jih atd an  m urakkab tizim hisoblanib,  uning 
tarkibiy  qism i  xilm a-xil  m oliya  m u n o sa b a tla rid a n   tash k il  etishi 
hisoblanadi.  Bunday  holatlarda  davlatning  vakolatli  organlari  to m o - 
nidan  b u n d a y   x o ‘jalik  subyektlari  u c h u n   ular  b a rc h a   soliq lar  va 
yig‘imlarni  t o ‘lab  b o ig a n id a n   so‘ng  ular  ixtiyorida  qoladigan  moliya 
resurslaridan  foydalanishning  faqat  u m u m iy   tartib-qoidalarini  o ‘rna- 
tadi.  X o‘jalik  subyektlari  esa  ixtiyorida  qolgan  moliya  resurslaridan 
foydalanishning  shakllari,  pul jam g'arm alari  turlarini  mustaqil  tarzda 
ishlab  chiqadilar.
Moliyani  boshqarishda  davlat  to m o n id a n   puxta  va  m u k am m a l 
ishlab  chiqilgan  faoliyat  olib  borishlikni  ham d a  bu  faoliyatda  moliya 
mexanizm idan  oqilona  foydalanishni  talab  etadi.
O 'zbekiston  Respublikasi  iqtisodiyotining  b o sqichm a-bosqich  bo- 
zor  m unosabatlariga  o ‘tishi,  iqtisodiy  islohotlarning  chuqurlashuvi 
h a m d a   m ulkchilikni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  aksiyadorlik 
jamiyatlariga aylantirish jarayoni  natijasida  moliya  mexanizm i bir qator 
o ‘zgarishlarni  amalga  oshirdi.  Bunga  quyidagi  omillar  bevosita  t a ’sir 
ko'rsatdi:
1.  B u d je tla ra ro   m u n o s a b a tla r   s ifa ta n   o 'z g a r i s h in i n g   a m a lg a  
oshirilishi.  M ahalliy  budjetlar  xarajatlarning  sarflanishida  katta  vako- 
latga  ega  b o ‘lishdi,  ulardagi  mavjud  budjet  taqchilligi  (defitsiti)  davlat 
budjeti  tarkibiga  kiritildi.
2.  Davlat  budjetining  taqchilligi  asosan  O 'zbekiston  Respublikasi 
Moliya  vazirligi  tom onidan  m uom alaga  davlatning  qisqa  m uddatli 
obligatsiyalari va davlat o ‘rta  muddatli g'azn a majburiyatlarini  chiqarish 
yordamida  qoplanishi  amalga  oshirilmoqda.
3.  Davlat  budjetidan tashqari  maqsadli budjetdan  tashqari ja m g 'a r-  
malar tashkil  etildi  (Respublika  yo'l ja m g ‘armasi.  davlat  bandlik ja m -  
g'arm asi,  pensiya  ja m g ‘armasi  va  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat 
Mulki  Q o ‘mitasining  maxsus  fondi).
4.  M am lakatda moliyani  boshqarishda o'zgarishlar amalga oshirildi. 
( 0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  Soliq  Q o'm itasi,  Hisob  palatalari 
taslikil  etildi).
5.  Davlat  va  xususiylashtirilgan  xo'jalik  subyektlari  o 'rta sid a g i 
o'zaro  m unosabatlar  soliq  toMash  asosiga  o'tkazildi.
6.  Milliy  q im m atli qog‘ozlar b o z o rin in g  tashkil  etilishi  natijasida 
x o ‘jalik  suby ek tlarini  m uom alaga  k o rp o ra tiv   q im m atli  q o g ‘o z la rn i 
chiqarish  ta r tib -q o id a s i  o'zg ard i  va  b u   jara y o n   q a ttiq   n a z o r a tg a  
olindi.

Yuqoridagi  omillar  esa  iqtisodiyotning  bozor  munosabatlari  sha- 
roitiga  o'tish  davrida  bu  jarayonlar  talabiga javob  beradigan  oqilona 
moliya siyosati olib borishlikni  talab  etadi.  Moliya  siyosati  olib borili- 
shida  moliya  mexanizmi  mohiyatining juda  kattaligiga  guvoh  b o ‘ldik. 
Oqilona tashkil qilingan moliya mexanizmi xo'jalik subyektlarida ishlab 
chiqarishni  rivojlantirishga va mamlakat  mintaqalarining moddiy m an- 
faatdorligini  oshirishga  h a m d a   budjet  mablag‘lari  tejamkorlik  bilan 
sarflanishini  to ‘g ‘ri  yo'lga  qo'yishiga  xizmat  qiladi.