O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Urug‘ning yig‘ishtirib olingandan keyingi yetilishi. Urug‘ tirik organizm, 
uning asosiy hayotiy omillari nafas olish, kimyoviy tarkibining o ‘zgarishi 
va boshqalar. Urug‘ning yetilishi uni yig‘ib olish, saqlash va tinim davrida 
ham to ‘xtamaydi. Urug‘ni yigish davrida u morfologik yetiladi, lekin 
hali uning unib chiqish kuchi va darajasi past b o iad i. Urug1 t o i a yetilgan 
davrida uning hayotchanligi, unib chiqish darajasi normal holatga kelishi 
uchun yigishdan keyin m a’lum davrni, ya’ni tinim davrini o ‘tishi kerak. 
T inim d av rin in g o ‘tish m u d d a ti o ‘sim lik tu ri va u la rn in g nav 
xususiyatlariga, u ru g ia m in g onalik o ‘simlikda rivojlanish va pishish 
hamda urug'ning yig‘ib olingandan so‘ng saqlash sharoitiga bogiiq. Bu

---

davrda urug1 fiziologik biokimyoviy jarayonlarni o ‘tadi, ular to ‘la 
yetiladi va unib chiqish xususiyatiga ega boiadi. Masalan, tinim davrining 
m uddati m akkajo‘xori va bargak u ru g iarid a bir necha kun, bug‘doy, 
arpa, tariq, no‘xat, kungaboqar u rugiarida 20-40 kun boiadi.
Urug‘ning pishish davridagi sharoitga qarab tinim davri1 har xil boiadi. 
Bu davr salqin va seryogin b o is a , u ru g iam in g tinim davri uzayadi, 
aksincha, iliq va quruq b o is a , tinim davri qisqaradi. M a iu m sharoit 
t a ’sirid a u r u g ia r n in g fiziolo g ik y etilish i, y a ’ni tin im d av rid a 
yog‘ingarchilik k o ‘p b o is a , hosilni oftobda qizdirib-sham ollatish 
natijasida tinim davrini qisqartirish mumkin.
Urugiarning turli xil sifat belgilariga ega bo‘lish asoslari.
U ru g ia rn in g h ar xil b o iis h i deb ularning m orfologik belgilari, 
kimyoviy va biokimyoviy tarkibi, fiziologik holati, tirikligi, unuvchanligi 
va hosildorligi bo'yicha turli xil boiishiga aytiladi. I.G.Strona (1967) 
u ru g iarning turli xil sifat belgilariga ega bo iishini uch xil ekologik, 
onalik va genetik sabablarga boiadi:
1. 
U r u g ia r n i tu rli xil sifat belgilariga ega b o iis h id a ekologik 
sharoitning ta ’siri beqiyos bo iad i. 0 ‘simlik va urugiam ing rivojlanish 
davrida ekologik sharoit t a ’sirida har xil u r u g ia r paydo b o ia d i. 
U ru g iarn in g bu sababga ko‘ra har xil b o iish i ta ’sir qilmaydi, lekin 
m a’lum bir biologik xususiyatlarning rivojlanishiga ta ’sir ko'rsatadi.
M adaniy o‘simliklarning o ‘sish va rivojlanishi tashqi m uhitning 
har xil sharoitida o ‘tadi. R ivojlanayotgan u ru g ‘ barglar fotosintez 
mahsuli va ildiz sistemasi orqali oziq m oddalar bilan ta ’minlanadi. 
B a’zi om illar u ru qqa ijobiy, b a ’zilari esa salbiy t a ’sir k o ‘rsatishi 
mum kin. U ru g ‘ning sifatiga t a ’sir qiladigan asosiy om illardan biri 
havo harorati hisoblanadi.
E.G. Kizilova m a’lumotlariga qaraganda, makkajo‘xori gullash va 
urug‘ning shakllanish davrida 20-22 gradusga nisbatan 12-14 gradusda 
urugiarning urug iik sifati va unib chiqish quw ati 3-4 % ga pasayganligini 
ko‘rsatadi.
Bundan tashqari o‘simliklarning o ‘sish sharoitiga qarab urugiam ing 
kimyoviy tarkibi va ferm entlam ing faolligi ham o ‘zgaradi. Ob-havo 
sharoiti o ‘zgarishi bilan u ru g iard a g i zaxira oziq m oddalar miqdori 
o'zgaradi. Ayniqsa, urug1 shakllanish davrida fasl haroratining oshishi 
va namlik yetarli boiishi urug‘da oqsil moddasining to ‘planishiga ijobiy 
ta ’sir ko‘rsatadi. Demak, o'simliklaming o ‘sish va rivojlanishi, ayniqsa,

---

urug‘ tugish va shakllanish davridagi ekologik sharoit urug‘ sifatiga kuchli 
ta ’sir ko'rsatadi.
2. 
Urug‘larning har xil boiishining ikkinchi sababi onalik o ‘simlikning 
rivojlanishida namoyon b oiad i. Onalik o ‘simligidagi har xil urugiarning 
joylanishi va rivojlanishi, u ru g ia rn in g har xil oziqlanish va onalik 
o'siralikni urug‘ rivojlanishiga har xil ta ’sir ko‘rsatishi natijasida kelib 
chiqadi.
Umuman bir tup o'simlik, boshoq, ro ‘vak, so‘ta va k o ‘sakda u ru g ia r 
turlicha sifatiga ega b o iib , ular m orfologik, anatom ok, fiziologik, 
biokimyoviy k o ‘rsatkichlari boiycha bir-biridan farq qiladi. Madaniy 
o ‘simliklarda gullarining paydo boiishi, meva va urugiarning pishishi 
bir o ‘simlikning o ‘zida bir vaqtga to ‘gri kelmaydi. Boshoqli don ekinlarida 
boshoq o ‘rta qismida gullaydi, pastki va yuqori qismi esa kechroq 
gullaydi. Birinchi yoki oldin hosil b o ig a n u ru g ia r yirik b o iib , yuqori 
u ru g iik sifatiga ega b oiadi. R o‘vakli ekinlarda gullash ro ‘vakning uchki 
qismidan boshlanadi, pastki va yon shoxlarda keyin gullaydi. Shuning 
uchun ro'vakning uch qismidagi gullari yirik va u ru g iik sifati yuqori 
b o ia d i.
3) U rugiarning har xil sifatli boiishi ularning genetik jihatdan turlicha 
boiishiga bogiiqdir. H ar bir o ‘simlikda, ayniqsa, chetdan changlanuvchi 
o‘simliklarda gulning onalik og‘izchasiga boshqa o ‘simlik yoki boshqa 
guldan otalik changi tushishi mumkin. Bu hodisa urugiarning genetik 
jihatdan nafaqat bir tup o ‘simlikda, balki bir tur gulida ham har xil 
boiishiga sabab b o iad i. U rugiarning sifat belgilarining har xilligi ijobiy 
yoki salbiy b o iish i mumkin. Shuning uchun urugiarning sifat belgilariga 
salbiy ta ’sir qiladigan sharoitlarni aniqlash va bu omillarni yo‘qotish 
zarur. Ammo geterospermiyani o ‘rganish u ru g ‘ning shakllanishi va 
biologik k o ‘rsatkichlarga ega b oigan urug‘ni yetishtirishga imkon beradi.