O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

qadag’alaw ushın sorawlar:
Menedjment degenimiz ne?
1. 
Menedjmenttin’ isbilermenlik xızmetindegi roli haqqında aytip berin’?
2. 
Basqarıwdı sho’lkemlestiriw degende neni tu’sinesiz?
3. 
Basqarıwdın’ qanday wazıypaları bar?
4. 
Menedjment teoriyalarının’ qanday rawajlanıw basqıshların bilesiz?
5. 
Ha’zirgi zaman menedjmentinin’ qanday basqarıw usılların bilesiz?
6. 
Menedjmenttin’ qanday tu’rleri bar?
7. 
Jan’alıqlardı basqarıw degenimiz ne?
8. 
Jan’alıqlardı na’tiyjeli basqarıwdın’ qanday qag’ıydaların bilesiz?
9. 
Sapanı basqarıw degenimiz ne?
10. 
6-tema. İSbİleRmenlİKte xojalıq baylanıSlaRı ha’m 
Sha’RtnamalaR du’zİW. bahanın’ qa’lİpleSİWİ, 
fİRmanın’ baha SİyaSatı
1. Xojalıq baylanıslarının’ mazmunı ha’m ko’rinisleri. Birge islesiw bayla-
nısların sho’lkemlestiriw ha’m sha’rtnamalar du’ziw
2. Birge islesiw huquqları, minnetlemeleri ha’m pitim du’ziwdegi kepillikler
3. Bahanın’ mazmunı ha’m wazıypaları, baha belgilewdin’ maqsetleri ha’m 
usılları
4. Bahanı qa’liplestiriwshi ha’m og’an ta’sir etiwshi faktorlar. Bahanın’ 
tu’rleri ha’m firmanın’ baha siyasatı
1. xojalıq baylanıslarının’ mazmunı ha’m ko’rinisleri.
birge islesiw baylanısların sho’lkemlestiriw ha’m
sha’rtnamalar du’ziw
İsbilermen o’z xojalıq xızmetin a’melge asırıw protsesinde, ha’r 
tu’rli subektler menen birge islesedi, ekonomikalıq baylanısta boladı. 
Ma’selen, olar to’mendegi ko’rinislerde bolıwı mu’mkin: o’ndiristi 
sho’lkemlestiriwdegi birge islesiw, qanday da bir isti orınlawdag’ı birge 

---

70
islesiw, xızmet ko’rsetiw, kommertsiya (sawda-satıq salasındag’ı, finans, 
yag’nıy, bank, salıq, qamsızlandırıw, is haqı) bag’darında.
Bazar sharayatında xojalıq baylanısları, a’dette ta’replerdin’ o’z ara 
kelisiwine qaray pitim du’zip sha’rtnama imzalaw tiykarında a’melge 
asırıladı.
Xojalıq pitimi degende, a’dette eki yamasa odanda ko’p ta’replerdin’ 
o’z-ara tovarlar jetkizip beriw yamasa xızmetler ko’rsetiw boyınsha 
sha’rtlesilgen kelisiwi tu’siniledi.
Eger de pitimde ma’mleket aymag’ında dizimnen o’tpegen firmalar da 
qatnasqan bolsa, ol xalıq aralıq pitim esaplanıladı. Eger de bir ma’mleket 
aymag’ında dizimnen o’tken sırt el firmaları qatnasıp atırg’an bolsa, ol 
ishki pitim esaplanıladı.
Xojalıq islerinde ko’birek xalıq aralıq pitimler u’lken qızıg’ıwshılıqqa 
ha’m a’hmiyetke iye boladı. Xojalıq pitimleri 2 tu’rge bo’linedi:
1. Tiykarg’ı;
2. Ja’rdemshi.
To’mendegiler menen baylanıslı pitimler tiykarg’ı esaplanıladı:
birgelikte o’ndiristi sho’lkemlestiriw;
–
o’nimdi satıw – satıp alıw;
–
ilimiy-texnikalıq bilimlerdi, yag’nıy, patent, litsenziya, nou-xaw 
–
ha’m sog’an uqsaslardı almasıw ha’m alıw-satıw;
texnikalıq xızmet, yag’nıy, jan’a texnologiyanı engiziw, o’zine ta’n 
–
o’z aldına obektlerdi qurıw ha’m sog’an uqsaslardı alıw-satıw;
islep shıg’arıw faktorlarının’ orınlanıwı boyınsha;
–
xalıq aralıq turizmdi sho’lkemlestiriwde.
–
To’mendegiler menen baylanıslı pitimler ja’rdemshi esaplanadı:
–
ju’kti jetkizip beriw menen baylanıslı;
–
ju’kti qamsızlandırıw;
–
ju’kti qayta islew, saqlaw menen baylanıslı;
–
ta’repler arasındag’ı esap-sanaq islerin a’melge asırıw ushın bank 
–
operatsiyaları.
Sonday-aq, barter ko’rinisindegi pitim de bar bolıp, ol pul qarjıları 
ornına o’z ara tovar almastırıw tiykarında du’ziledi.
Ko’p ma’mleketlerde bazar qatnasıqları barter pitimi tiykarında 
baslang’an bolıp, ol jaqsı rawajlanbag’an bazarg’a ta’n esaplanıladı.
Xojalıq pitimnin’ za’ru’r sha’rti ha’m huquqıy hu’jjeti bolıp kontrakt 
yaki pitim esaplanadı. Lekin, sherikler o’z ara isenimli bolg’anda telefon 
yaki teleks arqalı da pitim du’zip birge islesedi. Pitimlerdi tiykarınan 2 
tu’rli usılda a’melge asırıw mu’mkin:

---

71
islep shıg’arıwshının’ o’zi menen tikkeley;
–
da’lda’lshı arqalı.
–
İslep shıg’arıwshı, tutınıwshı, xızmet ko’rsetiwshi yaki buyırtpashı 
menen tuwrıdan-tuwrı kommertsiya pitimin du’ziw arqalı birge islesiw bir 
neshshe abzallıqlarg’a iye:
o’zine dım kerekli bolg’an tovar ha’m xızmetti alıw imka’niyatı 
–
joqarı boladı;
birge islesetug’ın firmanın’ islep shıg’arıw texnologiyasındag’ı bolıp 
–
atırg’an o’zgerislerdi esapqa alıp o’z waqtında pitimge du’zetiw, 
o’zgertiwler kirgizip barıw mu’mkin;
qarıydar tikkeley islep shıg’arıwshı menen baylanısta bolıwı 
–
mu’mkin. A’sirese, jetispeytug’ın mashina, apparatura ha’m 
mexanizmler buyırtpasında bul za’ru’r;
tuwrıdan-tuwrı baylanıs ayırım jag’daylarda uzaq waqıt birge 
–
islesiwdi ha’m ha’tte birgelikte islep shıg’arıwdı a’melge asırıwdı 
ta’miyinlewi mu’mkin;
da’lda’lshıg’a sarıplanatug’ın qa’rejetler kemeyedi.
–
Lekin bizde isbilermenlerdin’ ko’pshiliginin’ jeke ta’jiriybesinin’ 
kemligi sebepli, a’sirese, xalıq aralıq pitimlerde ta’jiriybeli ha’m qa’nigeli 
da’lda’lshılar arqalı pitim du’ziwge ma’jbu’r bolmaqta.
Sawda da’lda’lshıları – bul satıwshı ha’m qarıydar arasındag’ı 
da’ldalshı firma bolıp, satıp alıw ha’m satıw bahasındag’ı ayırmashılıq 
yaki komissionlıq to’lem esabınan payda aladı.
Sawda da’lda’lshıları arqalı pitim – bul qarıydardın’ yaki satıwshının’ 
buyırtpası tiykarında tovar yaki xızmettin’ sawdasın a’melge asırıw 
operatsiyası bolıp tabıladı.
Ha’zirgi ku’nde rawajlang’an ma’mleketlerde kommertsiyalıq sawda 
da’lda’lshıları ju’da’ za’ru’r birge islesiwshi bolıp satıwshılar ha’m qarıy-
dar larg’a bir qatar xızmetlerdin’ tu’rlerin (ma’selen, sawda tarawların 
jaratıw, reklama, transport, tovarlardı saqlaw xojalıg’ın sho’lkemlestiriw, 
u’skenelerge kepillengen xızmetler ko’rsetiw, birge islesetug’ın firmanı 
izlep tabıw, sha’rtnamalardı ra’smiylestiriwdi) ko’rsetpekte.
Firma ha’m da’lda’lshı arasında sawda-da’lda’lshı operatsiyalarının’ 
xarakterine qaray to’mendegi ko’rinisleri bar:
alıp satıw operatsiyası, yag’nıy islep shıg’arıwshıdan da’lda’lshı 
–
tovardı satıp alıp, onı iyesi sıpatında satadı.
komission firmadag’ı operatsiyası, eki ta’rep ortasında da’lda’lshılıq 
–
qılıp, yag’nıy, birewinen alıp ekinshisine satıp pitim ushın onın’ 

---

72
qunının’ mug’darınan belgili bir protsent xoshametlew to’lemin 
aladı.
agentlik operatsiyası, yag’nıy, satıwshı ha’m qarıydar arasında 
–
baylanıs ornatadı ha’m bunın’ ushın 2–3 protsent sıylıqlaw da aladı.
Angliya ha’m AQSh kommertsiya pitimlerinin’ 70% tuwrıdan-tuwrı 
baylanıs pitimleri quraydı.
Birge islesiw sha’rtnamaların sho’lkemlestiriw ha’m sha’rtnamalardı 
du’ziw. Birge islesiw pitimin du’ziwdi a’melge asırıw bir neshe basqıshqa 
bo’linedi:
kontragentti izlew ha’m tan’law;
• 
sha’rtnamanı imzalawg’a tayarlaw;
• 
sha’rtnamanı imzalaw;
• 
sha’rtnamanın’ sha’rtlerin a’melge asırıw.
• 
Ha’r bir basqısh jumıslarının’ o’zi ja’ne bir neshe o’z aldına 
wazıypalardı orınlawdı talap qıladı. Bunda en’ juwapkershiligi kontragentti 
tan’law bolıp pitimnin’ tabıslı ham na’tiyjeli bolıwı ko’p jaqtan og’an 
baylanıslı. Bunın’ ushın kontragent haqqında, onın’ o’ndirislik yaki sawda 
xızmetin ko’rsetiw quwatı, finans jag’dayı, texnikalıq u’skenelengenligi, 
ma’nzili ha’m onın’ muwapıqlılıg’ı haqqında anıq mag’lıwmatqa iye boladı.
Sonday-aq, en’ za’ru’r ma’selelerdin’ biri pitimdi a’melge asırıwdı 
qarjılandırıw, yag’nıy kredit esabınan, naq pulg’a, yamasa o’nimnin’ bir 
bo’legi esabınan ha’m t.b.
Toplang’an mag’lıwmatlar tiykarında kommertsiyalıq-texnikalıq 
tapsırması tayarlanadı. Sonday-aq, to’lew ta’rtibi, jetkizip beriw sha’rti, 
buyırtpanı tayarlaw mu’ddeti islep shıg’ıladı. Son’ıraq birge islesiwge 
nıshan etip alıng’an firmag’a jazba ra’wishte birge islesiw boyınsha usınıs 
jiberiledi. Usınısta o’zinin’ kommertsiyalıq–texnikalıq tapsırmalarının’ 
sha’rti ha’m usınıstın’ a’mel qılıw mu’ddeti ko’rsetiledi. (Ma’selen 1 
ay ishinde). Eger bul mu’ddette onnan juwap kelmese, demek, ol birge 
islesiwdi qa’lemegen boladı. Eger de birge islesiw haqqında juwap alınsa, 
kommertsiya pitimin a’melge asırıwdın’ keyingi basqısh isleri baslanadı. 
Bunda da’slep, birgeliktegi istin’ ha’r tu’rli ta’replerin anıqlaw boyınsha 
so’ylesiwler o’tkiziledi ha’m sha’rtnamanın’ teksti tayarlanadı. Son’ıraq 
onı imzalaw ma’resimi o’tkiziledi.
Kontragent sha’rtnamanı ulıwma tu’rinde, yaki, ha’r bir statyanı 
o’z aldına imzalap tastıyıqlawı mu’mkin. Kelisilgen sha’rtnama a’dette 
ta’replerdin’ usı is ushın juwapkerli wa’kili yamasa basshı ta’repinen 
imzalanadı.

---

73
Kommertsiya pitimin a’melge asırıwda ha’r eki ta’reptin’ huquq ha’m 
minnetleri haqqındag’ı razıshılıqtı sa’wlelendiriwshi yuridikalıq hu’jjet bul 
kontrakt esaplanadı. Kontrakt pitimin a’melge asırıw sha’rti onı orınlaw 
ta’rtibin belgilep beredi. Kontraktta to’mendegiler o’z sa’wleleniwin tapqan 
bolıwı sha’rt:
o’nimnin’ yaki xızmettin’ atı ha’m mug’darı;
–
tovardın’ ha’m xızmettin’ sapasın ha’m mug’darın anıqlaw usılı;
–
jetkizip beriw mu’ddeti, ornı ha’m sha’rti;
–
kontrakt bahası;
–
to’lew sha’rti;
–
tovar yaki xızmetti tapsırıw ha’m qabıl qılıw sha’rti;
–
jetkizip beriwdegi kepillik ha’m ondag’ı xoshametlew yaki ja’rima 
–
ilajları;
ta’replerdin’ kelispewshilik jag’dayındag’ı arbitraj;
–
ta’replerdin’ yuridikalıq ma’nzili ha’m rekvizitleri;
–
ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an zıyandı qaplaw sha’rti;
–
qanday jag’daylarda juwapkershilikten azat bolıw sha’rti;
–
kontrakttı toqtatıw ha’m biykar etiw ta’rtibi;
–
juwapker shaxslar imzası.
–
Ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an barlıq mashqala ha’m variantlardı 
esapqa alg’an halda sha`rtnama islep shıg’ıw qıyın. Lekin ol qanshelli 
puxta du’zilgen bolsa, pitimnin’ a’melge asıwı sonshelli sapalı ha’m 
mu’ddetinde boladı.
Sha`rtnamanın` quramı shama menen to’mendegi bo’limlerden ibarat 
bolıwı mu’mkin:
1. Kirisiw bo’limi. Bunda pitim boyınsha ulıwma mag’lıwmat beriledi, 
yag’nıy, ta’replerdin’ atı, pitim mazmunı, nomeri, du’zilgen sa’ne ha’m 
ornı.
2. Sha`rtnama predmeti. Tovar yaki xızmetlerdin’ sapa ha’m mug’darı 
ko’rsetilgen halda sıpatlama ko’rsetiledi. Eger sha`rtnama qurılıs obekti 
boyınsha bolsa onın’ tolıq texnikalıq sıpatlaması ko’rsetiledi.
3. Tovar yaki xızmet mug’darı. Bunda onın’ mug’darın anıqlaw ushın 
qollanılatug’ın o’lshew birligi (dana, kub, metr, tonna ha’m t.b.) ha’m 
jetkiziliwi lazım bolg’an mug’dar, onı jetkizip beriw grafigi ko’rsetiledi. 
Bunda tovardı oraw haqqında kelisiw za’ru’r, sebebi tovardı eki tu’rli 
mug’darda o’lshew parqlanadı:
a) brutto – oralg’an;
b) netto – oralmag’an.

---

74
4. Tovar ha’m xızmet sapasın anıqlaw. Sha`rtnamanın` bul bo’liminde 
tovar ha’m xızmettin’ sapasın anıqlaw usılı ha’m onı o’tkiziw ta’rtibi 
ko’rsetiledi.
Sapanı anıqlaw:
bar standartlardın’ tiykarında bolıwı mu’mkin;
–
standart bar bolmasa onın’ texnikalıq sha’rtine qaray;
–
ma’pdar ta’reptin’ u’lgi nusqası tiykarında;
–
tovardın’ quramın tekseriw tiykarında;
–
yaki da’lda’lshı sapasına kepillik bermesten qalay bolsa solay 
–
jetkizip beriw mu’mkin.
5. Jetkizip beriw sha’rti. Sha`rtnamanın` bul bo’liminde tovardı 
ju’klew, tu’siriw, saqlaw, transport qa’rejetleri qaysı ta’repten to’leniwi, 
ol tosattan, apatshılıq aqıbetinde buzılsa, nabıt bolsa, kim ta’repinen 
qaplanıwı ko’rsetiledi. Transport qa’rejetlerinin’ tovar qunında u’lken 
mug’dardı qurag’anı sebepli, du’nya ju’zinde onı jetkizip beriwde ha’r tu’rli 
ta’jiriybeler qollanıladı.
«franko-sklad satıwshı», bunda transport qa’rejetlerin qarıydar o’z 
–
moynına aladı;
«franko-sklad qarıydar», bunda qarıydar transport qa’rejetlerin o’z 
–
moynına almaydı.
6. Jetkizip beriw mu’ddeti. Bunda tovardın’ jetkizip beriliwinin’ anıq 
ku’n, ay, kvartalı, olar arasındag’ı aralıq mu’ddetler ko’rsetilgen boladı.
7. Sha`rtnama bahası. Sha`rtnama bahası a’dette tovardın’ mug’darının’ 
birligi bahasına qaray anıqlanadı. Eger de bir neshe tu’rli tovar bolsa, 
ha’r qıylı tovar bahasına qaray, mug’darının’ qunı o’z aldına esaplap 
ja’mlenedi.
Bahalar u’sh tu’rli tiykarda bolıwı mu’mkin:
1. O’zgermes baha (kontrakttın’ a’mel qılıw dawamında o’zgermeydi).
2. O’zgerip turıwshı baha. Bazardın’ jag’dayına qaray o’zgerislerdi 
esapqa alıw ko’rsetip o’tiledi. Bunda a’lbette bahanın’ o’zgergenligi 
haqqındag’ı mag’lıwmat deregi belgilenedi.
3. Jılısıp turıwshı. Bunda tovardın’ bahası onın’ o’zine tu’ser bahasının’ 
o’zgeriwine qaray o’zgeriwi esabınan alıng’an boladı. Bahanı belgilewde 
tu’rli sharayatlarg’a qaray ma’selen, ma’wsimge, satıw mug’darına, ha’m 
tag’ı basqalarg’a qaray og’an shegirmeler belgileniwi mu’mkin.

---

75