O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

K o 'rsatm alilik prinsipi
B ilish n in g birinchi p o g 'o n a si jo n li m ushohada, y a ’ni tevarak atrofdagi n arsalar 
v a h o d isalarn i idrok etishdir. K o 'rsa tm a lilik prinsipi idrok etishni osonlashtirishi v a
nazariy bilim larni hayot, am aliyot bilan b o g ia s h im konini beradi. Bu prinsip 
o ‘rg an ilay o tg an hodisalarga qiziqishni oshiradi, bilim larni puxtaroq egallashga 
y o rd am beradi.
Ibn 
Sinoning 
qayd 
qilishicha, 
inson 
o 'z in in g
o 'q u v
m ash g 'u lo tlari 
b o sh lan ish id a, narsaning tashqi xossaiarini o 'rg an ish d a. uning aslini va tasvirini 
k o 'rib , o 'z ic h a bevosita bilim larni hosil qilishi m um kin.
H ar qanday fanda avvalo, narsalarning ta ’rifi zarur. U larning m avjudligini esa 
piro v ard
n atijad a 
isbotlash vositasida bilinadi. chunki ular m azkur fan 
aniqlaydigan h odisalardan iborat b o 'lad i.
Ibn Sinoning ana shu xulosasi o 'q itish d a g i k o 'rsatm alilik n in g faqat bir jih atin i 
y o ritad i, xolos. X u lo sad a avvalo inson m avjud narsalarni yoki ularning tasvirlarini 
idrok etishi tufayli unda o b 'y e k tiv voqelik to 'g 'ris id a tasavvur hosil b o 'lish i va 
inson ularni to ‘g ‘ri aks ettirishi ta'k id lan ad i.
O lim n in g ta ’lim otida k o 'rsa tm a lilik tushunchasi idrok etishning har xil turlari 
k o 'ris h , eshitish, sezish va h okazolar bilan b o g 'lan g an . Idrok etish tashqi sezgi 
orqali am alg a oshadi v a ushlab k o 'rish bilan ham r o 'y beradi. U shlab k o 'rish
sezilg an n arsan in g issiqligi, sovuqligi. nam ligi, quruqligi. qattiqligi, yum sh o q lig i, 
o g ‘irligi, y en g illig i, shakli va hokazolarini bilish im konini beradi. Teri va m ushaklar 
sezg in in g q urolidir. N e rv la r ana shu kuchni m ushaklar va teriga yetkazadi.
Y an A m os K om enskiy “ B uyuk d id ak tik a” nom li asarida “ O ltin q o id a” ni ifodalab 
sh unday y o zad i: “O 'q u v c h ila r sezib idrok etishi m um kin b o 'lg a n narsalarni, albatta, 
sezg ilar v o sitasi bilan, xususan: k o 'rish m um kin b o 'lg a n narsalarni ko’z 
bilan 
k o 'rib , hid i bor narsalarni hidlab k o 'rib , ta ’m ini sezish m um kin b o 'lg a n narsalarni 
tatib k o 'rib , u sh lab sezish m um kin b o 'lg a n narsalarni ushlab bilib olishlari kerak... 
B ird an ig a k o 'p sezgilar y o rd am id a idrok etish m um kin b o 'lg a n narsalarni, iloji 
boricha, bir n e c h a sezg ilar y o rd am id a idrok etish lozim ” .
Y. A. K o m en skiy bu q o id a n in g uchta a so sin i ifodalagan:
43

---

B irin ch id a n , av v al sezm agan narsasi h aq id a k ish id a bilim ham boMmaydi. 
S h uning uchun ham o 'q itis h n arsalar haqida qu ru q m ulohaza y u ritish d an em as, 
balki n arsalarn i b e v o sita k uzatishdan boshlanishi kerak.
Ikkin ch id a n , b ilim ning t o 'g 'r i va aniqligi ham faqat sezg ilarn in g g u v o h lig ig a 
b o g 'liq . D em ak, b ilim sezgilarga q an ch alik k o 'p ro q tayansa, u sh u n ch alik
ish o n ch liro q b o 'la d i. B olalarga haqiqiy va m u stah k am ilm berish u chun, um um an, 
h am m a narsan i b ev o sita kuzatish va sezgilar aso sid a o ‘qitilishi kerak.
U ch in ch id a n , sezg ilar x o tiraning eng ishonchli vositasi. A g ar kishi tuyani bir 
k o ‘rg an b o 'ls a , bir m arta qand vegan b o 'ls a , R im g a b ir m arta borib, uni d iq q at bilan 
to m o sh a qilgan b o 'ls a , bulbul xonishini bir m arta eshitgan b o 'ls a , bularning 
h am m asi x o tira d a m ustahkam qoladi va esdan chiqib ketm aydi. Y .A .K om enskiy 
o 'z m u lo h azasin i m u stah k am lash uchun fa y la su f fikrini keltiradi: "E sh itg an in i aytib 
b erad ig an o 'n ta k ish id a n o 'z k o 'z i bilan k o 'rg a n b itta guvoh a fz a l” .
Y .A .K o m en sk iy
xulosasi 
o ‘quvchini 
b o shqalarning 
n arsalar 
haqidagi 
k u zatish lari va g u v o h lik larin i em as, balki o 's h a narsalarning o 'z in i b ilish g a va 
tad q iq etish g a o 'rg a tis h zarur. M aktab am aliy o tid a ham tasd iq lan g an id ek , darsda 
o 'rg a n ila d ig a n h o d isan in g eng m uhim to m o n larin i aniq ifodalaydigan, a n a shu 
b elg ilarn i avval ajratish d a, keyin g u ru h lash d a, u m u m lash tirish d a o 'q u v c h ila rg a
h a la q it b erad ig an o rtiq ch a elem en tlard an xo li k o 'rsa tm a ii 
q o 'lla n m a la rd a n , 
sh u n in g d ek , o b ra z li tasv irlar sxem atik tasv irlarg a u y g 'u n la s h g a n h olda, y a ’ni 
o 'q u v c h ila rn in g fik rlash in i m u ay y an d an m av h u m g a oson y o 'n a ltira d ig a n qilib 
ishlangan k o 'rs a tm a ii q o 'lla n m a la rd a n fo y d alan ish g 'o y a t sam arali tadbirdir. 
B o s h la n g 'ic h sin fla rd a o b 'y e k tla rn in g o 'z in i n am o y ish etish y o k i u la r b ilan b e v o sita
ta b ia td a ta n ish ish , d arslard a n arsalarn in g o 'z id a n ib o rat tarq atm a m ateriallarn i 
q o 'lla s h m aq sa d g a m u v o fiq d ir. R asm li k o 'rsa tm a ii q o 'lla n m a la r: m an za ra tasv irlari, 
d iap o zitiv v a d iafilm larn in g sam arasi kam roq b o 'ls a d a , lekin u la r orqali ham u yoki 
b u n arsalar to 'g 'r i s i d a y a x lit tasav v u rla r hosil qilish m um kin. A ralash k o 'rsa tm a ii 
v o sita la r to 'p la m i o 'q u v jih o z la rin in g m uhim elem en ti b o 'lis h i kerak. U lar dars 
v a q tla rid a tu rli k o 'rsa tm a ii vaziy atlarn i y aratish , te z o ’z g artirish v a b irla sh tirish d a
y o rd am b erad i. B u n in g uchun rasm li m ateriallard an foy d alan ilad i yoki d o sk ag a b o 'r
44

---

bilan rasm lar, chizm alar chiziladi va har xil yo zu v lar bajariladi. U larning didaktik 
im k o n iy atlari b ir xildir.
Shuni ta ’kidlash lozim ki, k o 'rsa tm a li qurollarni, shu ju m lad an , ta ’lim ning 
tex n ik
vo sitalarin i 
universallashtirish 
yaram aydi. 
U lar 
b o sh la n g 'ic h
sin f 
o ‘quvchiIarini o 'q itish d a beqiyos katta aham iyatga egadir, am m o o ‘quv ja ra y o n id a
au d io v isu al ko 'rsatm ali v o sitalard an ham foydalaniladi. B ular q u yidagilardan 
iborat.
1 .D a stu rd a g i ashyolarni qayta ishlash m avzusi b o 'y ic h a kirish darsida o 'q u v
filim in i nam oyish etish va keyingi d arslarda 
kinofragm entlar, diapozitivlar, 
diafilm lar v a jad v allarn i q o 'lla sh .
2. M av zu n in g xususiy m asalalarini diapozitivlar, diafilm lar, ja d v a lla r, nam oyish 
q ilin ad ig an tajribalar, k inofragm entlardan foydalanib. ishlab chiqish. M azkur 
m avzu b o 'y ic h a um um lashtirish d arsida o 'q u v film ini 
k o 'rsatish .
3. D arsd a o 'q itu v c h in in g tushuntirishi bilan birgalikda slaydlar, kinofragm entlarni 
v a d arsning o x irid a o 'q u v film ini nam oyish etish.
4. O 'q u v c h ila rn in g tasavvurini kengaytirish, shakllanadigan tu shunchalar 
m azm uni to 'liq lig in i ta 'm in la sh uchun ekran q o 'lia n m a la rid a n foydalanish.
K o 'rsa tm a li v o sitalarn in g turli didaktik vazifalari va im koniyatlarini nazarda 
tu tib , darsda u larn i kom pleks holda q o 'lla sh talab qilinadi. A na shu taqdirdagina 
darsn in g har b ir bilish vazifasini hal qilishda eng yuqori sam araga erish ish m um kin. 
S hular bilan birga, o 'rg a n ila y o tg a n hod isan in g turli jih atlarin i yoritish lozim
b o 'lg a n d a g in a h ar xil k o 'rsa tm a la rd a n foydalanish o 'z in i oqlaydi.
C hunki m azk u r jih a tla rn in g har birini k o 'rsa tm a lilik n in g m a ’lum turi 
y o rd am id a ishonarli tarzda va to 'la y oritilishi m um kin. K o 'rsa tm a li vositalarni 
tan lash d a u larning im koniyatlarini har bir o 'q u v c h i pred m etin in g o 'z ig a xos 
xususiyati v a har qaysi d arsning m azm uni bilan taqqoslash zarur. K o 'rsa tm a li 
q o 'lla n m a la rd a k o 'rsa tm a lilik n in g quyidagi har xil turlaridan foydalaniladi:
1. T abiiy k o 'r sa tm a lilik  o 'q u v c h ila rn i m avjud ob yektlar: o 's im lik la r, hayvonlar, 
m in erallar v a h okazolar bilan tanishtirishni taqozo etadi. T abiiy k o 'rsatm alilik n i 
sin fd a ham , ek sk u rsiy alar p aytida ham nam oyish etish m um kin.
45

---

2. H ajm li ko'rsatm alilik m avjud olam ning hajm li aks etishidir. Bu esa 
fotosurat, 
rasm , videofilm lardan iboratdir.
3. O vozli ko'rsatm alilik tovush obrazlarini ifodalash uchun ovozli 
vositalardan 
foydalanish.
4. R am ziy va grafik ko 'rsatm alilik xaritalar, rejalar, sxem alar, chizm a va 
d iagram m alar. U lar m avjud voqelikni shartli um um lashgan ram ziy k o 'rin ish d a aks 
e ttirish sababli fikrlashni rivojlantiradi.
M aktabda birinchi sinfdan to ‘qqizinchi sinfgacha k o ‘rsatm alilikning ana shu 
b archa 
turlaridan 
foydalaniladi, 
lekin, 
tabiiyki, 
b o sh la n g 'ic h
sin flard a 
o 'q u v ch ilarn in g yoshini hisobga olib, ularga bevosita kuzatishlarni topshirish, 
y uqori 
s in f 
o ’quvchilari 
fikrlashining 
riv o jlan ish id a 
ram ziy 
va 
grafik 
k o 'rg a z m a la rn i k o 'p ro q q o 'lla sh kerak.
K o 'rsatm alilik , ayniqsa, o 'q u v c h ila r o 'rg a n ila d ig a n u yoki bu n arsalar 
to 'g 'r is id a m uayyan tasav v u rg a eg a b o 'lm a g a n p ay td a ju d a zarurdir. A m m o shuni 
ham
unutm aslik 
lozim ki, 
k o 'rsa tm a li 
q o 'lla n m a la rn i 
nam oyish 
etish g a 
tay y o rlan m aslik yoki ularni n o to 'g 'r i tanlash faqat zarar keltiradi.