O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

yaxshi parvarish qilg'aylar va kattaroq bo'lg'andin so 'n g muallimga to p sh irg 'il... 
Balog ‘atga yetgandan so ‘ng harakat qilib erga berg ‘il, unga shafqat va marhamat 
ko ‘rguzg'il, nedinkim qi: otaning asiri bo 'litr"]s.
Kaykovusning hayotida xulq-odob qoidalariga qanday rioya etish haqidagi, 
yoshlarni adolatparvar, insonparvar, saxovatli, qanoatli, muruvvatli boMishi 
haqidagi qarashlari, ayniqsa diqqatga sazovor. Ular yaxshilik va yomonlik 
o ‘rtasidagi qarama-qarshilik asosida bayon etilgan: "Ey farzand, yaxshilik qil va 
qilg ‘on yaxshilikdan hargiz pushaym on bo '/mag 'il. Bir kishiga bir yaxshilik 
qilsang, ko ‘rgilki, yaxshilik qilg ‘on vaqtda и kishiga naqadar rohal ye tg ‘on bo ‘Isa, 
sening ko ‘nglingga ham undan ziyodroq shodlik va xurram lik yetishur. Agar kishiga 
yom onlik qilsang, unga naqadar ranj yetsa, sening ko ‘ng/ingga ham id miqdor 
tanglik yetishur. Demak, bu ja honda yaxshilik va yom onlik mukofoti, albatta, 
yetgusidur"'9.
Kaykovusning kundalik turmushdagi xulq-odob qoidalariga oid fikrlari 
asarning “M ajoz (hazil-mazah) qilmoq, shatranj (shaxmat), n a rd o ‘ynamoq zikrida” , 
“Shikorga (ovga) chiqmoq zikrida”, “Chavgon o ‘vnamoq zikrida”, shuningdek, 
ovqatlanish, dam olish, hammomga borish, mehmondorchilik, sharob ichishga 
bag‘ishlangan boblarida bayon qilingan boMib, hozirgi paytda ham o 'z ahamiyatini 
y o ‘qotmagan. Bunday xulq-odob qoidalari inson kamolotini ko‘rsatuvchi sevgi va
18Кайковус. Крбуснома. 86 —бет.
19Кайковус Кобуснома. 86 —бет.
249

---

muhabbat, do'st tanlash va dushmandan saqlanish m asalalarida ayniqsa, namoyon 
bo‘ladi. “Ishq va uning odatlari zikrida” bobida Kaykovus ishqda yanglishmaslikni, 
latif ta'b bo‘lishni manzur ko‘radi. " Ey farzand, to kishining ta ’bi la tif 
bo'hnag'uncha oshiq bo'Im ag'usidir, nedinkim ishq beshak ta'bi latiflikdin paydo 
bo'lur. Har narsaki, ta'bi latiflikdan paydo bo'lsa, и beshak la tif b o ’lur. Shu! 
vajdankim, la tif ta'b din latiflik tug'ilur 
. Kaykovus yuksak axloqlilikning yana 
bir tarkibiy qismi do‘stlik deb biladi va do‘st tutm oq odobi haqida fikr bayon etar 
ekan. uning asosiy talablarini talqin etadi. Kaykovus, avvalo, inson d o'stsiz 
boMgandan ko‘ra, birodarsiz boMgani durustdir, deydi. Kishining d o ‘sti qancha ko'p 
boMsa, aybi shuncha sir tutiladi va fazilati ko'payadi. Kaykovus qiyinchiliklarda 
hamdard, tayanch bo‘ladigan, sadoqatli, ta'm agir, hasadchi b o im a g an , aqlli, ilmli, 
muruvvatli kishilarni d o 'st tutish mumkin, deb ta'kidlaydi. Shuningdek, do‘st bilan 
dushmanni ajrata bilish, dushman oldida o 'zini ojiz k o ‘rsatm aslik, kuchli dushman 
va xiyonatchi, chaqimchi, sir ochuvchi do‘stdan saqlanishni maslahat beradi. U 
quyidagi xislatlarni har bir kishi o ‘zida tarkib toptirishni ta'kidlaydi. Bular: o'zidan 
z o 'r kishi bilan urushmaslik, hasadchi kishi bilan birga jam oat o ‘rtasida o'tirm aslik, 
nodon bilan m unozara qilmaslik; riyokor, ikkiyuzlamachi kishi bilan do ‘st 
bo ‘lmaslik; yolg‘onchi kishi bilan muomala qilm aslik; baxil bilan suhbatda 
bo ‘lmaslik; dushman kishi bilan sharob ichmaslik; xotinlar bilan bir yerda ko‘p 
o ‘tirm aslik; kishilarga sir aytmaslik; biror kishi aybingni aytsa, shu aybni 
y o ‘qotishga harakati kilish, biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha 
yom onlam aslik, muhtoj bo'lgan odam ni hojatini chiqarish, kechirimli bo'lish, 
kichiklarga mehribon b o ‘lish; bir ishni ikki kishiga buyurm aslik, ya'ni sheriklik ish 
qilm aslik kabi hayotiy tavsiyalardir.B ulardan ko‘rinib turibdiki, Kaykovus 
do'stlikni insonning kamolotini ko‘rsatuvchi axloqiy xislatlardan biri sifatida talqin 
etgan. Kaykovus “Q obusnom a” asarida jism oniy tarbiyaga ham katta ahamiyat 
bergan. Zero, K aykovus asarini juvonm ardlar tarbiyasiga bag‘ishlar ekan, ularning 
eng avvalo jism onan so g ‘lom bo'lib kam olga yetishini alohida ta'kidlaydi. Buni biz 
asardagi “ Shikorga chiqm oq zikrida”, “Urush qilmoq zikrida”, “Chavgon o ‘ynam oq 
zikrida”. “Sipohsolarlik shartlari va odatlari zikrida” va boshqa boblarda k o ‘ramiz.

---

Kaykovus, aw a lo har bir tartibli, aqlli kishi o ‘z vaqtini to‘g ‘ri taqsimiashi va undan 
to 'g 'ri foydalanishini tavsiya etadi: “Hushmand (aqlli) kishilar o'zlarining har bir 
ishlariga aniq vaqtni tayin etibdurlar. Ular kecha va kunduzning yigirm a t o ’rt 
soatini о ‘z ishlariga taqsim qilibdurlar. Bir ishni yana bir ishdan fa rq etib, unga 
vaqt, had (chegara) va andoza (o'lchov) paydo qilibdurlcir, toki ishlar bir-biriga 
aralashm ag'ay”20. Kaykovus bir kecha-kunduzni shundav taqsim etadi: sakkiz soati 
ibodatga, sakkiz soati ishratga va ruhni tozalamoqqa va sakkiz soatni mana shu o ‘n 
olti soat davomida qiynalg'on a'zolarga orom bermakka tayin etmoq kerakdur. toki 
a'zo harakat takallufidin osuda boMsin. Inson salomatligida to‘g ’ri va oqilona 
ovqatlanish ham katta ahamivatga ega. Bunga Kaykovus alobida bob ajratgan. U bir 
kecha-kunduz ikki mahal — erta tong va peshinda ovqatlanishni tavsiya etadi. 
Kechki ovqatni esa tavsiya etmaydi. U ohista, shoshilmasdan. hamtovoqlari bilan 
suhbatda bo‘lib, ularning luqmasga boqmasdan ovqatlanishni ma'qul ko'radi. 
Kaykovus inson o ‘z tanining toza. pokiza bo'lishiga ham e'tibor berishi kerak, 
deydi. Uning “Hammomga borish zikrida". "Uxlamoq va osuda bo'lm oq zikrida” , 
“Tamkin sharofatining va taom tartibining bayoni" kabi boblarida uxlamoq. yemoq- 
ichmoq, hammomga bormoq qoidalari asosida yoshlarga jism oniy-axloqiv tarbiya 
asoslari singdirilgan. Shuningdek, asarda o 'sh a davrga xos har bir yosh egallashi 
zarur bo‘lgan aqliy, axloqiy. jism oniy tarbiya bilan bog'liq faoliyat turlari: otda 
yurish, merganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar san'ati. ifodali o'qish, hattotlik 
san'ati, she'r yoza olish, musiqiy bilimga ega bo'lish, shatranj va nard o'yinini bilish 
kabilar ham o ‘z ifodasini topgan. Kaykovusning liQobusnoma’' asari yoshlarni 
hayotga tayyorlashda ularni har tomonlama kamolga yetkazishning nazariy 
masalalarini amaliy faoliyatga tatbiqi nuqtai nazaridan ifodalashi bilan bugungi 
kunda ham o ‘z qimmatini yo'qotm ay dasturamal bo1 lib xizmat qilmoqda.