O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

ikkinchi usul — majbur etish y o ’li bo‘lib, bu usul gapga ko‘nmaydigan 
shaxslarga nisbatan qoMlaniladi.
Forobiy ta'lim -tarbivada rag'batlantirish, odatiantirish, majbur etish usullarini 
ko‘rsatgan. 
"Falsafani 
o'rganishdan 
oldin 
nim ani 
bilish 
kerakligi 
haqida’'r\so\?Ls\&&: 
“QattiqqolUk m uallimga nisbatan nafrat uyg'otsa, 
o 'ta  
bo'shanglik esa shogirdning m uallimga va uning o'qitayotgan fa n ig a nisbatan 
mensimaslik xislatini paydo q ila d i”-deb, muallim shogirdiga nisbatan o ‘ta 
hokimlikka ham, o ‘ta bo‘shanglikka ham yo‘l q o ‘ymasligi kerakligini aytib o'tadi. 
Forobiy “A q l to 'g ‘risida " risolasida: “Aqlli deb shunday kishiga aytamizki, unda 
о ‘tkir zehn-idrok bo 'lishi bilan birga, fa zila ti ham bo ‘Isin. Bunday kishi о ‘lining 
butun qobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amlaga oshirishga, yom on ishlardan 
o'zini saqlashga va tortishga qaratm og i lozim " deydi. Forobivning ta'lim -tarbiya 
to ‘g ‘risidagi teran fikrlari, ibratli mulohazalari pedagogk fikr taraqqiyotida muhim 
o 'rin tutadi.
A b u A li ibn S in o (980-1037) falsafa, tabobat, falakiyot, botanika, geologiya. 
zoologiya, musiqa, mantiq, psixologiya, axloq, tilshunoslik va adabiyot kabi fan 
sohalariga bag'ishlab asarlar yozdi.
“Tib qonunlari” , “H adiyat ar-rais” “Al- m ajm u'”, “Kitob al-val-ism ”, “Tadbir- 
al m anozil” , “D onishnom a’', “Kitob - ash-shifo”, “ Kitob an-najot” kabi 450dan ortiq 
asarlarni yaratgan, lekin ularning 220dan ortig‘i bizgacha yetib kelgan. Ulardan 80 
tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 
26 tasi psixologiyaga, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi astronom iyaga, 1 tasi 
matem atika, 1 tasi muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi adabiyotga va 8 
tasi boshqa olim lar bilan bo‘lgan ilmiy yozishm alarga bag‘ishlangan. A llomaning 
boy ilmiy m erosi 
tufayli u “ Shayx - Ur - Rais”, Sharqda “Olimlar boshlig‘i” , 
O vro‘pada “ O lim lar podshosi” nomlarga sazovor boTgan. Ibn Sinoning “Tib 
qonunlari” asarini tibbiyot qomusi deb atash mumkin. Chunki asar g ‘arb 
m am lakatlarida to XVIII asrgacha tibbiy qoMlanma bo ‘lib kelgan.
Abu Ali ibn Sino o 'zidan ilgari yaratilgan barcha fan va madaniyat 
yodgorliklarini egalladi. U larning ko‘p tarm oqlarini rivojlantirdi, natijada uning
228

---

ilmiv merosi jahon fani va madanivatiga ulkan hissa boMib qo“shildi. Ibn Sino 
fanlarni tasnif etib, ularni ikkiga: nazariy va amaliy guruhlarga boMadi. Nazariy 
guruh kishilarni o ‘zidan tashqaridagi borliq holati haqidagi bilimlarni egallashga 
y o ’llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar qilishimiz kerakligini o'rgatadi 
devdi. U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni. ikkinchi guruhga fizika, 
matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o ‘rganuvchi barcha fanlarni kiritadi. 
Ta'lim ning mazmuni va usullari haqida Ibn Sinoning barcha asarlarida ko'plab 
fikrlarni uchratish mumkin. "Nurlanish falsafasi'’ risolasida u shunday deb yozgan 
edi: ” Har bir fa n d a eng avvalo predmetlar ta'rifini bilib olish kerak. Ularning 
m avjudligi esa oxiri oqibatda isbotlash vositasida bilib olinadi, chunki ular ayni 
rnana shu fa n tomonidan belgilanadigan xodisalardan iboratdir. Boshqacha 
aytganda, bi: aytamizki, har qanday fa n о 
mavzusi, muammolari va asosiy 
ta'riflariga egadir” .
Ibn Sino o ‘quvchiga ta'lim berishda ularning mantiqiy tafakkuriga. kasbiy 
kuzatishlari va tajribasiga tayanish kerakligi xususida fikr yuritadi. U "Tadbiri al 
m anzil” asarida bolaning oila muhitidagi tarbiyasiga alohida e'tibor qaratib. oila 
jam iyatning ajralmas tarkibiy qismi ekanligini ta'kidlaydi. Olim oilada ota-onaning 
vazifasi va burchiga katta e'tibor beradi. Oila m unosabatlariga to'xtalar ekan, ota- 
onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb - hunarga o'rgatishi 
borasida muhim fikrlarni bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy 
ta'sirini ta'kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari: hunarmandlar, dehqonlar 
mehnatini ulug‘laydi va qimorboz, sudho‘r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot 
kechirish insonga ham jism oniy ham ruhiy tomondan salbiy ta'sir etishini U rg ‘ri 
talqin etadi. Ibn Sino o ‘qituvchiga ta'lim berishda muvafaqiyatga erishish garovi 
bo‘lgan quyidagi tavsiyalarni beradi: