O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

D arslarn in g tu rlari
D arslarning faqat tiplari b o 'y ic h a em as, balki turlari b o 'y ic h a ham tasniflanishi 
ularni m uvaffaqiyatli tashkil etish uchun m uayyan darajada ah am iy atg a m olikdir. 
Pedagogik adabiyotlarda d a rslarn in g turlari har xil asoslar b o 'y ic h a ifodalanadi. 
D arslarni o 'q u v ch i va o 'q itu v c h ila r faoliyatining xususiyati b o 'y ic h a turlarga 
ajratish am aliy m aqsadga m uvofiq em as, bunday ajratishni ta 'lim m etodlarini 
am alga oshirish usullari b o 'y ic h a bajarish lozim .
M azk u r holda darslarning tiplari va turlari b o 'y ic h a tizim lash tirish m ukam m al 
shaklga eg a bo'ladi: p ed ag o g ik m aqsad va o 'q u v m ateriali darsn in g tipi, turini, 
did ak tik m aqsadlarini tanlash zaruratini keltirib chiqaradi va bular, o 'z navbatida, 
ta 'Iim n in g m etodlarini, vazifalarni ham da m aqsadga erish ish n in g o m illari sifatidagi 
ta ’lim ning vositalari, m asalalarin i yechish usullarini old in d an b elgilaydi.
D arslarning turlari quyidagicha:
I. a) dars m a 'ru z a
b) dars suhbat 
v) kino darsi
g) nazariy yoki am aliy m u staq il (tad q iq o t tipidagi) ishlar darsi
d) aralash dars (b itta d a rsd a darsn in g har xil tu rlari b irik m asi)
II. a) m u staq il (o g 'z a k i yoki y o zm a m ashqlardan iborat rep ro d u k tiv tipdagi)
b) dars la b o rato riy a ishi
v) am aliy ishlar darsi 
g) dars ek sk u rsiy a
III. a) o g 'z a k i (um um iy, y ak k a tartibda, g uruhiy) so 'ra sh
b) y o z m a (y ak k a tartib d a) so 'ra s h
v) sinov
g) sin o v am aliy (lab o rato riy a) ishi

---

d) yozm a ish
e) aralash dars.
D arsga tayyorlanish
D arsning 
sam aradorligi 
deganda 
uning ikkita tarkibiy qism ni k o ‘rish 
m u m k in , bular: darsga puxta tayvorgarlik k o 'rish va darsni o ‘tish m ahoratidan 
iborat. Y om on rejalashtirilgan, y etarlich a o 'y lan m ag an , shoshilinch loyihalangan va 
o ‘q u v ch ilar im koniyatlari bilan u y g 'u n lash m ag an dars yaxshi sifatli b o 'lish i 
m u m k in em as.
D arsga tayyorlanish - bu butun bir tadbirlar m ajm uasini ishlab chiqish, ayni 
pay td a p iro v ard natijani 
ta 'm in la y d ig a n o ‘quvtarbiya jaray o n in i 
tanlashdir. 
0 ‘q itu v ch in in g darsg a tayvorlanishi uch bosqichdan iborat: aniqlash. oldindan aytib 
b erish, lo y ih alash (rejalashtirish). Bu o 'rin d a o ‘qituvchining m aterialni yaxshi 
bilishi, o 'z fani doirasida erkin tlkrlay olishi k o 'z d a tutiladi. U o 'z kasbiy 
m av zu sig a oid papkasini yoki ish kitobini yuritib. unga o 'z i dars o ‘tadigan fan 
so hasidagi en g yangi m a ’lum otlarni to 'p la y d i. m uam m oli m asala va topshiriqlarni, 
te st m ateriallarin i jam lay d i. T ak ro r aytam iz. m uvaffaqiyatli dars o 4 is h uchun 
o 'q itu v c h i am aliy va o ‘quv m aterialini ishoneh bilan puxta egallagan b o 'lish i zarur.
D arsg a 
p u x ta 
tayyorgariik 
k o 'rish
ishlari 
o ‘quv 
axborotlarini 
s in f 
im k o n iy atlarig a, yuqori sam ara beradigan bilish m ehnati va ja m o a ham korligini 
tash k il e tish d a qulay sh art—sharoit (shakl) ni baholash va tan lash g a ''m o sla sh ish g a ” 
o lib keladi. D ars berishning o qilona shaklini tanlash uchun o 'q u v m a sh g 'u lo tin i 
q a t’iy ra v ish d a rejalashtirish zarur.
U n in g aso sid a darsni tayyorlash algoritm i (q o id alar m ajm uyi), barch a m uhim
o m illa r va h o latlam i hisobga olishni kafolatlaydigan izchil tad b irlar b o 'lish i zarur. 
D em ak, algoritm (qoidalar m ajm uyi)ni am alga oshirish m uayyan sh a rt-sh a ro itla rn i 
an iq lash b ilan boshlanadi. D iag n o stik a (tashxis) bu - tarbiyaviy ishlarni loyihalash 
m unosabati bilan dars o ’tishdagi barcha vazivatlarni “o ch ib ” berish bilan 
o 'q u v c h ila rn in g im koniyati, u larning faoliyati va xulq-atvori m otivlari, o 'q itis h
darajasi talab qiladigan eh tiy o jlar va ishtiyoqlari, qiziqish va q o b iliy atlari, o 'q u v
m aterialin in g xususiyati. uning am aliy aham iyati, d arsning tuzilishi. shuningdek,
87

---

o 'q u v ja ra y o n id a
b u tu n vaqtni 
qan d ay
sarflanishini 
, 
tayanch 
bilim larni 
ta k ro rla sh g a , 
y an g i 
axborotlarni 
o 'z la sh tirish g a . 
m ustahkam lash 
va 
tizim lash tirish g a. b ilim , m alakani tek sh irish v a xato larn i to 'g 'rila s h g a ketgan vaqtni 
ch u q u r taxlil etish b ilan ifodalanadi. U shbu bosqich m a s h g 'u lo tla r sam arad o rlig in i 
belg ilo v ch i o m illa rn in g ta 's irin i yo rq in tasav v u r etiladigan darsn in g d iag n o stik
k artasin i v u ju d g a k e ltirish bilan y ak u n lan a d i.
O ld in d a n aytish b o 'la ja k darsni o 'tis h d a g i turli variantlarni baholash va ular 
o rasid an e n g m aq b u lin i tanlashga q aratilg an . O ldindan ay tishning zam onaviy 
te x n o lo g iy asi dars sam arad o rlig i m iqdoriy k o ‘rsatkichlarini quyidagi y o 'lla r bilan 
c h iq a rish g a y o rd am b erad i. D arsning asl m aqsadi b o 'lg a n bilim (m alak alar) h ajm ini 
sh a k lla n tirish 100% d eb qabul q ilinadi. U nga to 's q in lik qiluvchi om illar, tabiiy 
rav ish d a bu k o 'rs a tk ic h n i pasaytiradi, y o 'q o tis h la r kattaligi (m axsus m eto d ik a orq ali 
an iq lan ad i) va ideal n atijad a cheg irib tash lan ad i, shunday qilib, pedagog o 'y la g a n
shakl b o 'y ic h a dars sam arad o rlig in in g erish ish i m um kin b o 'lg a n aniq k o 'rsa tk ic h i 
an iq lan ad i. A g a rd a bu k o 'rsa tk ic h o 'q itu v c h in i qon iq tirad ig an b o 'ls a . u darsg a 
ta y y o rla n ish n in g y ak u n lo v ch i b osqichi, rejalash tirish g a o 'ta d i. Q o n iq tirm asa -
o 'z g a rtiris h m u m k in b o 'lg a n o m illa r v o sita sid a darsni tashkil etishning y an ad a 
m u k am m al sh ak lin i izlash g a m ajbur b o 'la d i.
L o y ih alash (rejalash tirish ) - tay y o rlan ish n in g yak u n lo v ch i bosqichi b o 'lib , u 
o 'q u v c h ila rn i aqliy fao liy atin i boshqarish d astu rin i tuzish bilan tu g ay d i. B o sh q arish
dastu ri bu - q isq a v a aniq, erk in tu zilg an h u jjat b o 'lib , unda o 'q itu v c h i ja ra y o n n i 
b o sh q a rish n in g o 'z i u chun zaru r o 'rin la rin i q a y d qiladi, kim d an v a qachon so 'ra s h , 
q a y e rd a m u am m o n i y u zag a k eltirish , m a sh g 'u lo tn in g keyingi b o sq ich ig a q anday 
o 'tis h k erak lig i, o ld in d an k o 'z la n g a n q iy in ch ilik lar paydo b o 'lg a n d a ja ra y o n n i 
q anday shakl da q a y ta qurish m um kin v a b o sh q alar shular ju m la sid a n d ir. B o sh q arish
dastu ri d arsn in g a n ’an av iy rejasid a b o sh q arish ta ’sirini aniq, rav sh an belgilash bilan 
farq q ilad i.
Y o sh o 'q itu v c h ila r darsn in g reja k onspektini batafsil y o zish lari kerak. Bu 
q o id a a m a liy o t talabi b o 'lib , undan hali b iro r o 'q itu v c h i b o 'la ja k d arsni tashkil 
e tish n in g h a r b ir tafsilo tig ach a o 'y la b chiqm asdan haqiqiy u sto z b o 'la olm agan.
88

---

Q achonki, tak ro r-tak ro r tu zilish lar od atg a aylanib qolganda, rejaning hajm i m uttasil 
kam aya borib, u harakatlarning aniq d asturiga aylangandagina, qisqartirilgan 
y o zu v larg a o ‘tish m um kin b o ‘ladi.
Y osh o 'q itu v c h i rejasid a q uyidagilar aks etgan b o 'lish i kerak:
-
darsn in g o ‘tish sanasi va m avzu rejasiga m uvofiq uning tartib raqam i;
- dars o 'tila y o tg a n s in f va dars m avzusining nom i;
- o 'q u v c h ila rg a ta ’lim tarbiya berish v a ularni rivojlantirish m aqsad va 
vazifalari;
- dars izchilligini k o ‘rsatgan holda uning tuzilishi va har bir bosqichlari 
b o 'y ic h a v aq t taxm iniy taqsim langan b o 'lish i;
- o 'q u v m aterialin in g m azm uni;
- d arsning har bir qism ida o 'q itu v c h i tom onidan q o 'lla n a d ig a n m etod va ish 
usullari;
- dars o 'tis h uchun zarur b o 'lg a n o 'q u v qurollari;
- uyga topshiriqlar.