O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

8-rasm. Bug'doy turlari.
1-madaniy bir donli bug'doy; 2-T im ofeem bug'doyi; 3-polba bug'doy;
4-eron bug ‘doyi; 5-qattiq bug ‘doy; 6-yum shoq bug ‘doy; a-qiltiqsiz; 
b-qiltiqli; 7-turgudum bug ‘doy; a-qiltiqsiz; b-qiltiqli; a-shoxlanadigan; b-oddiy boshoq;
8-Polsha bug ‘doyi; 9-spelta bug 'doyi;
10-pakana; a-qiltiqli; b-qiltiqsiz; 11-yum shoq donli bug'doy
H a r b ir tu r m o rfo lo g ik b e lg ila ri, b io lo g ik va ish la b c h iq a rish
xususiyatlari bilan farq qiladigan qato r navlarni o ‘z ichiga oladi. Bitta 
tu r xil doirasida kuzgi va bahorgi tezpishar ham da kechpishar navlar 
uchraydi, ular qish, qurg‘oqchilik, to ‘kilish, kasallik, zararkunandalarga 
chidamliligi va boshqa xususiyatlari bilan farq qilishi mumkin.

---

0 ‘zbekistonda va M ustaqil H am do ‘stlik m am lakatlarida ekiladigan 
k o ‘pchilik navlar yum shoq bug‘doyning lyutessens, albidum, alborubrum , 
m ilturum , grekum, eritrosperm um, ferrigenium, gostianum, barbarossa 
tu r xillariga, q attiq bug‘doyning esa melyanospus va gordeiform a tur 
xillariga kiradi.
0 ‘zbekistonda yetishtirilayotgan yum shoq bug‘doy navlari non yopish 
texnologik xususiyatlariga k o ‘ra uch sinfga b o iin a d i.
Birinchi sinfga kuchli (strogh) bug‘doyni yaxshilovchi navlar kiradi. 
U larning m uhim xususiyati shundaki, tegishli texnologik jaray on larda 
undan k atta hajmdagi g‘ovak non tayyorlanadi. Kuchli bug'doy unidan 
qorilgan xam ir m e’yoridagi konsistensiyada nisbatan k o ‘p m iqdordagi 
suvni yutadi va k a tta hajm dagi non hosil b o ‘ladi. U ning xam iri uzoq 
achishga chidamli.
Kuchli bug‘doy doni tarkibida oqsil 14 %, xom kleykovina 28 %, eng 
sifatli kley ko vina, 100 g u n d a n y o p ilg an n o n h ajm i 550 sm 3, d o n 
shishasimonligi qizil bug‘doylarda 75 %, oq donlisida 60 %, non yopish 
kuchi 280 Jo uldan kam b o im a slig i kerak. K uchli b u g ‘doylar unidan 
a ’lo sifatli non tayyorlanadi. Kuchli bug1 doy uni kuchsiz bug1 doy uniga 
q o ‘shilganda non yopish sifati (m azasi, g ‘ovakligi, hajm i va boshqa 
k o ‘rsatkichlari) yaxshilanib, qoniqarli b o ia d i. U lar ham don tarkibida 
oqsil va kleykovinaning to ‘planishiga qarab , o ‘rtacha, yaxshi va a ’lo 
sifatli kuchli b u g ‘d oylarga b o iin a d i h am d a dunyo b o zo rid a yuqori 
baholanadi.
Ikkinchi sinfga o ‘rtacha bug‘doylar, y a’ni non yopish kuchi yaxshi 
b ug‘doy (filler) navlari kiradi. U lar kuchsiz bug‘doy uniga q o ‘shilganda 
sifati sam arali yaxshilanm aydi. N o n yopiladigan un aralashm alariga 
ulardan 35-50 % q o ‘shiladi. 0 ‘rtacha b u g ‘doy donlarida oqsil m iqdori
11-13,9 %, k le y k o v in a 25-27 %, sifa ti ik k in c h i g u ru h g a k iru v c h i 
kleykovina, unining non yopish kuchi 200-280 Joul b o ia d i.
Uchinchi sinfga kuchsiz (weak) bug‘doylar kirib, ularning unidan hajmi 
kichik, xamiri oqib ketadigan, g‘ovakligi yomon, sifati qoniqarsiz non 
yopiladi. Kuchsiz bug‘doyga doni tarkibida oqsilning m iqdori 11 % dan, 
xom kleykovina 25 % d a n k am , kleyko v in an in g sifati 2-3-guruhga 
kiruvchi, 100 g undan yopilgan non hajmi 400m3, un yopish kuchi 200 
J o u ld a n k a m b o i g a n n a v la r k iritila d i. K u ch siz b u g ‘doy d o n id a n
belgilangan talablarga jav o b beruvchi non yopish uchun uning uniga 
kuchli b u g 'd o y uni q o ‘shiladi. D o n sifati qim m at (noyob) b o ig a n

---

b u g 'd o y la rg a un ing kuch i genetik jih a tid a n y u q o ri, am m o kuchsiz 
bug‘doylarga q o ‘shilganda ulam i yaxshilay olmaydigan sifatli bug‘doylar 
kiritiladi. UJar donining tarkibida kleykovina m iqdori 25 %, kleykovina 
sifati esa 2-guruhdan kam b o ‘lmasligi kerak.
Bug‘doy don sifatini yaxshilash m uam mosi m uhim aham iyatga ega, 
chunki kuchli bug‘doy donlaridan un va non tayyorlanishi yuqori b o iib , 
donning sarflanishini kam aytiradi. 100 kg dondan 115 kg yuqori sifatli 
non olish m umkin. Shuncha m iqdordagi (100 kg) sifati past dondan 91 
kg n on olinadi. Shuning uchun 0 ‘zbekistonda b u g‘doy yetishtirishni 
k o ‘paytirish, donning sifatini oshirish masalasini hal qilishga k atta e’tibor 
berilm oqda.
S A V O L L A R
1. Bug ‘doyning xalq xojaligidagi ahamiyati, ekin maydonlari, 
hosildorligi.
2. Yumshoq va qattiq bug ‘doy turlarini ta ’riflang.
3.Kuchli, o'rtacha va kuchsiz bug'doylarga qanday talablar 
qo ‘yiladi?