O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Undan ne so ‘rasang к о '/ bilan imo,
Yoki bosh irg'ishlab qiladi oson".
Abdurahmon Jomiy inson kam olotida musiqaning ham o ‘z o'rn i borligiga 
alohida e'tibor beradi. Alloma "M usiqa haqida risola" asarini yaratar ekan, o 'z
o ‘tmishdoshIarining musiqiy tarbiya haqidagi qarashlarini rivojlantiradi. Olim 
m azkur asarda an'anaga ko‘ra m usiqaning kelib chiqishi, ohanglar haqida qimmatli 
fikrlar bildiradi, m aqom larga tav sif berib, musiqa asboblari haqida ma'lumotlar 
keltiradi. U musiqaning ba'zi kuylari insonda kcrtarinki ruh paydo qilsa. ba'ziiari 
insonda ijodiy ruh paydo qiladi, deydi. Abdurahm on Jomiy tarbiya haqida fikr 
yuritar ekan, har bir narsani ham parvarish etsa, undan yaxshi natija chiqishini, 
insonni ham yaxshi tarbiya etsa, u barkamol bo‘lishini alohida ta'kidlaydi.
Abdurahm on Jomiy tasavvurida haqiqiy yetuk inson el, xalq uchun xizmat 
qilib, yaxshi nom qoldirishi zarur. Uning asarlarida yaxshilik barkamol shahs ega 
b o ‘lishi zarur bo‘lgan eng muhim axloqiy xislat sifatida tarannum etilishi bejiz 
zmas. Zero, eng qadimgi m a'rifiy yodgorliklardan boshlab yaxshilik va yom onlik 
o ‘rtasidagi kurash va yaxshilik, ezgulikning g ‘olib kelishiga boMgan oliy istak 
barcha pandnom alarning asosini tashkil etgan. Abdurahm on Jomiyning merosi 
bugungi kunda ham o ‘z ahamiyatini y o ‘qotm ay,barkam ol shaxs tarbiyasida 
dasturilam al bo‘ lib xizm at qilib kelmoqda.
A lish e r N avoiy ta 'lim tarbiya xaqida. 
A .N avoiy(1441-1501) "X am sa” 
(“H ayrat ul -a b ro r” , “ Farhod va Shirin”, "Layli va M ajnun” , ‘‘Sab'ai sayyor’7, 
“ Saddi Iskandariy’-) “Nasoyimul muhabbat” , “M unojot". “V aqfiya” , “M ajolis-un-
260

---

nafo is” , “M u h o k am at-u l-lu g ‘atayin", "M ahbub u l-qulub” kabi asar va dostonlarida 
ta'lim -tarb iy ag a oid qarashlarini bayon etadi. M azkur asarlarida N avoiy kom il inson 
obrazini yaratib , ular qiy o fasid a nam oyon b o 'lu v ch i m a'naviy-axloqiy sifatlarni 
u lu g ‘lagan b o ‘lsa, ta'Iim iy-axloqiy m uam m olarni yorituvchi asarlarida esa kom il 
insonni shakllantirish jaray o n in in g m azm uni, ushbu jaray o n n in g o ‘ziga xos jih atlari, 
y o 'lla ri, shakl v a usullari borasidagi m ulohazalarni bayon etadi. M azkur o ‘rinda 
n avoiyshunos olim V .Z ohidov quyidagi fikrni ifoda etadi: "N avoiy ijodi ham da 
am aliy faoliyatining eng asosiy. m arkaziy m asalasi. y o 'n a lish nuqtasi har narsadan 
o ld in inson, uning taqdiri, baxti, saodati, uning yaxshi yashashi, bu uchun zarur 
ja m iy a t m asalalarid ir” .
A lish er N avoiyning "M ahbub ul-qulub" (" K o 'n g illarn in g sevgani") asari sharq 
p ed ag o g ik fikr taraq q iy o tid a inson kam olotini shakllantirishda m uhim oY inni 
egallaydi. A llom a asar m uqaddim asida uni vozishdan k o 'z la g a n asosiy m aqsadini 
bayon etib, shunday yozadi: "H ar k o ‘c h a -k o ‘y d a yuguribm an va olam ahlidin har 
xil k ishilarga o ‘zim ni yetkazibm an. Y axshi va yom onning fe'l-atvorini bilibm an, 
yo m o n -y ax sh i xislatlarini tajriba qilibm an. Y axshilik va yom onlikning aslini ham, 
zahrini ham tortib k o ‘rdim . X asislar va karam lar yetkazgan yara va bergan 
m alham ni k o ‘nglim tag-tugi bilan sezgandirm an. Z am on ahlidan ba'zi ham suhbatlar 
v a davr kish ilarid an ayrim d o 's tla r bu hollardan xabarsiz va k o 'n g illa ri bu yaxshilik 
v a yo m o n lik lard an asarsizdir. Bu xildagi ham suhbat va d o 'stla rn i xabardor qilm oq 
v a bu h ollardan ogohlantirm oq lozim k o 'rin ad ik i, har toifaning xislatlaridan 
m a'lu m o tlari v a har tabaqaning ahvolidin bilim lari boMsin, keyin m unosib kishilar 
x izm atig a y u g u rsin lar v a nom unosib odam lar suhbatidan tortinishni zarur bilsinlar 
v a barcha od am lar bilan m axfiy sirlardan so ‘z ochm asinlar. S hayton sifatlar h iy la va 
ald o v larig a o ‘yin ch o q b o ‘lib qolm asinlar. K im ki har xil k ishilar bilan suhbatlashish 
va y aq in lash ish n i h av as qilsa, bu borada kam inaning tajribasi yo sh lar uchun 
y e ta rlid ir” . A sar uch qism dan iborat b o 'lib , uning birinchi qism ida turli toifaga 
m ansub o d am lam in g fe'l-atvorlari; ikkinchi qism ida yaxshi xislatlar va yom on 
fe'llar, u lam in g o ‘zig a xos jih atlari; uchinchi qism ida esa yaxshi fe'l va xislatlar, 
insonda ularni sh ak llan tirish g a oid q arash lar bayon etilgan.
261

---

N av o iy insonga xos b o ‘lgan m a'n av iy -ax lo q iy x islatlar qanoat, sabr, tavoze 
(ad ab ), o ’zg ala rg a n isb atan m eh r-m u h a b b atli b o ‘lish, ishqda v afo d o rlik , saxovat, 
him m at. karam , m u ru v v at, y u m sh o q k o ‘ngiIIik (hilm ) k ab ilar x u su sid a s o 'z y uritadi 
h am d a u larg a ta 'r if berib, tan b eh va h ik o y atlar v o sitasid a kasbiy q arash larin i bayon 
etad i. M u tafak k ir ax lo q lilik n in g eng m uhim m ezoni deb odobni h iso b lay d i. O dobli, 
ax lo q li b o ‘lish in so n g a atrofdagi k ish ila r o ‘rtasid a m uayyan m avqe ham da 
h u rm a tg a sazo v o r b o 'lis h g a y o rd am beradi. O d o b g a ega b o ‘Iishning inson 
h ay o tid ag i rolini kcTrsatib b erar ekan, A lish er N av o iy shunday fikrlarni ifoda etadi: 
“ A dab k ich ik y o sh d a g ila rn i u lu g ’lar d u o sig a sazo v o r etadi v a u duo barak ati bilan 
um rb o d bahram an d b o ’ladi. A dab, k ich k in alar m ehrini ulugM ar k o 'n g lig a soladi va 
u m u h ab b at k o 'n g ild a abadiy qoladi. A lish e r N av o iy n in g fikriga k o 'ra yaxshi 
xu lq n in g asosi b o 'lg a n odob barch a in soniy x islatlarn in g bosh b o ‘g 4 n i ekanligini: 
qan o at, sabr, tavoze, ishq, vafo, saxovat, him m at, karam , m uruvvat, hilm (y um shoq 
k o 'n g illik ) kabi ijobiy fazilatlar odobli, axloqli k ish ilar q iy o fasid ag in a nam oyon 
b o 'lis h ig a u rg ’u beradi. M u tafak k ir in so n g a xos b o ‘lgan m a'n av iy -ax lo q iy x islatlar 
x u su sid ag i fik rlarin i u larning har b irig a to ‘laqonli ta 'r if berish aso sid a davom
ettirad i. U qanoatni “с Ь а з Ь т а ’^ а qiyos qiladi. U ning uqtirishcha: