O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

O 'q u v rejasi, d a stu rla ri v a d arslik lar
B arch a 
m ak tab
p red m etlarid a 
b erilad ig an ta ’lim ning 
m azm uni 
davlat 
h u jjatlarid a, o 'q u v rejasida, o 'q u v d astu rlari v a d arslik larid a aks etgan. A na shu 
h u jja tla r re sp u b lik ad a g i barcha m ak tab lar u chun m ajburiydir.
O 'quv rejasi. M aktabning o 'q u v rejasi m aktabda o 'rg a tish uchun tanlangan 
o 'q u v p red m etlarin i. u larning ta 'lim olish y o 'lla ri b o 'y ic h a taq sim lan ish in i. h ar bir 
pred m etg a ajra tilg a n so atlar m iq d o rin i va sh u soatlarn in g h aftalarg a b o 'lin ish in i 
belgilaydi.
O 'q u v rejalari x alq ta ’lim i vazirligi tom onidan tuziladi va tasdiqlanadi ham da 
re sp u b lik ad a g i b arch a m ak tab lar u chun m ajburiy h isoblanadi. O 'q u v rejalarini 
tu zish g a p red m etli o 'q itis h prinsipi asos b o 'la d i. O 'q u v rejasi ta ’lim ning m azm unini 
b elg ilay d ig an eng m uhim h u jjat b o 'lib , u n d a m azk u r o 'q u v y u rtid a o 'rg a n ila d ig a n
o 'q u v p red m etlarin in g tarkibi, ularning o 'q u v yillari va haftalari b o 'y ic h a
ta q sim lan ish i ham d a har bir o 'q u v pred m eti u ch u n a jratilg an v a q tla r m iqdori ana 
sh u larg a m u v o fiq ifodalanadi. O 'q u v rejasi aslid a ta ’lim m azm u n in in g qabul 
qilin g an u yo k i bu nazariy k cn sep siy asin i n orm ativ y o 's in d a va y ax lit h o ld a aks 
ettirad ig an asosiy hujjatdir. T a ’lim ning m azm unini ifodalovchi h u jjat sifatidagi 
o 'q u v rejasi ijtim o iy b u y u rtm an in g p ed ag o g ik talq in i n atijasid a tark ib topgan ta ’lim
m azm u n in in g ifo d a sig a b evosita b o g 'liq b o 'la d i. Jah o n p ed ag o g ik a sid a o 'q u v
rejasini ayrim o 'q u v p red m etlarid an tu zish kerak m i yoki turli fan larg a d o ir b ilim lar 
q an d ay d ir am aliy ish yoki tad q iq o t doirasi g u ru h lan ad ig an k o m p lek slar va 
lo y ih alard an tu zish kerakm i, d egan m asala x ususidagi m u n o zara borm oqda. 
A m e rik a Q o 's h m a S htatlarida k o m pleks o 'q itis h u zo q m u d d atli elem en tar 
m a k tab d ag in a em as, balki o 'r t a m ak tab d a ham davom etadi. K om plekslik 
g 'o y a s in in g o 'z i n ih o y atd a k en g tus olgan. A m erik a p e d ag o g ik a sid a o 'q u v
dastu rlarin i p red m etlar b o 'y ic h a tu zish g a qarshi k urash b o sh la n g a n ig a y arim asrdan 
oshdi. Ish ta jrib a la ri va an ch ag in a pedag o g ik tad q iq o tlard an k o 'rin ish ic h a , 
m ak tab d a o 'rg a tis h u chun tan lan g an o 'q u v predm etlarini b ir y o 'la o 'rg a n ish
60

---

m u m k in em as. C hunki, birinchidan, bunga jid d iy ch egaralangan o ‘quv vaqti im kon 
berm aydi, ikkinchidan, ayrim o ‘quv predm etlarini o 'z la s h tirish uchun oldin boshqa 
o ‘qu v predm etini o ‘rganish shart. 0 ‘tm ishda an a shunday fikr yuritish m a ’lum 
predm etlarni o ‘rganishda jid d iy izchillik prinsipini m ustahkam lashga urinish 
im konini berdi. 0 ‘quv rejalari o ‘quvchilarning yosh xu su siy atlarig a 
m uvofiq 
tuziladi. 0 ‘q uv rejasig a m azk u r yoshdagi o ‘quvchilarga m os predm etlar tegishli 
hajm d a k iritilad i va ular o ’quvchilarning har tom onlam a m uvat'faqiyatli kam ol 
to p ish ig a y ordam berishi k o 'z la n a d i. H ar bir predm et uchun o ‘quv soatlarining 
m iqdorini b elgilashda, birinchidan, predm etning ta ’lim tizim id ag i roli va aham iyati, 
ikkinchidan, 
m azkur 
predm et 
b o ‘yicha 
o ‘rganilishi 
lozim
b o ‘lgan 
o ‘quv 
m aterialin in g hajm i, uchinchidan, u yoki bu predm etni o ‘rganishning didaktik 
x u su siy atlari e ’tib o rg a olinadi. B ulardan tashqari o 'q u v rejasida o 'q u v ch ilarn in g
ayrim fanlarga qiziqishi, xohishlarini qoniqtirish va qobiliyatlarini rivojlantirish 
m aq sad id a o 'tk a z ila d ig a n fakultativ m ash g 'u lo tlarig a soatlarm iqdori ajratiladi.
O ’quv rejasi tu zish d a quyidagi om illarga asoslaniladi:
1. T a'lim n in g uzluksizligi va izchilligiga;
2. O ’quv fanlarining hajm i, o 'q u v c h ila rn in g yoshi, b ilim saviyasiga qarab 
belgilanadi;
3. O 'q u v rejasig a kiritilgan fanlar dunyoviy va ilm iy xarakterga ega b o 'lib , 
um u m in so n iy tarb iy an in g m aqsad va vazifalarini am alga o sh irish g a qaratiladi.
O ’q uv rejasid a tabiiy f a n la r - m a te m a tik a , fizika. kim yo, biologiya, geografiya, 
in fo rm atik a kabi fanlar asosiy o 'rin n i egallab. o 'q u v c h ila rd a ilm iy dunvoqarash 
aso slarin i sh akllantirishda m uhim aham iyat kasb etadi.
Shu bilan birg a ijtim oiy fanlar - ona-tili, tarix, ch et tili kabi fanlar bilan bir 
q ato rd a o 'q u v c h in in g m a'naviy dunyosini boyitadigan va ijtim oiy h ayotga 
tay y o rlash d a aham iyatga eg a b o 'lg a n tasviriy san'at, m usiqa. jism o n iy tarbiya, 
m eh n at ta ’limi va iqtisod asoslari singari fanlarni o 'q itis h uchun so atlar ajratiladi.
0 ‘q uv rejasining tu shuntirish xatida ikkita qoida y oritiladi: o ‘quv rejasining 
tuzilishi prinsiplari ta ’lim m azm unining tarkibi va stru k tu rasig a ta ’sir etadigan, uni 
to ‘g ‘rilaydigan om illardan biri sifatid a ifodalanadi; ta ’lim m azm unining. ta ’ lim
61

---

konsepsiyasini aks ettiradigan h u jjat sifatidagi o 'q u v rejasining vazifalarin i 
kengaytirm ay turib, rejada va o ;quv d astu rlarid a ta 'lim m azm unining tarkibi va 
tuzilishini to 'liq yoritib b o 'lm a y d i. 0 ‘q uv rejasida o 'q u v p redm etlarining y ax lit 
kontegratsiyalangan tizim i ikki m arta: m aktabdagi ta ’lim ning dastlabki va oxirgi 
p o g 'o n a la rid a , 
0
‘qitishning b o sh la n g 'ic h va yakuniovchi b o sqichlarida ifodalanadi. 
M aktabning o 'rta zvenosida p redm etlarni tabaqali o 'rg a n ish asosiy o 'rin oladi.
T a ’lim ning b o sh lan g 'ich bosqichida integratsiyalangan kurslar k iritilish in in g
sababi bolalarda yaqqol tab aq a lan g an ku rslarg a qiziqish b o 'lm a slig i. y a ’ni ana shu 
davrda ular dunyoni y ax lit bilishi va idrok etishidir. K ichik m aktab vosh id ag i 
o 'q u v c h in i bilim larni o 'z la s h tirish ja ray o n in in g o 'z i qiziqtiradi. P redm etni bilishga 
qiziqish aqliy faoliyatning m urakkab shakllari rivojlanishiga va k ey in ch alik
p redm etlarning 
tavsiflanishiga 
b o g 'liq
holda vujudga 
keladi. 
A m aliy o td an
k o 'rin a d ik i, yangi tipdagi m aktablarni yaratish, ta ’lim m azm u n id an o rtiq ch a 
m afkuraviylashtirish 
va 
chek lash larn i 
chiqarib 
tashlash 
orqali 
ta ’lim dagi 
qo lip larn in g barham topishi ancha tezlash m o q d a. L ekin ta ’lim ja ra y o n in in g o 'z in i 
qayta q urish, o 'q itu v c h i bilan o 'q u v c h ila r m un o sab atin in g uslublarini o 'z g a rtirish
n atijalari y ax sh i sezilm ayotir.
M ak tab lard a ta ’lim ning m azm u n in i y an g ilash borasidagi tad b irlar v a y ech im lar 
orasidagi o 'r ta m aktab o 'q u v m ateriallarin i quyi sin flarg a o d d iy g in a k o 'c h irish b ilan
o 'q u v c h ila rn in g qobiliyatini tezro q riv o jlan tirish g a, ta ’lim ning sifatini o sh irish g a 
in tilish lar ham uchram oqda. B unday m ateriallar e sa bolalar o 'z la s h tirish in in g
p six o lo g ik xu su siy atlarig a ham , quyi sinfdagi o 'q itis h m eto d larig a ham to 'g 'r i
kelm aydi. Shunga k o 'ra , m azk u r ta d b ir o rtiq ch a s o 'z la rn i kiritish, axborotlarni 
k o 'p a y tiris h
b ilan
ta ’ lim ning 
m azm u n in i 
m u rak k ab lash tirad i 
v a
hajm ini 
o sh irad i, bolan in g x o tirasi c h ek siz b o ‘lsa-da, uning uchun o 'q u v m a s h g 'u lo tin i 
q iy in lash tirad i, x olos. In so n p arv ar 
m u n o sab atn i 
b arp o
etish
q ad riy atlarn in g
o ’zg arish in i talab qiladi. E n d ilik d a b o sh la n g 'ic h t a ’lim da bilim larn in g tay y o r 
shakllarini o 'z la s h tiris h va, aso san , fa o liy atn in g qayta tiklash turlarid an fo y d alan ish
em as, balki b o la fao liy atin in g bilim o lish ja ra y o n ig a b o g 'liq izlanish tu rlarin i 
fao llash tirish kerak. P six o lo g larn in g tad q iq o tlarid an m a ’lum b o 'lish ic h a , ta ’lim ana
62

---

shu y o 's in d a q ay ta qurilsa, bola to 'liq kam ol topish subyektiga avlanadi. Shunda u 
faq at qayta tik lash va to 'ld irish lozim b o 'lg a n bilim lar bilan ta ’m inlanadigan 
p ed ag o g ik ta ’sir k o 'rsatish obyekti hisoblanm aydi. B ola faoliyatining jam o ag a 
taq sim lan g an shakllarida yoki o 'q itu v c h i bilan birga ishlashda m ustaqil bilim olish 
ja ra y o n ig a faol kirishadi va o 'z in in g ijodiy qob iliy atlarin i nam oyish etish 
im k o n iy atig a ega b o 'la d i. X ususan, m ustaqil bilim olish jaray o n id ag i faol izlanish 
ishlarida, hatto q iyinchiliklarga duch k elin sa ham , bolaning s o g iig ig a ijobiy ta ’sir 
etadi. S hifokorlar va psixologlarning tasdiqlashicha. b o lalar faolligining ro 'y o b g a
chiqm asligi u larg a yom on ta 's ir k o 'rsa tis h i, intizom sizlikni, huquq buzish hollarini 
v u ju d g a k eltirish i, bolalarni ..vuqoriga" em as, balki ..pastga-' yetaklashi m um kin. 
T a ’lim m azm unini qayta qurishning butun m urakkabligi shundaki. bolalarni kam ol 
to p tirish talabi ularning ijodiy ishlashini k uchaytiradigan m etodlarni faol q o 'lla sh g a
olib b oradi, k o 'n ik m a va m alakalarni shakllantirish zarurligi esa tafakkurning 
re p ro d u k tiv k om ponentlaridan v o z kechishga y o 'l q o 'y m a y d i. B u n d a ularni oqilona 
birlash tirish , tafakkurning sam arali va reproduktiv kom ponentlari shakllanishining 
d ialek tik b irlig ig a erishish. ayrim tad q iq o tch ilar ta k lif qilay o tg an id ek . reproduktiv 
ko m p o n en tlarn i inkor qilm aslikkerak.
Jam iyat uchun n ihoyatda zarur alternativ m ak tab larg a bolalarning yaxshi 
o 's g a n v a tay y o rlan g an Sara qism i y ig 'ila y o tg a n , qolgan barch a bolalarni o 'q itish
odatdagi m ak tab larg a yuklanayotgani sababli inso n p arv ar p edagogika g 'o y alarin i 
am alg a 
o sh irish
y o 'lig a
kirgan 
om m aviy 
m aktabning 
vazifasi 
ju d a
m urak k ab lash m o q d a. T abiiyki. bunday m ak tab lard a ham bolalarga m alum bilim lar 
d o irasid a axb o ro tlar berish va j u z ’iy k o 'n ik m a la rn i singdirish bilan cheklanish 
m um kin em as: ularni im koni boricha yuqori d arajad a kam ol toptirish kerak.
Dastur. O 'q u v dasturlari D TSga asoslanib tu ziladigan davlat hujjati b o 'lib , 
u n d a m a'lum b ir o 'q u v fani b o 'y ic h a o 'q itila d ig a n bilim hajm i va ta'lim m azm uni 
ifodalanadi.
O 'q u v dastu ri asosan 3 qism dan iborat etib tuziladi: