O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Birinchi bo'lim uqtirish xcitidir. Bu qism d a fanni o 'q itish n in g m aqsad va 
vazifalari, y o 'n a lish la ri, dasturdan foydalanish tartibiga oid m etodik m aslahatlar
63

---

beriladi.
Ikkinchi b o 'lim da о quv fanining asosiy m azm uni o 'rg a n ila d ig a n nazariy va 
am aliy m ateriallar. u la r o 'rta sid a g i alo q ad o rlik , m av zu lar b o 'y ic h a o 'rg a n ila d ig a n
b ilim lar k o 'la m i v a o 'q u v c h id a hosil q ilin ad ig an k o 'n ik m a va m alak alar m ajm ui 
k o 'rsa tila d i. D astu rd ag i m av zu lar ta'lim sta n d a rd b o 'y ic h a o 'q u v c h ila r bilim ining 
zaru riy v a y etarli b ilim darajasin i o 'z ichiga o lm o g 'i lozim .
Uchinchi bo'lim da o 'q u v c h ila r q o 'sh im c h a ravishda o 'rg a n ish la ri lozim 
b o 'lg a n ad a b iy o tla r ro 'y x a ti beriladi.
О 'quv dasturi quyidagi p rim ip la r asosida tuziladi:
1. D asturning ilm iyligi prinsipi. D asturga o bektiv reallikni (voqelikni) aniq, 
t o 'g 'r i va h aqqoniy aks ettirgan. ilm iy jih a td a n tekshirilgan ishonchli m ateriallar 
k iritilad i. M a'lum ki, hozirgi k u n im izd a fan va te x n ik a tobora rivojlanib borm oqda. 
F an g a oid y an g i m a'lu m o tlar v a m asalalar kirishi bilan o 'q u v dasturidagi ayrim
esk irg an m asalalar o 'q u v fanlaridan c h iq arib tashlanadi.
2. D asturning q a t’iyiik prinsipi. O 'q u v dasturlari jam iy a tim iz taraqqiyotining 
h ar bir b o sq ich id a fan, tex n ik a, ishlab ch iq arish ham da ijtim oiy m u n o sab atlar 
so h asid a e rish ilg an d arajasin i aks ettirishi lozim . H am m a o 'q u v fanlariga oid 
d a stu rla rn in g b ir n e c h a y illa r m o b ay n id a q a t’iy b o 'lis h ig a erishish shu fan b o 'y ic h a
q a t’iy d a rslik la r ish lab ch iq ish u c h u n k atta ah am iy atg a ega.
3. N azariyaning am aliyot bilan birligi prinsipi. Ilm iy bilim larni puxta egallash 
v a o 'z la s h tirilg a n ilm iy b ilim larn i am aliy o td a q o 'lla y o lish u ch u n o 'q u v c h ila rg a
b erilad ig an nazariy tu sh u n c h a la r ijtim o iy q urilish am aliyotiga b o g 'la b , aniq hayotiy 
m iso llar bilan: m ash q lar, ta jrib a la r k o 'rsa tib , x u lo salar ch iq arish k ab ilar b ilan
b o g ’lanishi lozim . B u 
o 'q u v c h in in g
ijtim oiy 
faolligini o sh irish d a m uhim
a h a m iy a tg a ega.
D asturning asosiy vazifasi - o ‘quv p redm etining m azm unini ifodalashdir. U nda 
ku rsn in g sin flarg a, q ism larg a, m av zu larg a b o ‘linishi, u larn i o ‘rg an ish tartibi, soatlar 
tu ri k o ‘rsatilad i. H atto, dastu rd ag i m asalalar ro ‘yxati ham undagi b o sh q a 
b o ‘lim larn in g m azm u n id an tash q ari, p ro sessu al y o ‘nalishi ham m av ju d lig id an
d alo lat beradi. S hunday qilib, d astu r ik k ita v azifani bajaradi: ta ’lim n in g m azm unini
64

---

o 'q u v predm eti d oirasida aks ettiradi v a p red m et uchun m uayyan norm ativ sifatida 
x iz m a t qiladi. B undan tashqari, u d arslik k a o ‘tishni tayyorlaydi va uning m ualliflari 
fao liy ati u ch u n y o 'lia n m a hisoblanadi.
M asalalar ro'yxati - dasturning m arkaziy b o 'lim id ir. am m o unda boshqa 
b o 'lim la r ham b o 'lib , ular d arslikning tuzuvchilari fikrini va o ‘qituvchilarning 
fao liy atin i m a ’lum y o 'n a lish g a solishi kerak. H ar bir o 'q u v predm eti b o 'y ic h a
haqiqiy d astur um um an to ‘rt qism dan: tu shuntirish xati (har xil d asturda m azm uni 
tu rlich a); 
ro ‘y x at 
k o ‘rinishidagi 
m azm unning 
o 'z i 
(m avzular, 
m asalalar, 
Iaboratoriyalar va am aliy ishlar, nam oyishlar, ekskursiyalar); predm etlararo aloqalar 
k o ‘rsatilgan b o ii m ham da o 'q u v c h ila rn in g bilim va k o 'n ik m a la rig a q o ‘yiladigan 
talab lar ifodalangan b o 'lim lard an iborat b o 'la d i.
K u rsn in g m aqsadlari va vazifalarini ifodalash - dasturning eng m uhim
elem entidir. X ususan, ana shu m aqsad va v azifalar darslik m uallifining dasturni 
am alg a oshirishdagi 
maMum 
nuqtayi 
nazarini 
va o 'q itu v c h in in g darslikni 
to 'g 'rila s h i ham d a o 'q itish jaray o n in i tashkil etishi uchun tegishli y o 'n alish n i 
belgilaydi. O 'q itu v c h i, ayniqsa. y o sh o 'q itu v c h ila r o 'z izlanishlarining y o 'n a lish in i 
b elg ilab olish uchun kursning m aqsadini chuqur anglashlari kerak. D asturlarda 
shunday vazifalar ham beriladiki, o 'q itu v c h i ularni hal qilish uchun institutda 
ta y y o rlan m ag an b o 'la d i. B uning m isoli sifatid a ta ’lim m azm uniga m etodologik 
b ilim larn in g
kiritilishini 
aytish 
m um kin. 
K u rsg a 
m ana 
shunday 
talablar 
q o 'y ilish in in g o 'z i o 'q itu v c h ila rn i ch u q u r o 'y la s h g a m ajbur etadi. T ajribali pedagog 
o 'tg a n y illard ag i d asturlarda bundav v azifalar b o 'lm a g a n in i sezadi. B u hoi uning 
m u staq il bilim olishi, ijodiy izlanishi, shuningdek. m etodik birlashm ada ishlashi 
u chun turtki b o 'la d i.
Darslik. D asturda ta ’lim ning m azm uni masalalar ro'yxati orqali ifodalanadi. 
O 'q u v m ateriali o 'q u v c h ila rg a m o 'lja lla n g a n darsliklar, o 'q u v q o 'lla n m a la ri, 
k ito b lar v a did ak tik m ateriallarda, o 'q itu v c h ig a m o 'lja lla n g a n m etodik tav siy alard a 
y o ritilad i. D arslik asosiy n orm ativ h u jjat hisoblanadi.
D arslik m a ’lum bir fanning m azm unini d astur aso sid a didaktik talablarga rioya 
qilgan x o ld a bayon etuvchi o 'q u v kitobidir.
65

---

D arslik bilan bir qato rd a o ’quvchilarni o ’quv m ateriallari u stid a tizim li ish olib 
borishlari ilm iy b ilim -k o ’nikm a va m alakalarni sh akllantiradigan quyidagi kitob va 
q o ’llanm alardan ham foydalanadilar:
1. 
B adiiy adabiyot.
2. 
Ilm iy adabiyot
3. 
Ilm iy om m abop adabiyot
4. 
M asala va m ash q lar to ’plam i
D arslik -  o 'q u v ch ilarn in g kitobi va uning eng m uhim qurolidir. U faqat darsda 
taxlil q ilinadigan o 'q u v m aterialin i o 'z la s h tirish d a o 'q u v c h ig a yordam b eribgina 
qolm ay, unda m azkur p red m etg a qiziqish u v g 'o tish i, shu soha b o 'y ic h a m ustaqil 
b ilim o lish ishtiyoqini ham vu ju d g a keltirish kerak.
D arslik o 'q itu v c h i u chun ham m etodik q o 'lla n m a sifatida x izm at qiladi: 
tush u n ch alarn i kiritish tartibini, ularni y o ritish ch u q u rlig in i, kiritilgan o 'q u v
m a t e r i a l l a r i g a v a q t n i n g t a q s im l a n i s h i n i b e lg ilay d i.
O brazli qilib aytganda, darslik o 'q itis h jaray o n in in g ,,senariysi"dir. U nda 
o 'q itu v c h i o 'z la s h tirish i lozim b o 'lg a n bilim lar. faoliyat usullari qayd qilinadi. bilim
va k o 'n ik m a la rn i ijodiy q o 'lla sh y o 'lla ri belgilanadi, em otsional - qim m atli 
q ad riy atlarn i tarb iy alash n in g ayrim vositalari k o 'rsa tila d i. D arslikda ta ’lim ning ana 
shu b arch a m azm uni m uayyan tartibda o 'q u v c h ila rn in g ta ’lim m uvaffaqiyatini 
ta ’m in lay d ig an b o sq ich lar b o 'y ic h a jo y la sh tirila d i. L ekin b o sh la n g 'ic h m aktab 
d a rslik lari b a g 'o y a t o 'z ig a x osdir. U larning ham m asid a m eto d ik ap p arat k ich k in a 
b o 'lib , u sin flar sayin asta-sek in v u ju d g a keladi. O 'r ta m ak tab d a b a ’zan o 'q u v c h i 
d arslik d an tam o m ila m u staq il holda foydalana o lish -o lm aslig i m u h o k am a qilinsa, 
b o sh la n g 'ic h m a k tab d a bu ishga o 'q itu v c h in in g rah b arlig i m ajburiydir.
Ijodiy ish lay d ig an o 'q itu v c h ila rn in g tajrib asin i taxlil qilib, ju d a m uhim
k u zatish n i 
am alg a o sh irish m um k in . U lar d a rslik v a o 'z la rin in g m eto d ik
q o 'lla n m a la rid a n a q id a sifatid a em as, balki n o rm ativ m odel sifatid a fo ydalanadilar. 
A slid a o 'q itu v c h ila r sin fin in g eh tiy o jin i, k asb iy im koniyatlarini n azard a tu tib , o 'z
d a rslik la rin i y o z a d ila r. U lar d arslik k a zid ishlam aydilar, balki uni to 'ld irib , 
k e n g a y tirib v a c h u q u rlash tirib , uning m u alliflari b ilan h a m k o rlik k a k irish ib ish olib
66

---

boradilar. B in o b arin , m u a llif b olalarning tav y o rg arlik darajasini hisobga olish, 
u larg a tab aq ali yondashish im koniyatiga ega b o'Im aydi.
0 ‘q itu v ch i doim o o ‘quv yili b o sh lan ish id an oldin va keyinchalik har kuni 
d arslik k a m u ro jaat qiladi. U ning bundan m aqsadi har gal har xil b o 'lad i. D arslik 
o ‘q ituvchining q o ‘lida ju d a k o 'p vazifalarni bajaradi. U, avvalo, predm etni o 'q itish
vositasi sifatid a xizm at qiladi. H ar bir o ‘qituvchi ana shu vazifani biladi va uni 
m uvaffaqiyatli am alg a o shira oladi.