O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

7-rasm. Bug'doy.
1,2,3-yumshoq bug'doy, unib chiqish va gullash davrida, boshoqcha; 
4,5,6-qattiq bug'doy, unib chiqish va gullash davrida, boshoqcha;
7-poxolpoya va bargning birikishi; 8-donning uzunasiga kesim i; 
a-m urtak; b-endosperm; d-m eva va u ru g ‘ qobiqlari; e-popukchasi;
9-rivojlanish davrlari; 10-kuchsiz (a ), o 'rta (b ) v a k u c h li (d ) 
bug ‘doy unidan tayyorlangan nonlar

---

va boshqa m ah su lo tlar tayyorlanadi. M urtagi, kepagi, k o ‘kartirilgan 
donlaridan shifobaxsh m ahsulotlar sifatida foydalaniladi.
B ug‘d o y d o n in in g kim yoviy ta rk ib i ju d a o ‘zg aru v ch an . U ning 
tarkibidagi oqsil, kleykovina, m a ’danli m oddalar, vitaminlar, pigmentlar, 
fe rm e n tla r iq lim , tu p ro q va so lin a d ig a n o ‘g ‘itla r, q o ‘lla n ila d ig a n
agrotexnikaga, navlariga b o g iiq holda o ‘zgarib turadi.
Bug‘doy doni tarkibidagi oqsil m iqdori undan qanday m aqsadlarda 
fo ydalanishni belgilaydi. N o n yopish uchun d on ta rk ib id a 14-15 %, 
m ak aro n m ah su lo tlari tayyorlash uchun 17-18 % oqsil b o ‘lishi talab 
etiladi. O dam lar uchun asosiy o ‘simlik oqsili m anbai bug‘doy doni b o ‘lib, 
u kundalik oziq-ovqat ratsionida oqsilga b o ‘lgan ehtiyojning 50 % ini 
qondiradi.
Kelib chiqishi va tarqalishi. B u g ‘d o y q a d im g i m a d a n iy
o ‘simliklardandir. U M isrda eramizdan 6000 yil, K avkazortida, U kraina, 
Yevropa va Osiyoda eramizdan 4000 yil m uqaddam ekilganligi m a’lum. 
Afsuski, bug‘doyning kelib chiqishi va ilk ekilgan m intaqalari to ‘g‘risida 
aniq bir m a iu m o t y o ‘q.
H o z irg i v a q td a b u g ‘doy b u tu n ja h o n d a o ‘zining ekin m ay d o n i 
b o ‘y ic h a b o s h q a e k in la r o ra s id a b irin c h i o ‘r in d a tu r a d i, u ek in
m aydonining 208,8 mln. gektarini (FAO, 2004) tashkil qiladi.
0 ‘zbekistonda bug‘doy yaqin yillargacha faqat lalmi yerlarda ekilgan. 
R e s p u b lik a m iz m u s ta q illik k a e rish g a n d a v rd a n b o s h la b q ish lo q
xo‘jaligining asosiy tarm og‘i don yetishtirishga k atta e’tibor berilmoqda. 
D on x o ‘jaligi qishloq xo ‘jaligining asosi hisoblanib, uning rivojlanishi 
xalqim izning oziq-ovqat m ahsuloti bilan to ‘la t a ’m inlanishiga im kon 
tug‘diradi. Shu sababdan 1995-yilning o ‘zida hukum atim iz qarori bilan 
lalmi yerlardan tashqari, sug‘oriladigan yerning o ‘zidan 1 mln. gektar 
yer ajratildi. Bug‘doyni sug‘oriladigan yerlarga ekishdan m aqsad don 
yetishtirishni qisqa m uddatda k o ‘paytirishdan iboratdir.
H o z irg i v a q td a 0 ‘z b e k is to n d a b u g ‘d o y aso siy e k in la rd a n biri 
hisoblanib, uning ekin m aydoni 1,3 mln. gektam i tashkil qiladi.
Sistematikasi. B ug‘doy q o ‘n g ‘ir b o sh lilar (Poaceaye, T riticum L) 
avlodiga m ansub bir yillik o ‘simlik. Akadem ik D .D . Brejnov m a’lumoti 
b o ‘y icha, b u g ‘d oy avlo d i 27 ta m ad a n iy va yovvoyi tu rla rg a ega. 
Bug'doyning hamma turlari jinsiy hujayrasidagi xrom osom alar soniga 
qarab 4 ta genetik guruhga b o iin a d i. X o ‘jalik xususiyatlariga qarab 2 
gu ru h ga ajratilad i. B ular haqiqiy yoki y alan g ‘och donli b u g ‘doylar,

---

polbasim on yoki u ru g ‘i qobiqli b ug ‘doylardir. H aqiq iy b u g ‘doyning 
y u m sh o q b u g ‘doy (T riticu m ay ectru m ) va q a ttiq b u g ‘doy tu rla ri 
(Triticum durum) dunyo dehqonchiligida bug‘doy ekin m aydonlarining 
asosiy qismini egallaydi. Yum shoq bug‘doy k o ‘p ekiladi.