O. S. Rayimjonova M. G. Tillaboyev sh. U. Ergashev

1.3.Sanoq sistemasi va uni o‘zgartiish usullari 
1.3.1 
Turli xil sanoq tizimlarida tartib hisobi. 
Zamonaviy hayotda biz pozitsion sanoq tizimlaridan foydalanamiz, ya'ni 
raqam bilan ko'rsatilgan raqam yozuvidagi raqamning holatiga bog'liq bo'lgan 
tizimlar. Shuning uchun, kelajakda biz faqat "pozitsion"atamasini qoldirib, ular 
haqida gaplashamiz. 
Raqamlarni bir tizimdan boshqasiga qanday tarjima qilishni o'rganish uchun o'nlik 
tizim misolida raqamlarning ketma-ket yozilishi qanday sodir bo'lishini tushunamiz. 
Bizda o'nlik raqamlar tizimi mavjud bo'lganligi sababli, raqamlarni yaratish uchun 
bizda 10 ta belgi (raqamlar) mavjud. Biz tartib hisobini boshlaymiz: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 
6, 7, 8, 9. Raqamlar tugadi. Biz raqamning bit chuqurligini oshiramiz va kichik 

---

10 
raqamni nolga aylantiramiz: 10. Keyin barcha raqamlar tugamaguncha yana eng past 
darajani oshiramiz: 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19. Biz katta toifani 1 ga oshiramiz 
va eng kichigini nolga aylantiramiz: 20. Ikkala raqam uchun ham barcha 
raqamlardan foydalanganda (biz 99 raqamini olamiz), biz yana raqamning 
chuqurligini oshiramiz va mavjud bitlarni nolga aylantiramiz: 100. Va hokazo. 
Keling, 2-chi, 3-chi va 5-chi tizimlarda ham xuddi shunday qilishga harakat qilaylik(
biz 2-chi tizim uchun belgini
, 3-chi va boshqalarni kiritamiz): 
1.3.1.jadval 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
2 
10 
2 
2 
3 
11 
10 
3 
4 
100 
11 
4 
5 
101 
12 
10 
6 
110 
20 
11 
7 
111 
21 
12 
8 
1000 
22 
13 
9 
1001 
100 
14 
10 
1010 
101 
20 
11 
1011 
102 
21 
12 
1100 
110 
22 
13 
1101 
111 
23 
14 
1110 
112 
24 
15 
1111 
120 
30 
Agar raqamlar tizimi 10 dan ortiq asosga ega bo'lsa, unda biz qo'shimcha belgilarni 
kiritishimiz kerak, lotin alifbosidagi harflarni kiritish odatiy holdir. Masalan, 12 
xonali tizim uchun o'nta raqamdan tashqari bizga ikkita harf (
lar) kerak bo'ladi: 
1.3.2.jadval 
0 
0 
1 
1 

---

11 
2 
2 
3 
3 
4 
4 
5 
5 
6 
6 
7 
7 
8 
8 
9 
9 
10 
11 
12 
10 
13 
11 
14 
12 
15 
13