O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

a'zolarining o'xshashligi bilan, tashqi ko'rinishlari ham o'xshab keladi". Beruniy 
fikricha, inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin mutafakkir insonning 
hayvondan farq qiladigan bu xususiyati qanday paydo bo'lganligini tushuntirganda, 
xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan, deydi. Beruniy oila 
va nikoh munosabatlarining juda nozik tomonlarini axloqiy va huquqiy nuqtai 
nazardan tadqiq qilar ekan, oilani mustahkam va tinch-totuv bo'lishi er-xotinning 
ahilligi, shirin so'zligi, bir-biriga bo'lgan mehr-oqibatiga bog'liq. degan xulosaga 
keladi. Ayniqsa, uning yoshlarga qarata aytgan quyidagi purma'no pand-nasihatlari 
g'o y at muhim ahamiyatga egadir: “Eyqizim , 
sen o'rgangan uyingdan 
ketib, 
notanish xonadonga tushmoqdasan, sen bo ‘lajak kuyovingning hamma xislatlarini
243

---

bilmaysan. Sen y e r bo 'I, и osmon bo 'ladi. Demak, sen и bilan shunday y o ‘I tut, 
uning oldida y e r kabi kam tar bo 'Isang, и osmon kabi olijanob bo 'ladi. Osmon 
shifoli yom giri bilan yerni ко 'kartirgani kabi и ham о ‘z mehru shafqati bilan seni 
xushnud etadi... 
Ering sendan fa q a t yum shoq va shirin s o ‘:la r eshitsin, 
yaram aydigan yo ki eski libosda yo k i sochlaring tartibga solinmagan holda uning 
oldida о 'tirma. Qizim. Kuyovingdan kuchi yetm agan va olib berishga qudrati 
bo'lm agan narsalarni talab qilma. Bunday qilsang oradagi totuvlik yo'qoladi, turli 
x il ja n ja lla r paydo bo 'ladi. Qizim. R ashk qilishdan saqlangin, chunki и ajralib 
ketishning ka/itidir. Eringga hadeb, gina qila berishni man qilaman. Chunki bu 
ezm a/ik nafratini uyg ‘otadi. Yaxshisi, sen и bilan xushmuomalada, shirin so 'zli 
bo'lgin, bu ishing har qanday sehr-jodudan yaxshidur. Suvdan tez-tez foydalangin. 
O 'zingga xu sh b o 'y 
narsalar bilan oro ber. Pokizalik ham isha yo'ld o sh in g  
bo'lsin...". Abu 
Rayhon 
Beruniy o 'z asarlarini mol-davlat orttirish va soxta 
shuhrat uchun emas. balki ilmu fanga sidqidildan xizmat qilish. dunvo sirlarini 
ochish. haqiqat tantanasi va yosh avlod kamoloti uchun yozgan edi. Uning ilm- 
fanning jam iyat taraqqiyoti va unda insonning tutgan o ‘rni barkamol shahs ta'lim- 
tarbiyasi bilan bog‘liq axloqiy-huquqiy qarashlari hech qachon o ‘z qimmatini 
y o ‘qotmaydi.
U nsurul — M aoliy Kaykovus. Kaykovus 421 hijriy yilda tug‘ilgan. U o ‘z 
hayoti davom ida k o ‘rgan bilganlari asosida '‘Q obusnom a” asarini yaratdi. Kitobni u 
o ‘g4i G ilonshohga bag‘ishlagan. Bu paytda Kaykovus taxminan oltm ish yoshlarda 
edi. K aykovusning “Q obusnom a”si XI asrda yuzaga kelgan, pand-nasihat tarzidagi 
yirik ta'limiy -ax lo q iy asardir. 
“Q obusnom a” 44 bobdan iborat bo ‘lib,unda har bir 
yoshning aqliy, axloqiy, jism oniy tarbiyalash y o ‘llari va usullari ko ‘rsatilgan. 
Kitobda 
juvonm ardlik 
tarbiyasi 
ifodalanadi. 
Kaykovus 
juvonm ardlikda 
odam /arning tarbiyasini uchga bo 'ladi: birinchisi aytgan so ‘zining ustidan chiqish, 
ya 'n i rostlik, ikkinchisi rostlikka x i lo f qilmaslik, uchinchisi, hayr ishini ilgari tutish. 
Insondagi boshqa barcha xislatlar shu uch narsaga bog‘liq, deydi Kaykovus. 
Juvonm ardlikning 
ustunlarini 
quyidagilarda deb ko ‘rsatadi: jasurlik, mardlik, 
sabr-m atonat, va'daga vafo qilmoq, pok dil va pok zabon bo'lm oq; asirlarga ziyon
2 4 4

---

yetkazmaslik, bechora kishilarga madad berib, yomonlarning yom onlig'ini 
yaxshilardan yiroq tutish, rostgo'ylik, yaxshiga yomonlik qilmaslik, ziyon- 
zahmatdan saqlash, odam larga ziyon-zahmat yetkazmaslik. Juvonmard sipohiylar 
esa sabr-bardosh bilan ish tutishi, kamtarlik va mehm ondo'stlik, sahiylik, to ‘g ‘rilik, 
haqshunoslik, pok kiyinish, yaxshi qurollanishi zarurligini qayd etadi. Mazkur 
bobda yana juvonm ardlik yoMini tanlagan voshlarga uch narsadan o ‘zini: k o ‘zni 
yomon nazardan, qo‘lni yomon ishdan, tilni yomon so'zdan saqlashni tavsiya etadi. 
Uch narsani d o ‘st va dushmanga ochiq tut: uy eshigini, sufra boshini. hamyonning 
bog‘ichini, deydi. Shuningdek, Kaykovus juvonm ardlikning kamolot nuqtasini 
ko‘rsatuvchi mezon deb o 'z mol-mulkini o'zganikidan ajrata bilish, xalq m ulkiga 
ta’ma qilmaslik, birovning mol-mulkiga xiyonat qilmaslik, xalqqa yomonlik 
qilmaslik, qanoatli bo'lish kabilarda deb biladi.Shuningdek, mazkur bobda 
Kaykovus aql haqida ham fikr bildirib, inson qobiliyatining bir xil emasligini, inson 
aqlining tug‘ma, ya'ni azaliv aql (tabiiy aql) va kasbiy aql, ya'ni muktasib 
(o'rgatilgan aql) kabilarga bo'linishini bayon etadi. Kasbiy aqlni donish ham derlar, 
deydi. Muktasib aqlni o ‘rganish mumkin, ammo azaliy aqlni o'rganishga yoMlaydi. 
Kaykovus aql hikma (falsaia) bilan kamol topadi, deb ko'rsatadi. Muktasib aqlning 
takomillashib borishini, tabiiy aql ham muktasib aqlsiz rivojianishi mumkin 
emasligini ta'kidlaydi va fikrlari bilan ta'lim-tarbiyaning ahamiyatiga katta e'tibor 
berib, insonning kamolga erishishida aqliy shakllantirish g'oyasini ilgari suradi.