O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Bolaga do ‘q qilma, yom on bo ‘Ima qo 'pol,
Uyqu qochar, qo 'rqar, axir bo ‘lur battol,
Yumshoq beshik bo ‘Isin о ‘m i uxlaganda.
Qorongulik tushib tursin misli tunday...
Ibn Sino nazarida, "Bola xulqini m o'tadillikda saqlashga alohida e'tibor 
berish kerak. Bundan ikki manfaat bor. Biri - bolaning ruhi uchun bo ‘lib, и 
yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo'lib o'sadi va keyinchalik bu unga ajralmas 
malaka bo ‘lib qoladi. Ikkinchisi — uning badani itchundir, chunki yom on xulq turli 
mijoz bu:ilishlaridan bo ‘ladi. Shuningdek, agar yom on xulq odatga kirib qolsa, и 
m ijo: bu:ilishini kettirib chiqaradi. Masalan, g ‘a:ab kuchni qi:diradi, qayg'u 
kuchni quritadi... ”.
Ibn Sino bolani kamolotga erishishining birinchi mezoni hisoblangan ilmu 
ma'rifatni egallashga da’vat etadi. Chunki. ilm-fan insonga xizmat qilishi. ilmni 
o‘rgangan har bir kishi o 'zi o ’rganganlarini kelajak avlodlariga yetkazishi, bu 
y o ‘lda qiyinchiliklardan qo'rqm asligi zarur. deydi. "Ey birodarlar! Odamlarning
231

---

botiri mushkulotdan q o ‘rqmaydi. K am olot hosil qilishdan bosh tortgan kishi 
odam larning 
q o ‘rqog‘idir”. 
Zero, 
ma'rifatli 
kishi 
jasur, 
o iim d a n
ham 
qoMqmaydigan, faqat haqiqatni bilish uchun harakat qiladigan boMadi, deydi u 
fikrini davom ettirib. Shuningdek, insondagi yom on illatlarni bartaraf etishda ilmu 
m a'rifatning aham iyati, insondagi aqlu-tafakkur quvvatining yomon illatlardan 
qutilishi, o ‘zligini anglash vositasi ekanligini ta'kidlaydi. Ibn Sinoning axloqiy 
tarbiya haqidagi qarashlari o ‘z mohiyati bilan insonparvarlikka ega. Olim 
axloqlilikning asosini yaxshilik va yom onlik tushunchalari bilan ta'riflaydi: 
“D unyoda m avjud bo ‘Igan ja m i narsalar tabiatiga ко ‘ra kamolot sari intiladi. 
K am olot sari intilishm ng о i esa m ohiyat e'tibori Milan yaxshilikdir".
Ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga d o 'st bo'lib 
yashashi, ham korlik qilishini ham kiritadi. Chunki, har bir kishi jam iyatda. odam lar 
bilan vashar ekan, ular bilan do'stona yashashga intiladi. U insonda yaxshi hulqning 
shakllanishida xushhulq, ilmli d o 'st muhim rol o'ynaydi, deydi.
Olim do stlikni 3 turga bo 'lib, shunday ta r i f beradi:
1) Har qanday qiyinchiliklarga qaram ay о
do stini x a v f xatarda yo lg 'i: 
qoldirm aydigan do 'stlik;
2) M anfaatlari о 'xshash va g 'oyaviy yaqirdikka asoslangan do 'stlik;
3) O 'r kasbiy m anfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do stlik.
Olim birinchi va ikkinchi toifa do'stlikni haqiqiy d o'stlik deb e 'tiro f etadi.
Ibn Sino shaxs kam olotining muhim axloqiy jihatlariga pedagogik-psixologik 
nuqtai nazardan ta'rif beradi. Olim adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni, deb 
hisoblaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo'ladi, yomon 
illatlardan o 'zin i tiyib, yaxshilikni mustahkam laydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, 
deydi. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga saxiylik, kam tarlik, sevgi-m uhabbat, 
m o‘tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat'iyatlilik sadoqat, intilish, uyatchanlik, 
ijrochilik va boshqalarni kiritadi. Shuningdek, ibn Sino insonning barkamol 
bo ‘lishiga to ‘sqinlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqatsizlik, 
takabburlik va nafratning ham ta'rifini beradi. Johillikni - ilmga, nodonlikni - zehni 
o'tkirlikka, shafqatsizlik va takabburlikni - adolatga, nafratni - sevgi - muhabbatga
2 3 2

---

qarshi illat sifatida ta'riflavdi.Ibn Sinoning ta'lim-tarbiyaviy qarashlarida oila 
munosabatlari va oilaviy tarbiya masalalariga ham keng crrin berilgan. Olim oila 
m unosabatlariga to‘xtalar ekan, ayniqsa. ota-onaning vazifasi va burchiga katta 
e'tibor beradi. U bolada axloqiy xislatlarni mehnat. jism oniy va aqliy tarbiya bilan 
uzviy holda shakllantirishni, uni barkamol shahs qilib tarbiyalashda asosiy omil deb 
biladi. Ibn Sino ko‘rsatmalilik ta'limni aniq, vorqin va qiziqarli qiladi, 
kuzatuvchanlik va fikrlash, mushohada yuritishni o'stiradi deydi. Narsalarning 
aslini yoki ularning suratini ko'rish orqali bolalarda ular haqida ma'lum bir tasavvur 
hosil bo‘ladi. Olim o ‘qitishning oddiydan murakkablikka tomon yo'naltirishdan 
kelib chiqqan holda mashqlar qildirish. o'qitishni esa faqat chuqurlashtirish asosida, 
ya'ni sinf tarzida o ‘tkazish zarur. deb hisoblaydi. Ibn Sino yakka tarzda o ‘qitgandan 
ko‘ra, guruhlarda (sinfda) o'qitish ko'proq samara beradi. chunki guruhlarda 
o'quvchilar o ‘rtasida o ‘z-o'zidan musobaqa paydo bo'ladi, deydi: “Bolalarni guruh