O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Iogann Genrix Pestalotssi (1746— 1827). I.G .P estalotssi S h v eytsariyaning 
S yurix sh ah rid a vrach o ilasid a tu g 'ild i. Pestalotssi avval b o sh la n g ‘ich m ak tab d a, 
s o ‘n g ra lotin m ak tab id a o ‘qib ilm oldi.
X IX a srn in g b o sh larid ay o q P estalo tssin in g “G ertru d a o ‘z bolalarini qanday 
q ilib o 'q ita d i” , ' ‘O n alar kitobi yoki o n alar uchun o ‘z b o lalarig a k u zatish va 
g ap irish n i qan d ay o ‘rgatish haq id a q o ‘llan m a” , 
K uzatish alifb esi yo k i o ‘lchash 
h a q id a k o ‘rsatm ali q o il a n m a ’", “ Son to ‘g ‘risid a k o ‘rsatm ali ta 'lim ” , “ O q qush 
q o ‘s h ig ‘i” d egan k ito b lari b osilib chiqdi. B u k ito b larid a b o sh la n g ‘ich ta ’lim ning 
y an g i usu llari b ayon qilindi. P estalo tssin in g ijtim o iy -p ed ag o g ik va falsafiy 
q arash lari. P estalo tssi o ‘z x alq in i o y o q q a tu rg ‘azishni o rzu q ild i, u m eh n atk ash larn i 
o ‘qitish v a tarb iy alash y o ‘li bilan u larn in g turm ushini o ‘zg artirish m um k in , deb 
o ‘ylad i. U x alq b o sh ig a tushgan k u lfatlarn in g m anbai iqtisodiy sh aro it em as, balki 
m a 'rifa tn in g y o ‘qligi deb bildi.
P estalo tssi h am m a o d am lar tarb iy a v a ilm olish h u q u q ig a eg a b o ‘lishi. 
m a k ta b la r ja m iy a tn i ijtim o iy jih a td a n o 'z g a rtirish n in g m uhim v o sitalarid an biri 
b o ‘lishi k erak lig in i ta'k id lab , h ar b ir kishining haqiqiy insoniy kuch lari h a rak atg a 
kelib, m u s ta h k am lan g an d ag in a eng m u h im ijtim oiy m asalalar hal q ilin ish in i, b unga 
esa tarb iy a y o 4 i bilan 
erishish m u m k in lig in i ta'kidlaydi. P estalo tssin in g fikricha.
280

---

m ehnat odam n i tarbiyalash v a o ‘stirishning eng m uhim vositasidir, m eh n at 
odam ning jism o n iy kuchlarinigina em as, shu bilan birga, aqlini ham o ‘stiradi, 
shuningdek, u n d a axloq ni ham tarkib toptiradi. P estalotssining bilish nazariy asig a 
oid qarashlari aham iyatli b o ii b , u 
bilish sezgi organlari orqali idrok qilishdan 
b oshlanishi v a tasavvurlarni qayta ishlash yoMi bilan g ‘o v alar d arajasiga 
k o ‘tarilishi, g ‘o y alar esa, garchi ravshan b o 'lm asa ham odam ning ongida tarkib 
toptiruvchi kuch tariqasida m avjud, lekin o 'z in in g nam oyon b o 'lish i va jo n lan ish i 
uchun sezgilar yetkazib beruvchi m aterialga m uhtoj ekanligini uqtiradi. E lem entar 
ta'lim nazariyasi. Pestalotssi nazariyasiga k o 'ra tarbiyalash eng oddiv elem entlardan 
boshianib, asta-sekin tobora m urakkabroq darajaga k o 'ta rilib borishi lozim . 
P estalotssining elem entar ta'lim nazariyasi jism o n iy tarbiyani. m ehnat tarbiyasini, 
axloqiy v a estetik tarbiyani ham da aqliy tarbiya va o 'q itish n i o 'z ichiga oladi. 
T arb iy an in g m ana shu jih atlarin i P estalotssi bir-biriga b o g ia b olib borishni ta k lif 
qildi, shunday tarbiyalash natijasidagina insonning ham m a jih atlari b ir-biriga 
u y g ‘un b o ‘lib kam ol topishini ta'm inlash m um kin, deydi.Jism oniy tarbiya va 
m ehnat tarbiyasi. Pestalotssi bolaning barcha jism o n iy kuchlari va im koniyatlarini 
o ‘stirishni ularni jism o n iy jih atd an tarbiyalashning m aqsadi deb, bolaning 
h arakatga, o ‘yn ash g a, bir jo v d a o 'tirib qolm aslikka, ham m a narsaga yopishishga, 
h am ish a 
harakatda 
b o ‘lishga 
m ajbur 
qiluvchi 
tabiiy 
intilishini jism o n iy
tarb iy alash n in g asosi, deb hisobladi.
Pestalotssi tarbiyaning asosiy vazifasi — kelgusida ijtim oiy hayotda qatnashib 
fo y d a y etk az a o ladigan va h am m a jih a tla ri u y g ‘un b o ‘lib kam ol topgan inson 
y etish tirish d ir, deb biladi. B olani b oshqalarga foyda keltiradigan ishlarda m uttasil 
m ashq qildirish y o ‘li 
bilan 
uning axloqi 
v oyaga yetkaziladi. 
P estalotssi 
k o ‘rsatm alilik prin sip in i ta'lim ning eng m uhim negizi deb hisoblaydi. P etalotssi 
o ‘zining um um iy didaktik q oidalariga tayanib, b o sh lan g ‘ich ta'lim n in g xususiy 
m etodikasi asosini yaratib berdi. U on a tili o ‘qitishning asosiy vazifasi bolaning 
nutqini o ‘stirish va uning s o 'z boyligini o rttirishdan iborat b o lis h i lozim , deb 
hisobladi. Pestalotssi savod o 'rg a tish d a to vush m etodini birinchi o ‘ringa q o ‘y di, 
bunday qilish harflarni q o 'sh ib o ‘qitish m etodi hukm ronlik qilib turgan o ‘sha vaqt
281

---

u ch u n , g ‘o y at m u h im edi. B o lalard a y ozuv m alakasini hosil q ilm o q u chun 
P e stalo tssi dastlab to ‘g ‘ri va egri c h iziq lam i - x atlarning elem en tarlarin i chizdirib, 
m ash q q ild irish n i ta v s iy a etdi. P estalotssi y o zu v o ‘rgatishni n arsalarn i o ‘lchash va 
su ratn i ch izish bilan sh u n in g d ek , nutqni o 's tiris h bilan bogMab o lib borishni ta k lif 
qildi. O 'lc h a sh n i o ‘rg atm o q uchun P estalotssi dastlab t o 'g ‘ri ch iziq chizishni, 
s o ‘n g ra burchak, k v a d ra t ch izish n i va bu kvadratni b o 'la k la rg a (y arim ta, ch o rak ta 
q ilib va h okazo) b o ‘lishni o ‘rg atish n i ta k lif qildi.
P estalo tssi o d a m n in g barch a tabiiy kuchlarini va q o b iliy atlarin i b ir-biriga 
u y g ‘un qilib o ‘stirish d ek v azifan i ta rb iy an in g asosiy vazifasi d eb bildi. P estalo tssi 
b o s h la n g 'ic h m a k tab d a b erilad ig an b ilim lam in g m azm unini k en g ay tirish n i talab 
qildi, b o sh la n g ‘ich m aktabni x alq q a y aq in lash tirish g a, uni x alq o m m asin in g
tu rm u sh i va eh tiy o jlari bilan ch am b a rch as b o g 'la s h g a intildi, bo lalarn i m eh n atg a 
o 'rg a tis h g a , ularni tu rm u sh g a tay y o rlash g a katta e'tib o r berdi.