O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg

Epidemiologiyasi 
 
Bezgak  tabiiy  endemik  infeksiya  hisoblanadi.  Bu  kasallik  anofeles 
chivinlarning yashashi uchun qulay bo’lgan sharoitda uchraydi. Er sharining 63°S 
shimoliy  va  30-32°  janubiy  kengligidagi  hududlarda  bezgak  kasalligi  ko’p 
tarqalgan.  Bu  hududlarda  harorat  +  16°S  past  emas.  Bizga  ma’lumki,  bezgak 
qo’zg’atuvchilari  +16°S  haroratdan  past  muhitda  chivin  organizmida  rivojlana 
olmaydi.  Bezgak  kasalligining  tarqalishi  aholining  yashash  sharoitiga,  kasallikka 
qarshi  kurash  chora-tadbirlarning  qanday  yo’lga  qo’yilganligiga  bog’liq.  Yaqin 
kunlargacha bu kasallik keng tarqalgan edi. JSST ning bergan ma’lumotiga ko’ra 
XX  asrning  60-yillarida  yiliga  250  mln.odam  kasallangan,  ulardan  2,5  mln.  kishi 
o’lgan.  1955  yil  JSST  ning  8-Assambleyasida  bezgak  kasalligining  umuman 
kamayganligini  e’lon  qilindi.  Maxsus  komitet  tomonidan  ketma-ket  keluvchi  4 

 
221 
bosqichli dastur ishlab chiqildi. 
1 bosqich   - tayyorgarlik ko’rish. 
2 bosqich - kasallik tarqalishining oldini olish va uni kamaytirish. 
3 bosqich   - erishilgan natijalarni mustahkamlash (konsolidatsiya) 
4  bosqich  -  bezgak  kasalligining  bir  joydan  ikkinchi  joyga  tashib 
o’tkazilishini keskin yo’qotish. 
Ko’pgina  mamlakatlarda  bu  borada  katta  yutuqlarga  erishilgan:  AQSH, 
barcha  Evropa  mamlakatlari,  Yaqin  va  Uzoq  Sharqda  kasallik  batamom  yo’q 
qilingan.  Biroq  Tropik  Afrika,  Lotin  Amerikasi,  Janubiy-sharqiy  Osiyoda  vaziyat 
ancha  jiddiyligicha  qolmoqda.  Afrika  mamlakatlarida  bir  yilda  1  mln.  aholi 
bezgakdan nobud bo’lmoqda. Olib borilayotgan chora-tadbirlarning biroz susayishi 
natijasida ayrim hududlarda bezgak ko’tarilishi kuzatiladi. 
Bezgakda  kasallik  manbai  bo’lib,  bemor  odam  va  parazit  tashuvchilar 
hisoblanadi.  Bezgak  kasallik  tashuvchisi  Anopheles  chivini  hisoblanadi. 
O’zbekistonda  chivinlarning  9  turi  mavjud.  Bulardan  A.matsulipenis  eng  ko’p 
uchraydi. Odam qoni bilan bu chivinlarning faqatgina urg’ochisi oziqlanadi. Ular 
kechki  va  tungi  paytlarda  odamlarga  hujum  qiladilar.  Qonni  hazm  qilish  bilan 
birga urg’ochi chivinda tuxum rivojlanadi. Bu jarayonning qay darajada tez ketishi 
tashqi muhit haroratiga bog’liq +16°S haroratda 7 kun, +20°S da 4 kun, +25-30°S 
da  2  kun.  Shunday  qilib  harorat  qanchalik  yuqori  bo’lsa  qonning  hazm  bo’lishi 
Shuncha tez bo’ladi va chivin tez-tez qon so’radi. Bu esa bezgak bilan zararlanish 
darajasini oshiradi. Chivinlar kuzning boshlanishiga kelib qon so’rishdan to’xtaydi 
va  yog’li  tanachaga  aylanib  oladi,  shu  ahvolda  bemalol  qishlay  oladi.  Bunday 
chivinlar qish bo’yi toza qon so’rmay, yerto’lalarda, sabzavot saqlanadigan maxsus 
joylarda yashaydilar. Bahor kelishi bilan bu chivinlar yana qon so’radilar va tuxum 
qo’yadilar.  Tuxum  qo’yish  uchun  eng  qulay  joy  quyosh  nuri  yaxshi  tushib 
turadigan,  turg’un,  atrofi  o’simliklar  bilan  o’ralgan  suv  manbai  hisoblanadi. 
Urg’ochi  chivinlar  1  martada  100-2500  tagacha  tuxum  qo’yadi.  Lichinkalar 
suvning yuza qavatida muallaq holatda turgan moddalar bilan oziqlanadi. Shuning 
uchun lichinkalarni yo’qotish maqsadida suvning yuza qatlamiga zaharli moddalar 
sepiladi. G’umbak ovqatlanmaydi. Uning orqasida turgan kutikula takomillashadi 
va  undan  yetuk  chivin  ajralib  chiqadi.  Suvdagi  bu  jarayonlar  +10
0
S  va  +35°S 
haroratda sodir bo’ladi. +16-19°S da bu jarayon 30 kun, +20-22°S da 18 kun, +24-
27
0
S da 14 kun davom etadi. 
Bezgak    chivinining    boshqa    chivinlardan    farqli    belgilari quyidagi 
jadvalda keltirilgan: 
 
Shakllanish  bosqichlari 
 
Bezgak chivinlari 
Boshqa turdagi chivinlar 
Tuxum 
 
Suvning yuza 
qatlamida, yakka-
yakka holatda, 
yulduzchalar 
ko’rinishida 
to’p-to’p joylashadi. 
 

 
222 
joylashadi. 
 
Lichinkalar 
 
Nafas  olish   
trubkasi (sifon)   
yo’q,   suv   yuzasiga  
parallel joylashgan 
bo’ladi. 
Sifoni bor suv    yuzasiga 
vertikal  holda yoki 
ko’proq burchak hosil 
qilib joylashadi. 
 
Qanotli   chivinlar 
 
Qanotlarida 
dog’lar     bor. 
Urg’ochilarida      
paypaslagichining    
uzunligi nayzasi bilan 
teng. Ob’ektlarga 
burchak   hosil qilib 
o’tiradi, orqa oyoqlari 
yozilgan 
Qanotlarida dog’lari   
yo’q. paypaslagichlari  
nayzasidan 3-4 marta 
kalta. Ob’ektlarga  
parallel  joylashadi. 
 
 
Bezgak  kasalligining  qanchalik  ko’p  yoki  kam  bo’lishi  qo’zg’atuvchining 
ko’pligiga,  tashuvchi  chivin  bilan  aholi  o’rtasidagi  aloqaning  qay  darajadaligiga 
bog’liq. Anofelogen suv manbaiga yaqin joyda ishlash bezgak kasalligining keskin 
ko’payishiga  olib  keladi.  Organizmida  parazit  tutuvchi,  qon  bilan  zararlangan 
chivin,  sporozoitlari  yetilgunga  qadar  xavfsiz  hisoblanadi.  Sporozoitlarning 
yetilishi uchun, harorat +16
0
S dan past bo’lmasligi kerak. Shundan past haroratda 
bezgak  kasalligi  kam  uchraydi.  Issiq  iqlimli  mamlakatlarda  bu  kasallik  uzluksiz 
davom etadi. 
 
Bezgak kasalligini aniqlash uchun 
laboratoriya tekshirish usullari 
1. Yupqa surtma usuli. 
Surtma  kasal  odamning  barmog’idan  olingan  qon  tomchisidan  tayyorlanadi. 
Qon  olishdan  oldin  to’rtinchi  barmog’ining  uchi  spirt  bilan  yoki  efir  bilan 
yaxshilab  artiladi  va  quritilib,  pastrog’idan  mahkam  siqib  ushlanadi,  sterillangan 
nina yordamida (Frank ninasi, oddiy nina, po’lat pero) ishlatiladi. Nina sanchilgan 
joydan  chiqqan  birinchi  tomchi  qonni  spirt  yoki  efir  bilan  namlangan  paxta 
yordamida  artiladi  va  keyingi  tomchini  predmet  oynachasiga  olinib,  ikkinchi 
oynacha  yordamida  birinchi  oynaning  yuzasiga  tekis  qilib  yoyib  chiqiladi.  Keyin 
surtma  havoda  yoki  olov  ustida  quritiladi.  Surtmani  qotirish  uchun  Nikiforov 
qorishmasida 15 daqiqa, metil spirtida 3 daqiqa ushlab turib quritiladi. 
Surtma  Romanovskiy-Gimza  usuli  bilan  bo’yaladi:  Romanovskiy-Gimza 
bo’yog’ining - tarkibiga azur, eozin va metilli ko’k qorishmasi kiradi. 
10  ml.  distillangan  suvga  (RN-0,8)  bo’yashdan  oldin    10  tomchi 
Romanovskiy-Gimza  bo’yog’i  qo’shiladi  va  Shunda  qotirilgan  surtma  1  soat 
davomida ushlab turiladi. 1 soat o’tgandan  so’ng bo’yoq solingan  idishdan olinib 

 
223 
yuviladi,  toza  suvda  va  havoda  quritiladi.  Quritilgandan  so’ng  esa  mikroskop 
yordamida tekshirib ko’riladi. 
2. Qalin tomchi usuli. 
Qalin  tomchi  usuli  yupqa  surtma  usulidan  tekshirilayotgan  qonning  hajmi 
bilan farq qiladi. 
Qalin tomchi usuli bilan tekshirish quyidagicha olib boriladi: 
Predmet  oynachasiga  katta  qon  tomchisi  tomiziladi  yoki  2-3  mayda 
tomchilarni  bir-birining  ustiga  tomiziladi. Oynadagi  qalin  tomchini  ikkinchi  oyna 
qirrasi bilan yoki shisha tayoqcha yordamida predmet oynasiga qalin qilib yoyiladi 
va  qotirmasdan  quritishga  qo’yiladi.  Yo’g’on  tomchi  surtmasi  quritilayotgan 
vaqtda  Petri  kosachasi  ostida  quritilishi  kerak,  chunki  unga  har  xil  mayda 
hashoratlar  qo’nib  ifloslashi  mumkin.  Yaxshilab  quritilgan  surtmaga  2-3  tomchi 
distillangan suv tomizib 10-20 daqiqaga qoldiriladi va undan so’ng Romanovskiy-
Gimza  bo’yog’iga  1  soatga  solib  qo’yiladi.  Bir  soat  o’tgandan  so’ng  bo’yoqdan 
chiqarib  olib  suvda  yuvmasdan  mikroskopda  qaraladi.  Mikroskop  ostida  parazit 
qobig’i yaqqol qizg’ish-ko’k rangda ajralib ko’rinadi. 
 
Kasallikka qarshi kurash choralari 
 
Bezgakka qarshi kurash 3-ta yo’nalishda olib boriladi: 
1.  Kasallik  manbaiga  ta’sir  qilish,  avval  odamlar  va  parazit  tashuvchilarni 
aniqlash va davolash. 
2.  Chivinlarga  qarshi  kurashish,  chivinlarning  tuxumlarini,  lichinkalarini 
yo’qotish. 
3.  Aholining  chivindan  saqlanishini  ta’minlash,  mexanik,  kimyoviy 
moddalardan foydalanish, aholi yashash punktlarini to’g’ri tashkil etish. 
Belgilarini va parazit tashuvchilarni erta aniqlash va davolash profilaktikaning 
asosi hisoblanadi. 
Bezgak  kasalligini  aniqlash  uchun  harorati  ko’tarilgan,  talog’i  kattalashgan, 
anemiyasi bo’lgan har bir kasalning qoni tekshiriladi. Bunday tekshiruvlar asosan 
mart-oktyabr  oylarida  qilinadi.  Gemotransfuziyadan  so’ng  harorati  ko’tarilgan 
bemorlarni  tekshirish  faslga  bog’liq  bo’lmagan  holda  olib  boriladi.  Har  bir  kasal 
aniqlanganda  DSENM  ga  shoshilinch  xabarnoma  yuboriladi.  Kasallik  aniqlangan 
joyda  epidemiologik  tekshirish  vaqtida  bu  kasallik  mahalliy  yoki  boshqa  joydan 
keltirilganligi aniqlanadi. O’choqda profilaktika ishlari olib boriladi. Bir vaqtning 
o’zida  kasallik  aniqlangan  oila  a’zolarining  hammasi  tekshiruvdan  o’tkazilishi 
kerak.  Agar  mahalliy  bezgak  hodisalari  kuzatilsa,  shubhali  bemorlar  1  oyda  2 
marta  laboratoriya  tekshiruvidan  o’tkaziladi.  Bezgakka  to’g’ri  diagnoz  qo’yish 
katta  ahamiyatga  ega.  Taxminiy  diagnoz  kasallikning  klinik  ko’rinishi  va 
epidemiologik  anamneziga  asoslanib  qo’yiladi.  Hal  qiluvchi  diagnoz  qonda 
plazmodiylarni aniqlanishiga asoslanadi. 
Bezgakni  davolashda  quyidagi  dori  moddalaridan  foydalaniladi:  xloraxin, 
xinin,  akrixin,  xloridin,  bigumal,  xinotsid,  primaxin.  Xloraxin,  xinin,  akrixin 
shizotrop ta’sir qiladi. Plazmodiumlarni parchalaydi va harorat ko’tarilishi xurujini 

 
224 
to’xtatadi.  Hozirgi  vaqtda  ko’proq  xloraxin  ishlatiladi.  Ko’pgina  davlatlarda 
bigumal  va  xloridinga  qo’zg’atuvchining  chidamliligi  aniqlandi.  Tropik  bezgakda 
shizotrop dori moddalarini qo’llash og’ir asoratlarga olib kelishi mumkin. Shuning 
uchun  radikal  davolash  usuli  qo’llaniladi.  Bunga  xloraxin,  xinin,  akrixininlarga 
xinatsid yoki primaxin qo’shimcha qilinadi. Bezgak o’chog’iga boruvchilar doimiy 
ravishda  xloraxin  yoki  boshqa  dori  moddalarini  iste’mol  qilib  turishlari  kerak. 
Kimyoviy  profilaktikani  epidemik  o’choqqa  jo’nashdan  2-3  kun  oldin  boshlash 
kerak. Qaytib kelgandan so’ng esa 1 oy davom ettirish shart. 
Bu  preparatlarni  istemol  qilib  turish,  kasallikning  batamom  oldini  oladi, 
deyish noto’g’ri, kasallik yengil shaklda o’tishi mumkin. Masalan, bezgak kasalligi 
o’chog’ida  kasallikni  yuqtirgan  shaxslarda  2-4  yildan  so’ng  kasallikning  klinik 
belgilari  namoyon  bo’lganligi  aniqlangan.  Bezgak  chivinlariga  qarshi  kurash 
quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: 
1. "Antropogen" suv manbalari hosil bo’lishining oldini olish. 
2. Chivinlarni yo’qotish. 
3. Lichinkalarni yo’qotish. 
Binolarda  chivinlarni  yo’qotish  uchun  insektisidlardan  foydalaniladi.  Bu 
moddalar devorlarga surkaladi, bu 4-6 oy davomida ta’sir ko’rsatadi.  Insektisidlar 
yoppasiga,  chegaralangan  va  mikroo’choqli  qayta  tozalashlarda  ishlatiladi. 
Yoppasiga  tozalash  deganda  aholi  punktlarining  barcha  binolari  ishlovdan 
o’tkaziladi  (tozalash  har  kvartalda  o’tkaziladi).  Mikroo’choqli  tozalash  ishlari 
kasallik  aniqlangan  binoda  o’tkaziladi.  Lichinkalarni  kukunsimon  zaharlar  bilan 
yo’qotiladi.  Kichik  ko’lmak  suvlar  yuza  qavatiga  kukun  sepiladi.  Yirik  suv 
manbalariga  esa  samolyotda  kukun  sepiladi.  Samolyotdan  foydalanishda  aholi 
yashash  punkti  bilan  suv  oralig’idagi  masofa  8  km  bo’lishi  kerak.  Chivinlardan 
saqlanish  uchun  ochiq  eshik  qismlariga  repellentlar  (chivinlarni  haydovchi 
moddalar)  surtiladi.  Bezgakka  qarshi  kurashda  aholi  migratsiyasiga  asosiy 
e’tiborni qaratish kerak. Bunga misol aholi migratsiyasi ko’p bo’lgan hududlarda 
bezgak ko’p uchrashi aniqlanganligidadir. 
 
Bezgak kasalligi ustidan epidemiologik nazorat o’rnatish 
Epidemiologik  nazorat  bu  epidemiyaga  qarshi  chora-tadbirlar  va  profilaktik 
chora-tadbirlarni  o’z  ichiga  olib,  bezgak  kasali  uchun  epidemik  hisoblangan 
hududlarda epidemiologik ahvolni yaxshi saqlab turishga qaratilgan chora-tadbirlar 
tizimidir.  Epidemiologik  nazoratning  maqsadi  o’sha  hududning  epidemiologik 
ahvolidan  kelib  chiqqan  holda  xarakterlanadi.  O’ta  endemik  hududlarda 
epidemiologik nazorat maqsadi va olib borish tartibi quyidagilardan iborat: 
a) epidemiologik ahvolni aholining kasallanish darajasiga qarab baholash; 
b) bezgakning mavsumiyligini aniqlash; 
v) kasallik qo’zg’atuvchisining (anofelesning) ekologik belgilarini o’rganish; 
g)  bezgak  kasali  o’ta  endemik  hisoblangan  hududlarning  chegaralarini 
aniqlash; 
d) eng ko’p kasallanish bo’lgan hududni aniqlash; 
e) aholi orasida bezgakka nisbatan xavfli guruhlarni aniqlash va ularga qarshi 

 
225 
profilaktik chora-tadbirlar olib borish. 
Bezgak  bilan  kasallanish  tugatilgan  yoki  bezgak  bilan  aholi  orasida 
kasallanish  darajasi  past  bo’lgan  hududlarda  epidemiologik  nazoratni  DSENM 
tomonidan  olib  boriladi  va  ular  boshqa  tibbiyot  shaxobchalari  bilan  bog’lanib 
turadi. 
Epidemiologik nazorat har doim, ya’ni o’sha hududda yashayotgan aholining 
iqtisodiy  sharoitini  hisobga  olgan  holda  olib  boriladi.  Bugungi  kundagi 
epidemiologik  nazorat  tizimida  4  ta  katta  guruh  chora-tadbirlari  bor  va  ular 
quyidagilardan iborat: 
1. Davolash - profilaktika ishlari. 
2. Chivinga qarshi chora-tadbirlar guruhi. 
3. Bezgak muammosi bo’yicha ishlovchi mutaxassislarni tayyorlash. 
4. Aholi orasida sanitariya-oqartuv ishlarini olib borish. 
Epidemiologik  nazoratning  vazifasiga  tashkiliy  -  uslubiy,  axborot  bilan 
ta’minlash, diagnoz qo’yish va nazorat qilish ishlari kiradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
226 
MUNDARIJA 
So’z boshi................................................................................................................. 4 
Qisqartirilgan so’zlar ro’yxati...................................................................................5 
UMUMIY EPIDEMIOLOGIYA 
Mavzu 1. Epidemik jarayon to’g’risidagi ta’limot. Epidemik jarayonning omillari 
va rivojlanish mexanizmi ………............................................................................6 
Mavzu 2. Epidemiologiya fanining tekshiruv usullari, epidemiologik usul haqida 
tuShuncha va bu usulning mohiyati. Epidemiologik diagnoz     haqida umumiy 
tuShunchalar...........................................................................................................17 
Mavzu 3. Epidemiyaga qarshi kurashish chora-tadbirlari. Epidemiyaga qarshi 
kurashish ishlarini tashkil qilish. Yuqumli kasalliklarni davolash, diagnoz qo’yish, 
bemorlarni sog’lom kishilardan ajratib qo’yish va atrofdagilar bilan aralashishini 
cheklash chora-tadbirlari va ularni tashkil qilish ...................................................34 
Mavzu 4. Yuqumli kasalliklar tarqalishida hayvonlar va kemiruvchilarning 
epidemiologik ahamiyati. Rodentisidlar va ularni qo’llash usullari. Deratizatsiya va 
sanitariya - veterinariya tadbirlarini tashkil qilish.................................................56 
Mavzu 5. Yuqumli kasalliklar qo’zg’atuvchilarini tarqatuvchi 
bo’g’imoyoqlilarning epidemiologik ahamiyati. Bo’g’imoyoqlilarga qarshi 
kurashda dezinseksiyaning mohiyati va uni tashkil qilish. Insektisidlar va 
repellentlar, ularni qo’llash usullari......................................................................67 
Mavzu 6. Dezinfeksiya, dezinseksiya va deratizatsiya. Dezinfeksiya qilish usullari 
va vositalari, ularning qo’llanilishi. Dezinfeksiya kameralari..............................73 
Dezinfeksiya ishini tashkil etish. Markazlashgan sterilizatsiya bo’limlarining  
faoliyati…………………………………………………………………………..81 
Mavzu 7. Profilaktik emlash. Profilaktik emlash o’tkazish uchun qo’llaniladigan 
preparatlar, ularni qo’llash usullari.......................................................................90 
Mavzu 8. Bolalar poliklinikasida emlash xonasining maqsadi va uning ishini 
tashkil etish............................................................................................................97 
Mavzu 9. Retrospektiv epidemiologik tahlilning maqsadi, vazifalari va asosiy  
yo’nalishi ……………………..............................................................................99 
Yuqumli kasalliklar ko’p yillik dinamikasini tahlil qilish....................................102 
Yuqumli kasalliklar yillik dinamikasining tahlili.................................................107 
Korrelyatsion tahlil usuli......................................................................................111 
Xavfli omillar bo’yicha kasallanishni aniqlashda korrelyatsiya  
o’zgarishlari ...................................................................................................... 113 
Sanitariya - epidemiologiya xizmatidagi ish rejalarining turlari.........................114 
Mavzu 10. Operativ epidemiologik tahlil...........................................................116 
 
 
 
 
 
 
 

 
227 
XUSUSIY EPIDEMIOLOGIYA 
 
Mavzu 11. Ich terlama, paratiflarning epidemiologiyasi, profilaktikasi va 
epidemiologik nazorati........................................................................................120 
Mavzu 12.Salmonellyozlarning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati................................................................................................................ 129 
Mavzu 13. Shigellyozlarning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati............................................................................................................... 142 
Mavzu 14. Vaboning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati............................................................................................................... 149 
Mavzu 15. A gepatitning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati………………………………………………………………………….160 
Mavzu 16. V gepatitning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati................................................................................................................164 
Mavzu 17. Qizamiqning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati………………………………….……………………………………..173 
Mavzu 18. Difteriyaning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati………………………………………………………………………...178 
Mavzu 19. Meningokokkli infeksiyalarning epidemiologiyasi, profilaktikasi va 
epidemiologik nazorati.......................................................................................185 
Mavzu 20. Gospital infeksiyalarning epidemiologiyasi, profilaktikasi va 
epidemiologik nazorati....................................................................................... 191 
Mavzu 21. Quturishning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati................................................................................................................ 196 
Mavzu 22. Qora oksoq (brucellyoz)ning epidemiologiyasi, profilaktikasi va 
epidemiologik nazorati........................................................................................ 201 
Mavzu 23. Ku-isitmasining epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati................................................................................................................ 205 
Mavzu 24. Gelmintozlarning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik  
nazorati ................................................................................................................209 
Mavzu 25. Bezgakning epidemiologiyasi, profilaktikasi va epidemiologik 
nazorati.................................................................................................................217