O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

1-tema. İSbİleRmenlİK xızmetİn Sho’lKemleStİRİW
ha’m onı huquqıy Ra’SmİyleStİRİW
1. İsbilermenlik xızmetinin’ mazmunı, huquq-minnetleri ha’m wazıypaları
2. İsbilermenlik xızmetinin’ formaları. Ka’rxanalardın’ tu’rleri, kishi biznes 
3. İsbilermenlik xızmetin ma’mleketlik dizimnen o’tkiziw. Ayırım xızmet 
tu’rleri ushın ruxsatnama alıw ta’rtibi
4. Ka’rxananı sho’lkemlestiriw, du’ziw ushın kerekli hu’jjetler ha’m olardı 
ra’smiylestiriw
1. İsbilermenlik xızmetinin’ mazmunı, huquq-minnetleri
ha’m wazıypaları
Bazar ekonomikasına tiykarlang’an xojalıq ju’rgiziw sharayatında 
isbilermenlik ekonomikanı ha’reketlendiriwshi ku’sh esaplanadı. Qanday da 
bir ma’mlekette isbilermenlik xızmetin a’melge asırıw ha’m rawajlandırıw 
ushın kerekli huquqıy ha’m sho’lkemlestiriwshilik sha’rayatlar jaratılg’an 
bolsa, sol jerde ekonomikanın’ o’siwi, rawajlanıwı ushın tiykar jaratılg’an 
boladı. Bu’gingi ku’nde ma’mleketimizde islep shıg’arılıp atırg’an jalpı 
ishki o’nimnin’ derlik 80 protsenti, sanaat o’nimlerinin’ 78 protsentten 
zıyatı, awıl xojalıg’ı ha’m usaqlap satıw sawda aylanısının’ derlik barlıq 
o’nimleri ma’mleketlik emes sektordın’ u’lesine tuwrı kelmekte. 
«İsbilermen» degende da’ramat alıw maqsetinde, juwapkershilikti 
moynına alg’an halda ja’miyetke payda keltiriwshi qanday da bir 
ekonomikalıq xızmet penen shug’ıllanatug’ın shaxs tu’siniledi. O’zbekstan 
Respublikasının’ «İsbilermenlik haqqında» g’ı nızamında to’mendegishe 
anıqlama beriledi: «İsbilermenlik – mu’lkshilik subektlerinin’ payda alıw 
maqsetinde ta’wekelshilik etip ha’m mu’lk juwapkershiligi tiykarında 
a’meldegi nızamlar shen’berinde baslama menen ekonomikalıq xızmet 
ko’rsetiw»di an’latadı. 
«İsbilermenlik» tu’sinigi isbilermennin’ entsiklopediyalıq so’zliginde 
to’mendegishe ta’riyiplenedi:
İsbilermenlik – (ingl. enterprise) jeke da’ramat, payda alıwg’a 
qaratılg’an puqaralardın’ erkin xızmeti. Bul xızmet o’z atınan, o’zinin’ 

---

6
menshik juwapkershiligi ha’m yuridikalıq ta’reptin’ yuridikalıq juwap-
kershiligi tiykarında a’melge asırıladı. İsbilermen (fran. entrepreneur) 
nızam ta’repinen qadag’an etilmegen barlıq xojalıq xızmeti, atap aytqanda, 
da’lda’lshılıq, satıw, satıp alıw, ma’sla’ha’t beriw, bahalı qag’azlar menen is 
alıp barıw menen shug’ıllanıwı mu’mkin.
Sotsiallıq–ekonomikalıq qublıs sıpatında isbilermenlik ken’ sotsiallıq–
ekonomikalıq qatnasıqlardı o’z ishine aladı ha’m bunda huquqıy, ruwxıy 
ha’m tariyxıy ta’replerde bar. Da’slepki da’wirlerde «isbilermen» ko’birek 
«mu’lk iyesi» tu’sinigi menen birdey tu’sinilgen. Keyinirek anıq xojalıq 
turmısında qatnasıwshı kapitaldın’ mu’lk kapitalınan ajıralıp shıg’ıwı 
na’tiyjesinde «İsbilermen» tu’sinigi «mu’lk iyesi» tu’sinigine tuwrı kelmey 
qaladı. 
Ekonomika pa’ninde isbilermenlik haqqındag’ı tu’sinikler XVIII 
a’sirde R.Kantilon, A.Tyurgo, F.Kene, A.Smit, J.B.Sey shıg’armalarında 
payda bola basladı. Bul da’wirde isbilermenlik xızmeti haqqındag’ı 
ekonomikalıq sho’lkemlestiriwshilik ha’m ruwxıy klassifikatsiyaları 
eklektik mazmunınan ibarat ha’r tu’rli ko’z-qaraslar payda bolg’an. 
İsbilermenlik xızmetine tiyisli a’hmiyetli anıqlamalardın’ tariyxıy 
o’zgeriwshen’ligi menen birge, onın’ jan’a tu’sinikler ha’m ma’nisler menen 
bayıtılıp barılg’anlıg’ı ma’lim.
İsbilermenliktin’ en’ da’slepki basqıshlarında onın’ a’hmiyetli belgisi 
bolıp qanday da bir shaxs isbilermen xızmetinin’ paydalılıg’ı yaki 
zıyanlılıg’ı esaplang’an. Keyinirek isbilermenliktin’ sotsial-ekonomikalıq 
wazıypası ken’eyip tu’rli bazarlarda talap penen usınıstın’ ten’ salmaqlıg’ın 
tiklewge tiyisli ta’wekelshilik xızmetinen ibarat dep ta’n alındı.
Bazar ekonomikasının’ teren’ rawajlanıp barıwı na’tiyjesinde 
«İnvestitsiya iyesi» ha’m «İsbilermen» tu’sinikleri bir–birinen ajıralıp 
barmaqta. İsbilermen investitsiyasın aylanısqa qoyadı, onın’ ko’beyiwin 
ta’miyinlep baradı. İsbilermen o’z qarjıları menen birge sırttan alıng’an 
qarjıların qosıp, o’zinin’ aldına qoyg’an maqsetine erisiw ushın o’zinin’ 
pikirlerin, bilimin, ko’nlikpe ha’m ta’jiriybelerin ko’p payda alıw ushın 
ta’wekel iske sarıplaydı. R.Kantilon ha’m onnan keyingi neoklassik 
mektep wa’killeri o’z miynetlerinde ta’wekelshilik tiykarında ba’sekilesip 
sawda xızmeti menen shug’ıllanıwshı ka’rxana iyesin «İsbilermen» dep 
esaplaydı. Olar isbilermennin’ alg’an paydasın «ta’wekelshilik ushın 
to’lem» dep qarag’an. Bul «Paydanın’ investitsiyadan alınatug’ın paydadan 
ha’m miynet haqıdan ayırmashılıg’ıda a’ne usında» dep qarag’an.

---

7
İ. Fon Tyunen isbilermenlikte ta’wekelshilik penen innovatsiya xız-
metine tiyisli wazıypalardı birlestiriw pikirin bildiredi. Ol «İsbilermenlik 
paydası ta’wekelshilikten ha’m jan’alıqlardı qollap ekonomikalıq na’tiyje-
likke erisiw arqalı alınatug’ın da’ramattı quraydı» degen pikirdi bildiredi. 
Jan Batist Sey bolsa isbilermendi «da’lda’lshı, islep shıg’arıw faktorlarının’ 
birlestiriwshisi, ta’jiriybe ham bilim iyesi» dep ta’riypleydi. «Onın’ 
da’ramat mug’darı isbilermenlik qa’biletinin’ bahası» deydi. V. Zombart 
bolsa «İsbilermenliktegi ta’wekelshilik tek g’ana sanaat, sawda da g’ana 
bolmay, basqa salalarg’a da tiyisli» – dep, olardı qaraqshı ha’m talawshılar 
menen ten’lestiredi. İ.Shumpeter bolsa, isbilermenliktin’ baslı a’hmiyetli 
ta’repleri dep:
1. Tutınıwshılarg’a belgisiz, jan’a tovarlardı islep shıg’arıwdı;
2. O’ndiristin’ dawam etiwin ta’miyinlewdi;
3. Jan’a tovarlardı o’zlestiriwdi;
4. Shiyki zatlardı isletiwdi;
5. Tarawdı jetilistiriwdi ko’rsetip beredi.
Ol «İsbilermen mu’lk iyesi bolıwı sha’rt emes, ol jallanba bolıwı da 
mu’mkin. İsbilermen jan’a kombinatsiyalardı a’melge asırıwshı shaxs» – 
dep aytadı. Bazı bir a’debiyatlarda «biznes» ha’m «isbilermen» tu’sinikleri 
o’z aldına ko’rsetilip, isbilermenlikti o’ndiris salasındag’ı, biznesti bolsa 
o’ndiristen basqa salalardag’ı ekonomikalıq xızmet sıpatında qaraydı.
«Biznes» ha’m «isbilermenlik» tu’siniklerinin’ mazmunı bir-birine 
jaqın. Bul so’z ingliz tilinen alıng’an bolıp, biznes «is», men «adam» 
degen ma’nisti an’latadı.
Biznes – isbilermenlik ekonomikalıq kategoriya bolıp, ol xojalıq ju’ri-
tiw usılı, xojalıq xızmetinin’ tu’ri. İsbilermenlik subektleri ha’r qıylı: 
olar – jeke isbilermenler, fizikalıq ta’repler, ka’rxanalar, sho’lkemler ha’m 
olardın’ atınan is ju’rgiziwshi yuridikalıq ta’repler, aktsionerlik jamiyetleri, 
sonday-aq, ma’mleketlik ka’rxanalardın’ isbilermenlik tiykarında xızmet 
ko’rsetip atırg’an subektleri bolıwı mu’mkin. Biraq ma’mlekettin’ 
isbilermenlik ta’rtibin qadag’alawshı sho’lkemleri, onın’ xızmetkerleri 
isbilermenlik subekti bola almaydı.
«İsbilermenlik obekti» degende, en’ da’slep belgili bir xızmetti tu’si-
nemiz. 
İsbilermenlik xızmeti – bazar ekonomikasının’ o’z aldına buwın-
larında, qayta islep shıg’arıw barısında xızmet ko’rsetiwshi sho’lkem-
lestiriwshilik, ekonomikalıq, finans, huquqıy ha’m basqa xojalıq qatna-
sıqlarının’ kompleksi sıpatında alıp qaraladı. Sol sebepli isbiler menlik – 
bazar ekonomikasının’ rawajlanıwın ta’miyinlewshi qural bolıp esaplanadı. 

---

8
Biraq isbilermenlik ja’miyette o’z-o’zinen ju’zege shıqpaydı. Rawajlang’an 
ma’mleketler ta’jiriybesi sonı ko’rsetedi, isbilermenlik xızmeti jaqsı 
huquqıy baza bar bolg’an jag’dyda da, jeterli sho’lkemlestiriwshilik 
ha’m ekonomikalıq sharayatlar bar bolmasa rawajlanbaydı. Demek, 
isbilermenlik penen ekonomikalıq o’siw ha’mme waqıt bir-birine 
baylanıslı tu’rde, qabatlasıp baradı. İsbilermenlik ba’rqulla belgili bir 
bag’darlarda sho’lkemlesip anıq formalarda ko’rinedi, lekin xojalıq 
ju’ritiw usılı sıpatında bir neshshe ulıwma o’zgesheliklerge iye. Ma’selen, 
xojalıq subektlerinin’ erkinligi, ekonomikalıq ma’pke iye bolıwı, xojalıq 
ju’ritiwdin’ udayı qa’terliligi ha’m juwapkerliligi esaplanadı. Sonday 
aq, isbilermenlik en’ da’slep novatorlıq penen belgilenedi, sebebi ol 
mudamı ekonomikalıq xızmette jan’alıqlardı tabıw, olardı engiziw, xızmet 
na’tiyjeliligin ko’teriw ushın ha’rekette bolıwı lazım.
İsbilermenliktegi erkinlik, en’ da’slep erkin tu’rde biyg’a’rez ra’wishte 
bir qararg’a keliw imka’niyatın beredi, bul qarar bolsa bazar mexanizminin’ 
ha’reketin ta’miyinleydi. Aytayıq, ma’lim bir investitsiyag’a iye ha’m 
niyeti bar shaxs bizneske kirisiwi, o’zinin’ kommertsiyalıq isin yaki 
islep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriwi mu’mkin. Sebebi o’ndiris resursların, 
yag’nıy islep shıg’arıw quralların ha’m jumıs ku’shin bazardan satıp alıwı 
mu’mkin. Ne islep shıg’arıw, qansha islep shıg’arıw, kimge satıw, qanshag’a 
satıw erkin ta’rizde, bazar jag’dayın u’yrengen halda, isbilermen ta’repinen 
sheshiledi. Lekin ha’r bir isbilermen hesh qashan bir o’zi, jekke bola 
almaydı. Tuwrı, isbilermen joqarıdan xojayınlıq etiwden, ne islew, qanday 
islewdi belgilep beriwden azat bolıwı mu’mkin, biraq bazardan ha’m onın’ 
qatan’ talaplarınan, nızam ha’m mexanizmlerinin’ ta’sirinen sırtta qala 
almaydı. Solay etip, bazar ekonomikasına tiykarlang’an xojalıq ju’ritiw 
forması ko’pshilik xızmetinin’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı.
İsbilermenlik xızmetinin’ huquq-minnetleri ha’m wazıypaları. Bazar 
ekonomikasına o’tiw da’wirinde isbilermenlikti rawajlandırıw ushın 
za’ru’r huquqıy jag’day jaratıw en’ a’hmiyetli wazıypa esaplanadı. Bizge 
belgili, isbilermenlik ha’r qıylı sotsiallıq normalar ta’sirinde bolıp, olardın’ 
ishinde huquqıy normalar, jumıstag’ı pa’kizelik, epshillik, a’dep–ikramlılıq 
qag’ıydaları jetekshi orınlarda turadı.
Prezidentimiz İ. A. Karimov bul jo’ninde «Kishi biznes ha’m jeke 
isbilermenliktin’ izbe-iz rawajlanıp barıwın ta’miyinlew arqalı biz 
ma’mleketimizde ja’miyetimizdin’ sotsiallıq-siyasiy tiregi ha’m tırnag’ı 
bolg’an orta klastın’ qa’liplesiwine ha’m onın’ barg’an sayın bekkemlenip 
barıwına erisip atırmız.

---

9
Ba’rimizge ayan, a’yne sol sotsiallıq qatlam, yag’nıy, orta klass 
elimizde a’melge asırılıp atırg’an reformalarımızdı ja’ne de teren’lest-
riwden, ma’mleketimizdin’ izbe-iz ha’m bir tegis rawajlanıwınan en’ 
ma’pdar bolıp tabıladı. Sol sebepli kishi biznes ha’m jeke isbilermenlik 
bu’gingi ku’nde ja’miyetimizdegi sotsiallıq ha’m siyasiy pa’rawanlıqtın’ 
kepilligi ha’m su’yenishine, jurtımızda rawajlanıw jolında belsene 
ha’reketlendiretug’ın ku’shke aylanıp barmaqta»
2
dep aytıp o’tti.
İsbilermenliktin’ huquqıy tiykarları O’zbekstan ha’m Qaraqalpaqstan 
Respublikalarının’ Konstitutsiyaları, Puqaralıq ha’m Xojalıq protsesual 
kodeksleri, a’meldegi nızamlar, Oliy Ma’jlis ha’m Joqarg’ı Ken’es 
qararları, Prezident pa’rmanları ha’m qararları, Ministrler Kabinetinin’ 
ha’m Ministrler Ken’esinin’ qararlarında, Ministrliklerdin’ huquqıy 
hu’jjetlerinde belgilep berilgen. İsbilermenlik penen shug’ıllanbaqshı bol-
g’an ha’r qanday shaxs o’z baslaması boyınsha, o’z ıqtıyarı menen basqa 
bir shaxstın’ zorlawısız yaki ko’rsetpesisiz xızmet tu’rin tan’laydı. 
İsbilermenlik xızmeti menen shug’ıllanıwshılar to’mendegi printsip 
ha’m sha’rtlerge qarap is ju’rgiziwi kerek boladı (1-sızılma).
Mu’lk qatnasıqlarına 
qatnasıwshılar
Ekonomikalıq erkinlik
Kommertsiyalıq sırg’a 
iye bolıw
Ekonomikalıq 
ha’reketleri ushın
Payda alwg’a 
umtılıw, qatnasıw
Isbilermenliktin’ 
printsipleri ha’m 
sha’rtleri
A’meldegi nızamlar 
shen’berinde xızmet 
ju’ritiw