O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari


 İsbilermenlik xızmetinin’ formaları


Download 0.83 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/45
Sana30.04.2023
Hajmi0.83 Mb.
#1411246
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
isbilermenlik

2. İsbilermenlik xızmetinin’ formaları.
Ka’rxanalardın’ tu’rleri, kishi biznes
Ekonomikalıq protsesler qanshelli na’tiyjeli bolsa, ja’miyet materiallıq 
ha’m ma’deniy jaqtan sonshelli joqarı da’rejede boladı. Ekonomikalıq 
protseslerdin’ na’tiyjesi a’melde xızmet ko’rsetip atırg’an isbilermenlerdin’ 
sanı ha’m sapası ha’mde sol xızmet penen shug’ıllanbaqshı bolg’an 
adamlar sanı menen belgilenedi. Bul, o’z gezeginde, isbilermenlik isine 
jan’a isbilermenlerdi tartıw, ekonomikanı erkinlestiriw ha’m isbilermenlik 
ortalıg’ının’ da’rejelerine baylanıslı. Aqırg’ısı isbilermenlik xızmetine 
ma’mlekettin’ aralasıw da’rejesine baylanıslı.
İsbilermenlikti rawajlandırıwdın’ tiykarg’ı maqseti ma’mlekettin’ 
ekonomikalıq o’siwinin’ qosımsha deregi sıpatında sotsiallıq mashqalalardı 
sheshiwde u’lken rol’ oynaydı, ba’ntlilik mashqalaların sheshiw, milliy 
baylıqtı ko’beytiw ha’m millettin’ abadanshılıg’ı ushın xızmet etedi 
(2-sızılma).
Zamanago’y sotsial-
ekonomikalıq 
filosofiyanın’ 
qa’liplesiwi
İsbilermenlik 
ortalıg’ın 
qa’liplestiriw
Ekonomikalıq aktivliktin’ 
ayrıq sha forması sıpa-
tında isbilermenlikti 
qa’liplestiriw
Sotsiallıq ortalıqtı 
qa’liplestiriw
İsbilermenlik 
infrastrukturasın 
qa’liplestiriw
Milliy baylıq 
ha’m milliy 
abadanshılıqtın’ o’siwi
2-sızılma İsbilermenlik ortalıg’nın’ qa’liplesiwi.
İsbilermenlik xızmetin shaxslar ekonomikanın’ ha’r qıylı bag’dar-
larında, salalarında ha’m ha’r tu’rli formalarda a’melge asırıwları mu’mkin. 
Ma’selen, xızmet bag’darları boyınsha:


12
1. İslep shıg’arıw;
2. Kommertsiyalıq;
3. Xızmet ko’rsetiw;
4. Da’lda’lshılıq ko’rinislerindegi isbilermenlik.
Tarawlar boyınsha: sanaatta, awıl xojalıg’ında, agrosanaat taraw ların-
da, qurılısta ha’m basqa tarawlarda. 
Xızmet quramalılıg’ı boyınsha; arnawlı bilim talap qılmaytug’ın, 
arnawlı bilim talap qılatug’ın, joqarı texnologiya ha’m siyrek ushırasatug’ın 
bilimge tiykarlang’an isbilermenlik bar.
İsbilermenliktin’ qanday wazıypanı orınlawına bag’darlang’anlıg’ına 
qaray:
1. O’ndiristi basqarıw;
2. Qarjılandırıw;
3. Da’lda’lshılıq;
4. Kommertsiyalıq;
5. Tu’rli xızmetler ko’rsetiw ha’m ma’sla’ha’tler beriw ko’rinisinde 
bolıwı mu’mkin.
Sonı da aytıw lazım, isbilermenliktin’ ma’deniylesken ha’m jabayı 
ko’rinisleri bir-birinen parqlanadı. Ma’selen, ma’deniylesken isbilermenlik 
ja’miyetke payda keltiretug’ın xızmet penen shug’ıllanıw bolsa, jabayı 
isbilermenlik – nızamsız jollar menen pul tabıwg’a urınıw bolıp tabıladı.
O’zbekstan Respublikasında bazar qatnasıqları jag’dayında mu’lk 
qatnasıqların sheshiwge u’lken a’hmiyet berilmekte. Prezidentimiz İ.A. 
Karimov bul haqqında «Birinshi gezekte, jeke menshik mu’lktin’ huquq 
ha’m qorg’alıwın bekkemlewimiz, ha’r qanday jeke menshik mu’lk iyesi 
nızamlı jol menen qolg’a kirgizgen yamasa do’retken o’z mu’lkinin’ qol 
qatılmaslıg’ına hesh qanday guman etpesligin ta’miyinleytug’ın isenimli 
kepillikler sistemasın jaratıwımız za’ru’r. Ha’r bir isbilermen, ba’rinen 
burın, sonı anıq bilip alıw kerek, ma’mleket jeke menshik mu’lk iyesi 
huquqlarının’ qorg’awshısı bolıp tabıladı»
3
dep o’z bayanatında aytıp o’tti . 
O’zbekstan ha’m Qaraqalpaqstan Respublikasının’ isbilermenlik 
haqqındag’ı nızamına muwapıq isbilermenlik xızmetinin’ to’mendegi 
formaları bar: jeke ta’rtiptegi jeke isbilermenlik xızmeti; jallanba miynet-
3
«Ma’mleketimizde demokratiyalıq reformalardı ja’ne de teren’lestiriw ha’m 
puqaralıq ja’miyetti rawajlandırıw kontseptsiyası» O’zbekstan respublikası Prezidenti 
İslam Karimovtın’ O’zbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq palatası ha’m 
Senatının’ qospa ma’jilisindegi bayanatı. //Erkin Qaraqalpaqstan, 2010 jıl 16-noyabr 
№137


13
ti tartıwg’a tiykarlang’an jeke isbilermenlik xızmeti; shirketshilik 
tiykarındag’ı isbilermenlik; ja’ma’a’t isbilermenligi; ma’mleket isbiler-
menligi; aralas isbilermenlik – yuridikalıq ta’rep ha’m de puqaralar 
ta’repinen mu’lkti qoyıw jolı menen alıp barıladı.
İsbilermenliktin’ sho’lkemlestiriwshilik formaları og’ada ha’r qıylı 
bolıp, olardın’ birewi de tabısqa aldın ala kepillik bermeydi. İsbiler-
menliktin’ qaysı formasın tan’lawg’a to’mendegi faktorlar ta’sir etedi: isti 
an’sat baslaw imka’niyatı; onı baslawda ushırasatug’n nızam – qag’ıydalar; 
istin’ qarjı menen ta’miyinleniwi; istin’ ko’lemi ha’m mug’darı; 
to’lenetug’ın salıqlardın’ mug’darı.
Egerde isti bir shaxstın’ o’zi sho’lkemlestirip alıp barsa, ol jeke 
isbilermen esaplanıp, mu’lkke jalg’ız o’zi iyelik qıladı ha’m tu’sken 
da’ramattı bir o’zi o’zlestiredi. Bunday jeke isbilermenlik bir qatar 
abzallıqlarg’a iye: isbilermen o’z xızmetin hesh bir sha’rtnamasız, tek 
o’z qararına muwapıq baslawı mu’mkin; hesh bir joqarıdan beriletug’ın 
buyrıqqa baylanıslı bolmay qarar qabıl qıladı; ol tek o’z qararına juwap 
beredi ha’m sog’an tiykarlanıp is tutadı; korporatsiyalardag’ı sıyaqlı waqtı–
waqtı menen hesh kimge esap bermeydi; o’z xızmetin qa’lewine qaray 
qa’legen jerde a’melge asıradı.
Onın’ bir qatar kemshilikleri de bar:
esapsız jeke juwapkershilikti o’z moynına aladı;
• 
is sa’tsiz bolsa, mu’lkti birotala jog’altıwı mu’mkin;
• 
ol sherikshiliktin’ qosımsha qarjılarına su’yene almaydı;
• 
aktsiya yaki basqa bahalı qag’azlar shıg’arıp satıw sıyaqlı finanslıq 
• 
usıllardan paydalana almaydı;
onın’ xızmeti tek o’zine baylanıslı bolıp, miynetke jaramsız bolıp 
• 
qalsa, isleri pa’seyip, sheklenip qaladı, qaytıs bolsa ulıwma toqtaydı;
sonnan kelip shıg’ıp basqa kompaniyalar onın’ menen ekonomikalıq 
• 
baylanıstı qa’len’kiremey a’melge asıradı.
Shirket – eki ha’m onnan artıq adamnın’ payda alıw maqsetinde 
kelisiw (sha’rtnama) tiykarında o’z qarjıların birlestirgen isbilermenlik 
xızmetinin’ forması. Shirketler eki ko’riniste bolıwı mu’mkin: tolıq yaki 
a’piwayı shirketler; juwapkershiligi sheklengen shirketler.
Tolıq shirkette onın’ barlıq ag’zaları ten’ huquqqa iye boladı. 
Juwapkershiligi sheklengen shirkette onın’ bir ag’zası tolıq huquqqa iye 
bolıp, qalg’anlarının’ huquqları sheklengen boladı ham shirkettin’ qarızları 
ushın juwapker bola bermeydi, finans hu’jjetlerine de imza qoya almaydı. 
Shirkettin’ huquqıy tiykarı onın’ ag’zaları arasında du’zilgen pitim 


14
esaplanadı ha’m ol to’mendegi ba’ntlerden ibarat boladı: ha’r bir birge 
islesiwshinin’ wa’killigi; pitimnin’ mu’ddeti; ha’r bir ag’zanın’ ulıwma iske 
qosqan qarjılarının’ ko’lemi; birlespe qarjısınan ha’r bir ag’zanın’ alıwı 
mu’mkin bolg’an anıq belgilengen pul ko’lemi; a’melge asırılıwı za’ru’r 
bolatug’ın qarjılandırıw ta’rtibinin’ bayanlaması; jan’a birge islesiwshilerdi 
qabıl qılıw ta’rtibi; shirketti tarqatıw ta’rtibi.
Shirket o’zi islep shıqqan ustav tiykarında xızmet ju’rgizedi. Shirkettin’ 
de abzallıq ha’m kemshilik ta’repleri bar. Abzallıqları: qarjılandırıw 
jag’ınan jeke iyelik firmag’a qarag’anda bir qansha ku’shli boladı; 
ha’rekettin’ tezligi; menedjerlikte qosımsha imka’niyatqa iye, ag’zaları bir-
birinin’ kemshiligin toltırg’an halda birlesedi. Kemshilikleri: shirkettin’ 
ha’r bir ag’zası basqa sheriginin’ islegen-ha’reketi ushın juwapker boladı; 
sherikler arasında o’z ara isenimsizlik payda bolıwı mu’mkin; shirket 
sa’tsizlikke ushırasa ha’m shirkettin’ bir ag’zasının’ qarızın to’lewge qarjısı 
jetpese, basqa ag’zalarının’ to’lewi sha’rt boladı; shirket ag’zalarının’ jeke 
qa’siyetlerinin’ u’lken a’hmiyetke iyeligi.
Ja’ma’a’t (korporatsiya) formasındag’ı shirket jeke ta’repler, ma’kemeler, 
sho’lkemler, ka’rxanalar qa’lewleri ha’m o’z ara kelisiwleri tiykarında 
qanday da bir maqsetti go’zlep du’zilgen isbilermenlik xızmeti. Bunda 
xojalıq xızmeti aktsionerlerdin’ aktsiya yaki paylıq (u’leslik) formasındag’ı 
qosqan qarjıları tiykarında sho’lkemlestiriledi. Korporatsiyanın’ abzallıg’ı: 
mu’ddetsiz ra’wishte xızmet ko’rsetiwi mu’mkin; korporatsiya sıng’an 
jag’dayıda onı basqarıwshılar o’z mu’lkinen ajıralıp bankrotqa ushıramawı 
mu’mkin; bir waqıttın’ o’zinde ha’r tu’rli salalarda ten’dey xızmet ju’rite 
alıwı mu’mkin.
«İsbilermenlik haqqında» g’ı nızamnın’ 3-statyasında isbilermenliktin’ 
ulıwma printsipleri ko’rsetilgen: isbilermenlikte nızamda qadag’an 
etilmegen ha’r qanday isbilermenlik xızmetin a’melge asırıwda o’z 
basqarıwındag’ı mu’lkten paydalanıwı; alg’an paydanı bo’listiriwdegi 
g’a’rezsizligi; mu’lk formasına qaramastan, xojalıq xızmetinin’ barlıq 
tu’rlerinin’ nızam aldında ten’ huquqlılıg’ı; jallanba miynetten paydalanıw 
ıxtıyarlılıg’ı ko’rsetilgen.
İsbilermen – mu’lk iyesi (subekti). Bul bolsa isbilermenlik xızmetinin’ 
materiallıq tiykarı esaplanadı. İsbilermenliktin’ tiykarg’ı maqseti – payda 
alıw. A’meldegi nızam hu’jjetlerine muwapıq alınatug’ın paydanın’ 
mug’darı sheklenbeydi. İsbilermen alg’an paydasın biyg’a’rez, o’z 
qa’lewinshe isletiw huquqına iye. İsbilermen o’zinin’ islegen ha’reketleri 
sebebinen birewge materiallıq yaki ruwxıy zıyan jetkizgen bolsa, ol bunın’ 


15
ushın mu’lki menen juwapker esaplanadı. Sonın’ menen birge, isbilermen 
o’z xızmetinde basqa xojalıq ju’ritiwshi ta’rep penen sha’rtnama tiykarında 
qatnasqa kirisedi. Sha’rtnamada ko’rsetilgen minnetlemelerdi orınlamag’an 
ta’g’dirde a’meldegi nızam hu’jjetlerine ha’m sha’rtlerine muwapıq ol mu’lk 
juwapkershiligine iye boladı. Demek, isbilermen basqa subektke zıyan 
jetkizgen esaplanadı.
İsbilermenlik ken’ ha’m tar ma’nistegi tu’siniklerge iye. Ken’ ma’niste, 
isbilermenlik – jeke ma’pke tiykarlang’an, subekt aldında turg’an maqsetke 
erisiwge qaratılg’an, onın’ tikkeley qatnasıwında o’zinin’ jeke faktorları 
(mu’lki, fizikalıq ha’m aqıl miynetine uqıplılıg’ı, bilimi, ta’jiriybesi, 
sotsiallıq ortalıqtag’ı da’rejesi, huquqları, jeke islegen – ha’reketleri, 
aldınnan ko’re biliwi)ne tiykarlanıp a’melge asırılatug’ın intelektual 
xızmeti esaplanadı. Tar ma’niste, isbilermenlik xızmeti ekonomikalıq 
salanın’ ha’r tu’rli xızmeti emes, ba’lkim tek ekonomikalıq salanın’ ha’r 
tu’rli da’rejeleri – u’y xojalıg’ın ju’rgiziwden baslap tovar islep shıg’arıw, 
xızmetler ko’rsetiwge shekem bolg’an jumıslar menen baylanıslı.
Solay etip, isbilermenlik ha’r qıylı xızmet tu’rleri bolıp, ol o’z ishine 
jan’a tovarlardı islep shıg’arıw, jan’a texnologiyanı engiziw, tovarlardı satıw 
ushın jan’a bazarlarg’a kirip, jan’a tutınıwshılar shen’berin ken’eyttiriw, 
jan’a o’ndiriske jan’a resurslardı, qarjı menen ta’miyinlew dereklerin 
tartıw, basqarıw jan’alıqların engiziw, jan’a sherikshilik qatnasıqların, sol 
esaptan, xalıq aralıq qatnasıqlardı qa’liplestiriwdi o’z ishine aladı.
Ka’rxanalardın’ tu’rleri. İsbilermenlik xızmetinin’ bag’darları, tu’rleri 
ha’m formalarınan kelip shıg’ıp, ka’rxanalar da tu’rli ko’riniste boladı. 
Olar bir-birinen, birinshiden, mu’lkke iyelik etiw tiykarına qaray ha’m 
ekinshiden, alıng’an da’ramatlardı o’zlestiriwine qaray ajıralıwı mu’mkin. 
Ma’selen, jeke iyeliktegi jeke ka’rxana: shirketshilik tiykarındag’ı ka’rxana; 
ja’ma’a’tlik ka’rxana, aktsionerlik ka’rxana; ma’mleketlik ka’rxana; qospa 
ka’rxana; xolding kompaniyaları; sın’ar ka’rxanalar; konsalting birlespe; 
venshur ka’rxana; distribyuter ka’rxana; juwapkershiligi sheklengen 
ka’rxanalar.
Sonday aq, ka’rxanalar u’lken–kishiligine qaray kishi, orta ha’m iri 
ka’rxanalar toparına bo’linedi.
Jeke ka’rxana xojalıq ju’ritiwdin’ sonday bir sho’lkemlestiriwshilik–
huquqıy forması bolıp, onda mu’lk iyesi bir shaxs yaki shan’araq boladı 
ha’m xızmetten kelgen da’ramattı (ha’r qıylı to’lem ha’m salıqlar 
to’lengennen keyin) ha’mmesine tolıq iyelik qıladı. Qalaberse, xızmettegi 
qa’wip-qa’ter ha’m kemshilikler ushın da bir o’zi juwapker boladı.


16
Bunday formadag’ı ka’rxanalar usaqlap satıwda, ulıwma awqatlanıw 
salasında, ha’r tu’rli ma’sla’ha’txanalar ko’rinisinde, turmıs jag’ınan 
xızmet ko’rsetiwde, fermershilikte, den sawlıqtı saqlaw salasında, 
o’nermentshilikte ko’birek ushıraydı ha’m a’dette kishi ka’rxana 
formasında boladı, bunda isbilermennin’ o’zi miynet islep tovar o’ndiriwi, 
xızmet ko’rsetiwi mu’mkin, yaki o’zi basqarıp jallanba jumısshı 
miynetinen paydalanıwı mu’mkin.
Shirketshilik tiykarındag’ı ka’rxana eki ha’m onnan artıq shaxslar 
mu’lklerinin’ o’z ara birlesiwi tiykarında du’zilip, onın’ u’sh ko’rinisi – 
a’piwayı, tolıq ha’m komandit tu’rleri boladı.
A’piwayı shirket ka’rxanada mu’lk ham isbilermenlik ha’reketleri 
ulıwma shirketshilik ma’plerine erisiw maqsetinde birlesedi. Bunday 
birlesiw formasında sho’lkem bolmaydı, sebebi shirketshilik sheriklerinin’ 
ha’r biri o’z aldına ha’reket qıladı. U’shinshi shaxslar ushın bul birlespe 
ulıwma joq yaki jasırın esaplanadı. Biraq a’piwayı shirketshilikte 
qatnasıwshı shaxslar o’z huquqı ha’m minnetlerin ulıwma ma’p ushın 
isletedi. Mu’lk ma’selesinde u’shinshi shaxs aldında minnetlemeleri 
tolıq saqlanıp qalınadı. Bunday shirketshilik ag’zaları kelisilgen u’lesti 
qosıwları za’ru’r ha’m ko’rilgen zıyan ha’m qarızlardı to’lewde ten’dey 
qatnasıwları lazım boladı. Olar isbilermenlikti alıp barıwda ten’ huquqqa 
iye bolıp shirketshilikke kiritken u’lesine qaramastan, isti ten’dey alıp 
barıwı, alıng’an paydanı bo’listiriwde qatnasıwı, kerekli waqıtta shirketten 
shıg’ıwı ha’m mu’lktin’ bir bo’legine iyelik etiwi mu’mkin. Eger shirket 
ko’rgen zıyan onın’ mu’lkinin’ qunınan artıq bolsa, o’zinin’ barlıq mu’lki, 
sol esaptan jeke mu’lki menen juwap beredi.
Tolıq shirkette de tap a’piwayı jasırın tu’rdegi shirketke uqsap, 
onın’ ag’zalarının’ ma’plerinin’ birligi seziledi. Eger a’piwayı shirkette 
ulıwma ma’p jasırın tu’rde bolsa, tolıq shirkette u’shinshi shaxslar menen 
bolatug’ın barlıq qatnaslar, ulıwma shirkettin’ ma’pi anıq ko’rinip turadı.
A’piwayı shirketke uqsap tolıq shirkette de sho’lkem bolmaydı. Pitimler 
barlıq ag’zalardın’ ma’plerin go’zlep, olardın’ birewi yaki bir neshesinin’ 
atınan du’ziledi. Lekin sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarda tolıq shirketshilik 
onın’ sheriklerinin’ atı menen is ju’ritiwshi birden bir firma sıpatında ha’reket 
qıladı. Shirket jallanba islewshilerdin’ miynetinen de paydalanadı. Shirketler 
mu’lki, a’dette, onın’ ag’zalarının’ u’lesinen ha’m alıng’an paydadan quraladı 
ja’ne ol sheriklerge ulıwma mu’lk bolıp xızmet qıladı. Barlıq shirketshiler 
xızmeti ushın ag’zalar arasındag’ı kelisiw tiykar boladı. Shirket boyınsha 
kelisiw to’mendegi ma’jbu’riy qosımshalardı o’z ishine aladı:


17
shirkettin’ atı;

ha’r bir sheriktin’ familiyası, ismi, sha’ripi;

isbilermenlik xızmetinin’ tu’ri ha’m ma’nzili;

ha’r bir sheriktin’ qosqan qarjı mug’darı;

da’ramat ha’m keliwi mu’mkin bolg’an zıyandı bo’listiriw sisteması;

ha’r bir sheriktin’ kompensatsiya alıw usılı.

Ka’rxana xızmetinen keletug’ın da’ramat sheriklerge tiyisli boladı. 
Shirket ag’zaları paydanı o’z ara ma’p kelisim tiykarında bo’listiriwi 
mu’mkin. Ha’r bir shirket ag’zası birdey mug’darda investitsiya qosıwı 
ma’jbu’riy emes. Bazı bir jag’daylarda bir sherik ulıwma hesh na’rse 
qospawı mu’mkin. Sebebi onın’ qandayda saladag’ı ta’jiriybesi, ka’sibi 
ha’m bilimi mu’lk bolıp xızmet qılıwı mu’mkin.
Komandit shirketshiliginde sherikler ishinen birewi kreditor aldında 
tolıq (sheklenbegen) juwapkerlikke iye boladı. Tolıq juwapker shaxs 
haqıyqıy ag’za, sheklengen juwapkerler amanatshı ag’za yaki komanditler 
dep ataladı. Komandit kreditorlar aldında o’zinin’ jeke mu’lki emes, 
ba’lkim ulıwma mu’lkke qosqan u’lesi menen juwapker boladı.
Tolıq shirkette ha’r bir sherik shirket xızmetinde jeke qatnasıwı kerek 
bolsa, komanditler shirketinde o’z mu’lkin kiritiwden basqa minnetlemege 
iye emes. Olar u’shinshi shaxslar menen bolatug’ın pitimlerde qatnaspaydı 
ha’m olardın’ atı u’shinshi shaxslar ushın belgisiz bolıp qaladı.
Ja’ma’a’tlik ka’rxana – bul sonday xojalıq ju’ritiw forması bolıp, onda 
barlıq mu’lk ha’m alınatug’ın payda onın’ miynet ja’ma’a’tine tiyisli boladı. 
Ol to’mendegishe du’ziliwi mu’mkin:
miynet ja’ma’a’ti ta’repinen ma’mleketlik mu’lkti satıp alıw jolı 

menen;
onsha u’lken bolmag’an ma’mleketlik ka’rxanalardı ja’ma’a’tlik 

ka’rxanag’a aylandırıw jolı menen;
fizikalıq ha’m yuridikalıq ta’replerdin’ mu’lkin ıqtıyarlı ta’rizde 

birlestiriw jolı menen.
Aktsionerlik ja’miyetleri sonday xojalıq forması bolıp, onın’ ustav 
fondı ja’miyettin’ nominal qunı belgili aktsiyalar sanına bo’lingen 
boladı ha’m usı ja’miyet fondı, usı aktsiyalardı satıw arqalı qa’liplesedi. 
Aktsionerlik ja’miyetler ashıq yaki jabıq tu’rde bolıwı mu’mkin. Eger onın’ 
aktsiyaları ashıq yaki jazılıw jolı menen satılsa, bahalı qag’azlar bazarında 
hesh kim ta’repinen sheklenbey erkin sawda-satıq qılınsa, «ashıq tu’rdegi 
aktsionerlik ja’miyet» dep ataladı. Eger onın’ aktsiyaları bahalı qag’azlar 
bazarında aylanısta bolıwı ja’miyet ustavına muwapıq qadag’an etilgen 


18
yaki sheklengen bolsa ha’m ol tek atı jazılg’an (iyesi jazılg’an) aktsiyalardı 
shıg’arsa «jabıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyet» dep ataladı.
Ashıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyetti basqa tu’rdegi ja’miyetke 
aylandırıw mu’mkin emes. Jabıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyetti bolsa, 
onın’ aktsiyalarına ashıq tu’rde jazılıw yaki olardı fond bazarında 
satıw ushın shıg’arıw jolı menen ashıq tu’rdegi aktsionerlik ja’miyetine 
aylandırılıwı mu’mkin.
Ha’zirgi bazar ekonomikası jag’dayında iri islep shıg’arıwdı 
sho’lkemlestiriwdin’ en’ ken’ tarqalg’an forması – aktsionerler kompaniyası 
(korporatsiyası) bolıp esaplanadı. Aktsionerler kompaniyası ko’plep jeke 
kapitallardı ha’m jeke jamg’armalardı qosıw arqalı aktsiyalar shıg’arıw 
jolı menen du’ziledi. Aktsiya – bahalı qag’az bolıp, o’z iyesin aktsionerlik 
kapitaldın’ jeke iyesi qıladı ha’m og’an aktsionerler ja’miyeti da’ramatının’ 
bir bo’legin (o’z qolındag’ı aktsiyalardın’ nominal qunına sa’ykes 
ta’rizde) alıw ha’m de kompaniyanı basqarıwda qatnasıw huquqın beredi. 
Aktsionerlik ja’miyeti alg’an paydalar (o’ndiristi ken’eyttiriwge ajratılg’an 
qarjılar, basshı xızmetkerlerdin’ aylıg’ı ham salıqlar shegirip qalıng’annan 
keyin) dividendler formasında aktsionerler arasında bo’listiriledi. 
Dividendler qansha ko’p bolsa, aktsiyalardın’ kursı, yag’nıy olardın’ real 
bahası, sonsha joqarı boladı. Aktsionerlerdin’ ulıwma jıynalısında («bir 
aktsiya – bir dawıs» printsipi boyınsha o’tetug’ın) kompaniyanın’ basshı 
(basqarıw) organların saylaydı ha’m qadag’alap baradı, aktsionerlerdi 
qadag’alaw paketine iyelik qılıwshı (aktsionerler jıynalısında ko’pshilikti 
ta’miyinleytug’ın) jeke adamlar, ka’rxanalar, ma’mleketlik organlar qarar 
qabıl etiwde sheshiwshi dawısqa iye boladı.
Jeke isbilermenlikten ha’m shirkettegi sherikten o’zgesheligi, 
aktsionerler o’z kompaniyasının’ qarızları ushın mu’lki menen juwapker 
emes. Kompaniya bankrotqa ushırasa, ol tek o’z aktsiyalarının’ qunınan 
ayrılıwı mu’mkin. Birlespeler aktsiyadan tısqarı, obligatsiyalardı, yag’nıy 
aldınnan belgilengen da’ramatlardı (ma’selen, altı ayda bir ma’rte) alıp 
turıw huquqın beretug’ın bahalı qag’azdı shıg’arıp satıwı mu’mkin. 
Tiyisli mu’ddet o’tkennen keyin kompaniya obligatsiya iyesine onın’ 
nominal qunın to’leydi. Obligatsiya iyesi (aktsionerlerden o’zgesheligi) 
korporatsiyanı basqarıwda qatnaspaydı. Egerde, aktsionerler kompaniyası 
o’z minnetlemelerin orınlamasa, ol kompaniyanı sud juwapkerlikke 
tartıwı mu’mkin. Aktsiyalar, ko’rip turg’anımızday, obligatsiyalarg’a 
qarag’anda o’zgeshe. Sebebi dividendler obligatsiyalar boyınsha protsentler 
to’lengennen keyin to’lenedi. Biraq inflyatsiya sharayatında obligatsiyalar 


19
qa’dirsizlenedi. Sebebi obligatsiyalar ushın beriletug’ın da’ramatlardın’ 
mug’darı aldınnan belgilengen boladı. Ashıq aktsionerlik ja’miyetinde 
mu’lk penen basqarıw bir-birinen derlik ajıralg’an boladı. Birlespe 
ishindegi ekonomikalıq ha’kimiyat professional basqarıwshılardın’ qolında 
boladı (texnokratiya).
O’ndiris a’sbaplarının’ iyeleri (aktsionerler) islep shıg’arıw protsesinin’ 
o’zinde, a’dette qatnaspaydı. Sonlıqtan, xojalıqtı na’tiyjeli ju’ritiw, islep 
shıg’arıw qurallarınan aqılg’a muwapıq paydalanıw u’stinen qadag’alaw 
mashqalası keskinlesedi. Sebebi texnokratiyanın’ o’zi bunnan tikkeley 
ma’pdar emes. Solay etip, iri aktsionerler kompaniyası mu’lk iyesinin’, 
texnokratiya xızmeti u’stinen islep shıg’arıw protsesinin’ o’zinde jeke 
qadag’alaw imka’niyatı qalmaydı. İslep shıg’arıw protsesinen tısqarıda 
aylanıs salasında qadag’alaydı. Mu’lktin’ aktsionerlik forması bul qarama–
qarsılıqtı fond birjasında aktsiyalardı erkin satıw ja’rdeminde sheshedi. 
A’ne, usı jerde texnokratiya xızmetinin’ ekonomikalıq na’tiyjesine baha 
beriw imka’niyatın do’retetug’ın obektiv mexanizm a’mel qıladı. Eger 
na’tiyjelilik jeterli bolmasa, ol dividend ko’lemine ha’m aktsiyalar kursının’ 
ha’reketine unamsız ta’sir ko’rsetedi. Aktsiyalar kursının’ to’menlep ketiwi 
aktsionerlerdin’ firma islerine aralasıwlarına ha’m texnokratiyag’a ta’sir 
o’tkiziwge jumıstan bosatıw yaki lawazımdı to’menletiw, firmanı jabıw, 
toqtatıw, basqarıw xızmetkerlerinin’ miynet haqısın o’zgerttiriw sıyaqlı 
qurallardan paydalanıwg’a ma’jbu’r qıladı.
Kooperativ ha’m ma’mleketlik ka’rxanalar. Mag’lıwmatlarg’a 
qarag’anda, du’nyada derlik bir million kooperativ sho’lkemler islemekte. 
Olardın’ ko’bisi o’zinin’ ba’sekilesiw qa’bilietin arttırıwg’a urınıp 
atırg’an mayda jeke isbilermenlerdin’ birlesiwi negizinde ju’zege keledi. 
Kooperatsiyanın’ bunday formaları agrar sın’ar ka’rxanlarg’a a’sirese 
ta’n. Ha’zirgi ku’nde olar Frantsiya ha’m GFR da barlıq awıl xojalıq 
ka’rxanalarının’ keminde 80 protsentin ha’m de Shvetsiya, Daniya, 
Norvegiya, Finlyandiya, Gollandiya ha’m Yaponiyada derlik 100 protsentke 
jaqının qamtıp alg’an. Bunda fermerler erkin tovar islep shıg’arıwshı 
bolıp, qalg’an jag’daylarda tayar o’nimdi saqlaw, qayta islew, satıw, ot-jem, 
to’gin, texnika satıp alıw, bir-birlerine finanslıq ko’mek beriw ha’m tag’ı 
basqa wazıypalardı sheshiw ushın o’z ku’sh-g’ayratların birlestiredi.
Kooperativ ka’rxanalardın’ payda bolıwının’ basqa bir usılı – miynet 
ja’ma’a’ti ta’repinen jeke firmanın’ satıp alınıwı ha’m onın’ kooperativge 
aylandırılıwı bolıp esaplanadı. Bul, a’dette firmanın’ sınıwı ha’m 
jumısshılardın’ jumıssız qalıw qa’wpi ju’zege kelgende payda boladı. 


20
Ma’mleket bunday kooperativlerdin’ bolıwınan ma’pdar ham olardı 
qollap-quwatlaydı. Ka’rxanalardı miynet ja’ma’a’tine mu’lk qılıp beriw-
ekonomikalıq boranlardın’ aqıbetlerin saplastırıwdın’ ha’m is penen 
ba’ntlik da’rejesin saqlap qalıwdın’ jeterlishe na’tiyjeli ha’m ken’ tarqalg’an 
usılı esaplanadı.
İslep shıg’arıwdı sho’lkemlestiriwdin’ barlıq tiykarg’ı mashqalaların 
jumısshılardın’ qatnasıwında sheshiwdi ko’zde tutıwshı en’ demokratiyalıq 
forma kooperativler bolıp esaplanadı. Kooperativ ag’zası onın’ iyesi 
sıpatında ka’rxananın’ barlıq iskerliginin’ aqırg’ı na’tiyjesinen tuwrıdan-
tuwrı ma’pdar. Solay etip, bul jerde islep shıg’arıw qurallarının’ iyesi 
menen xızmetkerler arasındag’ı qarama-qarsılıqlar saplastırıladı.
Aktsionerlik kompaniyasında da islep shıg’arıw tap usınday bolıp 
sho’lkemlestiriledi. Olarda miynet ja’ma’a’tleri aktsiyalardın’ qadag’alaw 
paketine iye bolıp, bunı basqarıw sistemasın demokratiyalastırıw ushın 
paydalanadı. Basqarıw apparatı, o’zin-o’zi basqarıw usılınan paydalanıw 
esabınan keskin qısqarttırıladı.
Biraq kooperativ ha’reketinin’ rawajlanıwı ha’m ken’ jayılıwına tosıq 
bolıwshı faktorlarda bar. Tiykarg’ılarınan biri basqarıwdın’ salıstırmalı 
tu’rde pa’s da’rejedeliliginde. Ga’p sonda, kooperativlerde menedjer 
da’rejesinin’ eki jaqlamalılıg’ı: og’an boysınıwshı adam bir waqıttın’ 
o’zinde onı jallawshı ekenligi sebepli onın’ intizam ornatıwı, jumısshılardı 
jallaw ha’m bosatıw boyınsha huquqları sheklengen. Kooperativ 
xızmetkerlerinin’ bir ta’repten menedjerlerdi jallawı ha’m olardın’ 
miynetine haqı to’lewi, ekinshi ta’repten bolsa olardın’ ko’rsetpelerine 
boysınıwları lazımlıg’ı miynet intizamının’ bekkemleniwine ja’rdem 
bermeydi.
Ekinshi faktor – islep shıg’arıwdı ken’eyttiriw ushın za’ru’r bolg’an 
qosımsha finanslıq qarjılardı tartıwdın’ qıyınshılıg’ında. Basqarıw 
ha’m finans intizamı da’rejesinin’ pa’sligi sebepli kredit beriwshiler 
kooperativlerge isenbeydi. Kooperativ ag’zaları bolsa alıng’an paydanı 
o’ndiristi ken’eyttiriwge sarıplaw ornına ko’binese onı «jep jatıw» dı abzal 
ko’redi.
Ma’mleket isbilermenligi ekonomikanı ma’mleketlik jol menen 
ta’rtipke salıw maqsetinde erisiwdin’ en’ za’ru’r qurallarının’ biri bolıp 
esaplanadı. Ma’mleket isbilermenligi jumıs penen ba’nt etiw siyasatın 
a’melge asırıwda, sotsiallıq ha’m o’ndirislik infrastrukturanı ta’miyinlewde, 
bir qatar a’meliy–texnikalıq ha’m sotsiallıq rejelerdi a’melge asırıwda 
u’lken a’hmiyetke iye boladı.


21
Ma’mleket ıqtıyarındag’ı ka’rxanalar, en’ da’slep, ekonomikanın’ 
oraylastırılg’an basqarıwsız normada isley almaytug’ın tarawlarında 
(temir jol, telegraf, poshta, irrigatsiya qurılmaları, telekommunikatsiyalar), 
sonday-aq, qa’rejetler uzaq mu’ddetten keyin qaplanatug’ın (energetika, 
turmıs jag’ınan xızmet ko’rsetiw), iri kapitallarg’a mu’ta’j tarawlarda 
(o’ndiriwshi sanaat, transport) ha’reket etedi. Bunnan tısqarı, ma’mleket 
a’dette ilim-texnika jag’ınan keleshegi bar tarawlardı (yadro energetikası, 
kosmos izertlewleri, elektronika, neft ximiyası) sonday aq, sotsiallıq 
sistema (densawlıqtı saqlaw, ta’lim, turmıs jag’ınan xızmet ko’rsetiw) nı 
qarjı menen ta’miyinlep turadı.
Ma’mleketlik ka’rxanalardın’ u’sh tiykarg’ı tu’rin o’z aldına ko’rsetiw 
mu’mkin:
Ma’mleketlik basqarıw ma’kemelerine tikkeley boysınıwshılar;
Maqsetlerin ha’m xızmet shen’berin ma’mleketlik basqarıw 
ma’kemeleri belgilep berse de, salıstırmalı biyg’a’rez bolg’an ha’m de 
bazarg’a ha’m o’zin-o’zi qarjı menen ta’miyinlewge mo’lsherlengen;
Erkin tovar islep shıg’arıwshılar sıpatında is tutatug’ın (a’dette, olar 
aktsiyalardın’ qadag’alaw paketi ma’mleketlik bolg’an kompaniyalar) 
ka’rxanalar. Ekinshi ha’m u’shinshi tu’rdegi ka’rxanalar, bir ta’repten, 
paydanı maksimallastırıwg’a qaratılg’an, ekinshi ta’repten olardı hu’kimet, 
ma’mleket ekonomikanı ta’rtipke salıw wazıypaların sheshiw ushın 
paydalanıwı mu’mkin.
Qospa ka’rxanalar – eki ha’m onnan artıq yuridikalıq ta’rep, yag’nıy 
ka’rxanalar mu’lkin qosıw jolı menen du’zilgen ka’rxanalar. Biraq 
a’meliyatta xojalıq subektlerinin’ sırt el sherikleri menen birgelikte 
du’zilgen ka’rxanaları «qospa ka’rxana» dep aytılmaqta. Bul ka’rxanalar 
ma’mleketimizge aldın’g’ı sırt el texnologiyaların, basqarıw ta’jiriybesi 
ha’m qosımsha finanslıq resurslardı (investitsiyalardı) alıp kiredi ha’m 
eksporttı ko’beyttiriw imkanın beredi. Qospa ka’rxanalar sheklengen 
juwapkershilikke iye bolg’an ja’miyet (juwapkershiligi sheklengen 
ja’miyet), aktsionerlik ja’miyeti ha’mde nızam ta’repinen sheklenbegen 
basqa formalarda, eki ha’m onnan artıq bolg’an sherik ka’rxanalar 
arasında du’zilgen sha’rtnama tiykarında payda boladı. Qospa ka’rxana 
xojalıq ju’ritiw subekti esaplanıp qaysı ma’mlekette du’zilgen bolsa, 
sol ma’mlekettin’ nızamları tiykarında xızmet ko’rsetedi. Sırt el 
firmaları, wa’killikler bir sırt eldin’, elimiz territoriyasında qanday da 
bir ekonomikalıq–xojalıq xızmetin a’melge asırıw maqsetinde du’zilgen 
bo’limler bolıwı mu’mkin. Biraq olar qospa ka’rxana emes. Elimizde, 


22
sırt el kompaniyaların, ka’rxanalardın’ filialların, wa’kilxanaların 
sho’lkemlestirip xızmet ju’ritiwge nızamda ruxsat etilgen. Olardı du’ziwde 
ma’mleketlik dizimnen o’tkiziw ushın du’ziwshi ma’mleketke Amerika 
dolları esabında belgili mug’darda to’lem to’lewi lazım. Eger de sırt 
el firmalarının’ xızmeti da’ramat alıwg’a bag’darlang’an bolsa, olar 
ma’mleketlik ka’rxanalar sıyaqlı, biraq arnawlı ta’rtipte salıq to’leydi.
Sırt el firmaları wa’killikleri payda alıw xızmeti menen shug’ıllanbawı 
mu’mkin. Olardın’ xızmeti sırt eldegi firmalar ta’repinen qarjılandırıladı. 
Bul sıyaqlı wa’killikler tek wa’killik wazıypaların orınlaydı. Ma’selen, sırt 
el firmasının’ wa’killeri, elimizdegi sherikleri, ma’mleketlik ma’kemelerdin’ 
aldında, sırt ellik firmalar atınan wa’killik qıladı, sha’rt namalar du’zedi, sol 
sırt ellik firmalardın’ o’nimlerin ha’m ko’rsetetug’ın xızmetlerin reklama 
qıladı. Bular usı ma’mlekettin’ bazarın u’yreniw ha’m investitsiya kirgiziw 
qanshelli maqsetke muwapıqlıg’ın anıqlaw ushın ja’rdem beredi.
Sırt ellik wa’killikler rezident emes dep esaplansa, sırt ellik ka’rxanalar 
yuridikalıq ta’rep bolıp rezident esaplanadı. Onın’ ustav kapitalında tek 
usı sırt el ka’rxanasının’ kapitalı isletiledi. Ol sırt el investorı ta’repinen 
tikkeley du’ziliwi yaki sın’ar ka’rxanalar formasına iye bolıwı mu’mkin. 
Olardın’ ashılıwı ushın to’mendegi ma’jbu’riy sha’rtlerge a’mel qılınıwı 
lazım:
ashılg’an sın’ar ka’rxanag’a mu’lkti yaki onın’ bir bo’legin beriw;

sın’ar ka’rxanag’a beriletug’ın mu’lkke iyesinin’ yaki onın’ wa’kil-

ligine iye bolg’an ma’kemenin’ razıshılıg’ının’ bolıwı;
du’zip atırg’an ka’rxana sın’ar ka’rxanasına beriletug’ın mu’lkke 

iyelik qılmawı.
Sın’ar ka’rxananı ashıw ha’m onı dizimnen o’tkiziw tiykarg’ı ka’rxa-
nalardı sho’lkemlestiriw ta’rtibinde a’melge asırıladı. Sın’ar ka’rxanalar, 
du’ziwshi ka’rxanalar sıyaqlı huquq ha’m jen’illiklerden paydalanadı 
ha’m juwapkerlikke iye boladı. Du’ziwshi ha’m sın’ar ka’rxanalar 
arasındag’ı qatnasıqlar du’ziliw hu’jjetleri tiykarında ta’rtipke salınadı. 
Ha’r qanday formadag’ı mu’lkke iye bolg’an ka’rxanalar o’zinin’ 
filialların ashıwg’a haqılı. Filial yaki wa’kilxana bankte esap betin yaki 
ag’ımdag’ı esap betlerin ashıwı mu’mkin. Olarg’a tiykarg’ı ka’rxana 
atınan xojalıq sha’rtnamaların du’ziw huquqı beriledi. Sha’rtnama 
boyınsha juwapkershilik ka’rxananın’ moynına ju’klenedi. Bunday 
filial yaki wa’kilxanalar a’dette, jergilikli sharayatlardı, imka’niyatlardı 
anıq esapqa alıp bir yaki bir neshe xızmet tu’rlerin a’melge asırıw ushın 
sho’lkemlestiriliwi mu’mkin.


23
Filial ha’m wa’kilxanalar jan’adan is baslag’an isbilermenlerdin’ o’z 
jumısların biyg’a’rez, erkin alıp barıwları, a’ste-aqırınlıq penen bizneske 
kirip barıwları ushın sha’rayat jaratıp beriw wazıypasın o’teydi. Sebebi 
filiallar menen olardın’ bas ka’rxanaları arasındag’ı qatnasıqlar a’dette, 
xojalıq ishindegi xojalıq esabı tiykarında qurıladı.
Xolding – mu’lk iyeleri ta’repinen bir qansha biyg’a’rez, erkin 
aktsionerlik ja’miyetleri xızmetin qadag’alaw maqsetinde du’zilgen 
ja’miyet. Xoldingke birlesken ka’rxanalardı, a’dette «sın’ar ka’rxanalar» 
dep te ataydı. Xolding yaki bas xolding kompaniyası o’zinin’ sın’ar 
ka’rxanalarının’ aktsiyalarının’ qadag’alaw paketlerin o’zinde ja’mlew 
jolı menen finans kapitalın toplaydı. Aktsiyalardan alıng’an dividendler 
onın’ tiykarg’ı da’ramatı esaplanadı. Xolding kompaniyası o’z na’wbetinde 
o’z aktsiyaların shıg’arıp aktsionerlik ja’miyeti formasında da ko’riniwi 
mu’mkin. Xolding qatnasıwshısının’ amanat pul qarjıları, bahalı qag’az-
lar, tiykarg’ı qurallar yaki basqa materiallıq baylıqlar formasında 
boladı. Amanatlardın’ qunı barlıq xolding qatnasıwshıları qatnasıwında 
bahalanadı.
Sın’ar ka’rxana – ko’binshe ka’rxananın’ rawajlanıp barıwı dawamında 
bas ka’rxana ta’repinen sho’lkemlestiriledi ha’m tolıq erkinlikke iye 
bolg’an yuridikalıq ta’rep sıpatında xızmet ko’rsetedi. Biraq bas ka’rxana 
sın’ar ka’rxananın’ aktsiyalarının’ tiykarg’ı bo’leginin’ (qadag’alaw paketi) 
iyesi sıpatında onın’ xızmetine ta’sir o’tkiziwi mu’mkin.
Xolding kompaniyaları, erkin xızmet ko’rsetiwshi o’z aldına 
aktsionerlik ja’miyetlerdin’ aktsiyalarının’ qadag’alaw paketlerin bir shaxs 
ta’repinen satıp alınıwı arqalı da sho’lkemlestiriliwi mu’mkin.
Xolding ma’mleketke tiyisli yaki jeke bolıwı da mu’mkin. 
Ma’mleketlik xoldingte aktsiyalardın’ qadag’alaw paketi ma’mleketke 
tiyisli boladı. Xolding kompaniyalar eki tu’rli bolıwı mu’mkin:
1. Finanslıq xolding. Ol tiykarınan qadag’alaw basqarıw wazıypasın 
orınlaydı;
2. Aralas xolding. Ha’r tu’rli xojalıq xızmeti ha’m sawda-satıq penen 
shug’ıllanadı.
Sırt el ka’rxanası, sırt ellik investor ta’repinen tikkeley du’ziliwi 
yaki respublikadag’ı mu’lk iyelerinen konvertirleniwshi valyutag’a 
satıp alıng’an mu’lk tiykarında sho’lkemlestiriliwi mu’mkin. Sırt ellik 
ka’rxananın’ xızmeti da’ramat alıwg’a bag’darlang’an bolsa, olardan 
ma’mleketlik ka’rxanalarg’a belgilengen ta’rtipte salıqlar o’ndiriledi, 
a’meldegi nızamshılıq shen’berinde salıq jen’illikleri engiziledi.


24
Konsalting birlespeleri – firmalarg’a ha’r tu’rli bag’darlarda ma’sla’ha’t 
xızmetlerin ko’rsetiwge qa’nigelestirilgen ekonomikalıq xızmet. Konsalting 
birlespeleri, ma’sla’ha’t bazarın payda etiw jolı menen isbilermenlik 
xızmetinin’ rawajlanıwına u’lken ja’rdem ko’rsetedi. Sebebi bunday 
wazıypalardı ayırım firmalardın’ o’zleri talap da’rejesinde a’melge asıra 
almawı mu’mkin. Konsalting birlespeleri (firmaları) to’mendegi ma’sla’ha’t 
xızmet tu’rlerin a’melge asırıwları mu’mkin:
barlıq mu’lk formalarındag’ı ka’rxanalardı dizimge alıw ushın 
• 
du’ziw hu’jjetlerin tayarlaw boyınsha ma’sla’ha’tler beriw;
marketing boyınsha izleniwler o’tkiziw;
• 
menshiklestiriw, aktsionerlestiriw bag’darlamaların islep shıg’ıw;
• 
sırtqı ekonomikalıq xızmet boyınsha ma’sla’ha’t beriw;
• 
reklama strategiyasın islep shıg’ıw, reklama materialların tayarlaw 
• 
ha’m olardı tarqatıw;
huquq, finans, sho’lkemlestiriwshilik, basqarıw ma’seleleri boyınsha 
• 
ma’sla’ha’tler beriw;
intellektual mu’lkti qorg’aw ma’selesi boyınsha ma’sla’ha’tler beriw;
• 
xızmetkerlerdi tayarlaw ha’m qa’nigeligin arttırııw;
• 
firmanın’ is usılın islep shıg’ıw;
• 
qa’wipsizlik texnikası, o’ndiris sanitariyası ma’deniyatı, qorshag’an 
• 
ortalıqtı qorg’aw ma’seleleri boyınsha ma’sla’ha’tler beriw;
investitsiyalardı tartıw, jen’illetilgen kredit alıw, za’ru’rli resurslardı 
• 
ha’m kapitallardı satıp alıw boyınsha ma’sla’ha’tler beriw;
texnikalıq joybarlardın’ ekspertizası boyınsha ma’sla’ha’tler beriw 
• 
ha’m.t.b.
Venshur ka’rxanalar – ilim ha’m innovatsiyanın’ salmag’ı joqarı bolg’an 
salalarg’a tiyisli kishi ka’rxanalar bolıp, olar ilimiy–injenerlik isler boyınsha 
jan’alıqlardı do’retiw ha’m olardı engiziwge tiykarlang’an boladı. Bunday 
ka’rxanalarg’a a’dette, o’z ideyaların o’ndiriske engizip, belgili payda alıwg’a 
umtılıp atırg’an alımlar, injenerler, oylap tabıwshılar tiykar saladı. Bunday 
ka’rxanalar jan’a tovar u’lgilerin do’retiw, o’ndiristi basqarıw, kommertsiya 
sırın sho’lkemlestiriwdin’ jan’a usılların islep shıg’ıw ha’m a’meliyatqa 
engiziw, iri firmalar ha’m ma’mleketlik ijara sha’rtnamsı buyırtpaların 
orınlaw isleri menen shug’ıllanıwı mu’mkin. Sonday aq, olardın’ quramında 
da’lda’lshı ka’rxanalarda bolıwı mu’mkin. Olar mu’ta’j ka’rxanalarg’a pulı 
ko’p qarız beriwshi investorlardı tabıwg’a ja’rdem beredi.
Distribyuter ka’rxana – sawda-satıq penen shug’ıllanıwshı, da’lda’lshı 
ka’rxana bolıp, bir iri kompaniyanın’ tovarların u’steme haqı qoyıp o’zinin’ 
atınan satıw menen shug’ıllanadı.


25
Sonday-aq, a’meliyatta franshayzer usılında islewshi ka’rxanalar 
da sho’lkemlestiriliwi mu’mkin bolıp, olar jeke isbilermen sıpatında, 
sha’rtnama tiykarında, bir iri kompaniyanın’ o’z bazarların ken’eyttiriw 
maqsetinde arnawlı ko’rsetken orında onın’ atınan xızmet ju’ritedi. Bular 
restoranlar, asxanalar, avtoservisler, jetkizip beriw byurosı, azıq-awqat 
du’kanları, huquqıy oraylar, salıq xızmetleri ha’m t.b. bolıwı mu’mkin. 
Franshayzer qol astındag’ı isbilermen ko’rsetip atırg’an xızmeti yaki 
satıp atırg’an tovarına u’steme haqı qoymaydı, xızmet haqını tiykarg’ı 
ka’rxanadan aladı. 
Juwapkershiligi sheklenbegen firmalar. Bul firma sherikshilik 
tiykarında payda boladı. Sheriklerdin’ da’slepki mu’lki «firmanın’ ustav 
kapitalı» dep ataladı. Ustav kapitalg’a ha’r bir sherik o’z u’lesin qosadı. 
Lekin sherikler tolıq huquqlı ha’m huquqı sheklengen bolıwı mu’mkin. 
Tolıq huquqlı sherikler firmanın’ juwapkershiligin, paydasın ha’m zıyanın 
birge ko’redi. Olar ustav fondına qansha u’les qosqan bolsa, u’lesine qarap 
payda aladı. Ma’selen, qanday da bir shaxs firmanın’ ustav fondına 20 
protsent bergen bolsa, ol paydanın’ 20 protsentin aladı.
Egerde firma bankrotqa ushırap sınsa, sherikler zıyandı birgelikte 
ko’teredi, yag’nıy bir sherik basqasının’ juwapkershiligin o’z moynına 
aladı. Firmada 5 adam sherik bolıp xızmet qılsa, firma sınsa, olardın’ 
ekewi firmanın’ zıyanın to’lewge qu’direti jetpese, qalg’an u’sh sherik 
olardın’ moynındag’ı zıyandı o’zinikine qosıp to’leydi.
Juwapkershiligi sheklengen firma. Bul firmag’a sherik bolıwshılar 
o’z mu’lkin ortag’a taslap ustav fondına qoyg’an payı (u’lesi) esabınan 
qa’liplesedi. Usınday firmalardın’ atına ingliz tilinde «LTD», nemis 
tilinde bolsa «KORG» dep «limited» degen so’z qosılıp «sheklengen» 
degen ma’nisti bildiredi. Juwapkershiligi sheklengen firma tek ustav fondı 
mug’darı da’rejesinde g’ana ten’ bolg’an qarjıg’a minnetlemesi boladı. 
Ustav fondınan artıqsha bolg’an qarızı bolsa, onnan hesh qanday jol menen 
o’ndirip bolmaydı.
Ha’zirgi zaman korporatsiyaları. İri ka’rxanalardın’ o’z abzallıqları 
bar. En’ da’slep, bul bazardı u’yreniw ha’m qa’liplestiriwde, materiallıq 
ha’m finanslıq resurslardan ustalıq penen paydalanıwda, ken’ ko’lemli 
ilimiy izertlewler ha’m ta’jiriybelerdi sho’lkemlestiriwde ju’da’ u’lken 
imka’niyatlarg’a iye. İri ka’rxanalar bazar konyukturasının’ o’zgerislerinen 
jaqsıraq qorg’alg’an. Sebebi bir waqıttın’ o’zinde ekonomikanın’ ha’r tu’rli 
tarawlarında ha’r qıylı tovarlardın’ jeterlishe u’lken u’lesin islep shıg’arıp 
atırg’an eken, mayda firmalardan o’zgesheligi, bahalardı ta’rtipke salıp 
turıw quralına iye.


26
İri islep shıg’arıw ko’lemi jumısshılardı miynet predmetleri ha’m 
qurallarında teren’irek qa’nigelestiriw imkanın beredi, sol sebepli islep 
shıg’arıw qa’rejetleri bir qansha kemeyedi, o’nimnin’ sapası jaqsılanadı. 
Tuwrı, o’ndiristin’ ha’m ka’rxana ko’lemelerinin’ o’siwi o’zinin’ ta’biyg’ıy 
shegaralarına iye. İri ka’rxanalardın’ na’tiyjeli islewi ushın za’ru’r 
sharayatlar standart tovarlarg’a g’alaba talaptın’ bar ekenligi esaplanadı.
Kishi biznes iri ka’rxanalardın’ xızmeti ushın tarlıq qılatug’ın, payda 
ko’lemi kemirek salalarda xızmet ko’rsetedi. Kishi biznes u’lken kapital 
talap qılmag’anlıg’ınan epshil boladı. Bir saladan basqasına tez o’tip, bazar 
konyukturasına tez iykemlesip aladı. Kishi biznes jasawshan’ boladı. İri 
kapitaldı ekinshi da’rejeli salalarg’a, yag’nıy, mayda tutınıw buyımların 
islep shıg’arıwg’a qoyıp bolmaydı. Na’tiyjede bul salalar kishi mu’lk 
iyelerine qaladı. Texnikanın’ rawajlanıwı mayda ka’rxanalarda payda alıw 
imka’niyatın jaratadı. Sol sebepli kishi biznes jan’a texnikalıq tovarlardı da 
jaratadı. Kishi biznes xızmetinin’ tu’rleri to’mendegi bag’darlarda bolıwı 
mu’mkin: sanaat, yag’nıy islep shıg’arıw, xızmet ko’rsetiw, kommert-
siyalıq, sawda xızmeti.
Kishi biznes salası iri bizneske salıstırg’anda to’mendegi abzallıqlarg’a 
iye: ha’reket erkinligi, yag’nıy «joqarıg’a boysınıw» degen ta’rtiptin’ 
joqlıg’ı; maslasıw, iykemlesiw, beyimlesiw ha’m tez qarar qabıl etiw 
imka’niyatı; jergilikli sharayatqa tez ko’nligedi; mayda bizneske hu’kimet 
ta’repinen salıq, kredit salalarında jen’illiklerdin’ belgileniwi; u’lken qarjı 
talap etpewi; tezlik penen materiallıq utısqa erisiw imka’niyatı; isbilermen 
o’z ka’rxanasında bir neshe tu’rdegi jumıslardı bir o’zi orınlay alıw 
mu’mkinligi.O’zinin’ «Kishi biznes» degen atına qaramastan onın’ islep 
shıg’arıw ha’m kommertsiyalıq tu’ri barlıq rawajlang’an ma’mleketlerdin’ 
ekonomikasında en’ u’lken a’hmiyetke iye.

Download 0.83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling