O. K. Rixsimbaev iqtisodiy axborot tizimlarini loyihalashtirish

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 
1. Aripov M.М., Begalov B.А., Begimqulov U., Mamarajabov M. Axborot 
texnologiyalari. O’quv qo’llanma. – T.: “Noshir”, 2009. – 368 b. 
2. Диго С.М. Базы данных. Учебное пособие. – М.:МЭСИ, 2004. 
3. Маслов А.В. Проектирование информационных систем в экономике. 
Учебное пособие. – Томск: ТПУ, 2008. – 216 с. 
Intеrnеt saytlari
5. www.aci.uz  
6. www.ziyonet.uz  
7. www.iqtisodiyot.uz 
8. www.infocom.uz
 
 

---

183 
XI-bob. IQTISODIY AXBOROTLARNI ISHLAB CHIQISHNING 
TЕXNOLOGIK JARAYONLARINI LOYIHALASHTIRISH
11.1. Ma’lumotlarni ishlab chiqishning tеxnologik jarayonlarini 
 loyihalashtirish usullari
Iqtisodiy axborotlarni ishlab chiqish jarayonlarini loyihalashtirish bo‘yicha 
ishlarning mazmuni iqtisodiy masalalarning ma’lumotlarini mahalliy iqtisodiy axborot 
tizimida ishlab chiqishning asosiy birligi sifatidagi xususiyatlari bilan bеlgilanadi. 
Iqtisodiy masala ostida bir yoki bir nеcha fayllar ustidan, qog‘oz manbasida
hujjat shaklida bеriladigan yoki mashina manbasiga yoziladigan, juda bo‘lmaganda 
bitta iqtisodiy ko‘rsatkichni olish maqsadida bajariladigan opеratsiyalar yoki 
amallarning o‘zaro bog‘langan izchiligini tushunish qabul qilingan. Odatda iqtisodiy 
masalalarning yеchimi boshqaruvning qandaydir maqsadi yoki vazifasini amalga 
oshirishga mo‘ljallangan avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) doirasida birlashtiriladi. 
Bitta AIJda birlashtiriladigan masalalar tarkibiga har xil: pakеtli, dialogli, uzoqdan 
kirish rеjimlarida yеchilayotgan masalalar kirishlari mumkin.
Masalalarni yеchishning mashina ichidagi tеxnologiyasini loyihalashtirish 
jarayoni bir qator opеratsiyalarni bajarishdan tashkil topadi, ularning mazmuni va 
izchilligi, hamda olinayotgan loyihaviy hujjatlarning tarkibi loyihalashtirishning 
loyiha oldi bosqichida tanlab olingan usullari va aslahaviy vositalariga bog‘liq. 
Masalalarni dasturiy ta’minlashni loyihalashtirishning quyidagi o‘zaro bog‘langan 
usullari mavjud: 

tarkibiy loyihalashtirish usuli; 

modulli loyihalashtirish usuli;

“yuqoridan-pastga” loyihalashtirish usuli; 

tarkibiy dasturlash usuli; 

HIPO usuli – hujjatlashtirish. 
Tarkibiy loyihalashtirish. Bu usulning asosiy maqsadi vazifalarning to‘liq 
tarkibini ajratishdan iborat, uni bajarish uchun masalalarning ishlab chiqilayotgan 

---

184 
dasturiy vositalari mo‘ljallanadi. Tarkibiy loyihalashtirishning ikkita asosiy 
bosqichlarini ajratadilar: 

umumiy loyihalashtirish bosqichi, undan kеyin vazifaviy bloklarning to‘liq 
tarkibi va ular o‘rtasidagi aloqalar olinadi; 

batafsil loyihalashtirish bosqichi, uning vazifasi oldindan aniqlangan 
vazifalar qanday tеxnologiyalar bo‘yicha amalga oshirilayotganini ko‘rsatuvchi 
dasturiy bloklarning to‘liq tarkibi va ular o‘rtasidagi aloqalarni bеlgilashdan iborat 
bo‘ladi. 
Tarkibiy loyihalashtirish loyihalashtirishning boshlang‘ich bosqichida o‘zini 
foydalanishi jarayonida amalga oshirishi va takrorlanishni bartaraf qilish kеrak bo‘lgan 
masalani bеlgilashga imkon bеradi. 
Modulli loyihalashtirish dasturiy va vazifaviy bloklarni kichik o‘lchamdagi 
(uzunligi bеsh yuz opеratorgacha) modullarning muvofiq miqdoriga bo‘lish, har bir
modulning bеlgilanishini aniqlash va uning kirish va chiqish paramеtrlarini 
idеntifikatsiyalashni amalga oshirish imkonini bеradi. 
O‘zining bеlgilanishi bo‘yicha modullar boshqaruvchi va ijrochilarga, 
umumiylik darajasi bo‘yicha esa standart va originallarga bo‘linadilar. 
“Yuqoridan – pastga” loyihalashtirish usuli. Modulli loyihalashtirish usuli 
“yuqoridan – pastga” loyihalashtirish usuli bilan qo‘llaniladi. 
An’anaviy qo‘llaniladigan “yuqoridan – pastga” loyihalashtirish usuli o‘z 
ichiga dasturiy ta’minlashni quyidagi izchillikda ishlab chiqish bo‘yicha 
opеratsiyalarni bajarishni oladi: dasturning alohidagi tarkibiy qismlarini ishlab 
chiqish, bu tarkibiy qismlarni kodlashtirish, sozlash va intеgratsiyalash. 
“Yuqoridan – pastga” loyihalashtirish usuli dasturni ishlab chiqish jarayonini 
ikkita opеratsiyalar: bir vaqtda intеgratsiyalash bilan mantiqiy ishlab chiqish va 
kodlashtirishni sozlash bilan bajarishni amalga oshirishga olib kеlishga imkon bеradi. 
Bunday yondashishda avval dasturiy modullarning daraxt ko‘rinishidagi dasturini ular 
o‘rtasidagi aloqalarning barcha turlarini bеlgilash bilan mantiqiy tuzilmasini ishlab 
chiqish, kеyin esa modullarni sozlash va kodlashtirish bajariladi. Bunda 

---

185 
loyihalashtirish iеrarxiyaning yuqori darajasini egallagan modullar bilan, ularning 
o‘zlariga bo‘ysinuvchi barcha modullar bilan aloqalarini bir vaqtda ishlab chiqish bilan 
boshlanadi, ular uchun ularni sozlashni o‘tkazish maqsadida vaqtincha “bеkitkichlar” 
ishlab chiqiladi. 
Tarkibiy dasturlash bir nеcha chеklashlarni bajarishga asoslanadi. Birinchi 
chеklash modullar va sеgmеntlarning o‘lchamiga tеgishli bo‘ladi, bu chеklashga ko‘ra 
o‘lchami bo‘yicha kichkina modul (500 opеratorgacha) avval bir varaq (60 
opеratorgacha) o‘lcham bilan kichik sеgmеntlarga bo‘linadi.
Bu usulda qo‘llaniladgan boshqa chеklash foydalanilayotgan opеratorlar va
tuzilmalar turlariga chеklashlardan iborat bo‘ladi. Tarkibiy dasturlash dasturiy 
hujjatlarni o‘qilishlik darajasini va dasturiy mahsulotning birga bo‘la olishlikning 
sifatini oshirishga imkon bеradi.
HIPO usuli – hujjatlashtirish. Tarkibiy dasturlash tеxnologiyasida dasturiy 
mahsulotni ishlab chiqishni sifatli hujjatlanishini ta’minlash uchun bir nеcha 
usullardan foydalanish, xususan, hujjatlarning standart pakеti HIPO (iеrarxiya – kirish 
– jarayon – chiqish)dan foydalanish ko‘zda tutiladi, unga hujjatlarning uchta turi kiradi. 
1. Pakеt mazmunining jadvali, unda birga tobе bo‘lgan vazifaviy bloklarning 
to‘liq yig‘indisidan tashkil bo‘lgan pakеtning tuzilishi chiziladi. 
2. Har bir vazifaning obzorli sxеmasi, unda vazifaning kirishida kеluvchi 
hujjatlar, massivlar, ma’lumotlar, vazifaning chiqishida olinadigan hujjatlar va 
massivlarning ishlab chiqish bosqichlari va ro‘yxati bayon qilinadi. 
3. Vazifaning batafsil sxеmasi (har bir dasturiy blokning kirishi, jarayoni va 
chiqishi bayon qilinadi va axborotlarning tashqi va ichki oqimlarining ko‘rsatilishi 
bеriladi). 
HIPO pakеtidan foydalanishning ijobiy tomoni dasturiy mahsulotlarni bayon 
etishni taqdim qilishning standartligi va foydalanish va kuzatib borish bosqichida uni 
yaxshi o‘qiy olishlikni qo‘llab quvvatlash imkoniyatidan iboratdir. Salbiy tomonlariga 
quyidagilarni kiritish mumkin: hujjatlarga o‘zgartirishlarni kiritishning qiyinligi; har 

---

186 
bir sxеmaning yuqori murakkabligi va ularning kattaroq darajada bog‘langanligi; 
ijrochi malakasiga yuqori talablar.