O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

“B izning 
m aqsadim iz o'quvchi (talaba)ni toliqtirib qo'ym aslikdir, hadeb bir narsanqi o'q iy 
berish zerikarli bo'la d i va toqatni toq qiladi. A gar o'quvchi (talaba) bir masaladan 
boshqa bir masa/aga о tib tursa, и xuddi turli-tuman bog '-rog ‘tarda sayr qilgandek 
bo'ladi, bir b o g ‘dan o'lar-o'lm as, boshqa bog' boshlanadi. Kishi ularning 
ham m asini ко ‘rgisi va tomoish qilgisi keladi. Har bir yangi narsa kishiga rohat 
bagishlaydi, deb behuda aytilm agan", - deydi.
Beruniy m am lakatning obodonligi ilm -fanning ravnaqiga bog‘liq bo ‘lsa, 
yoshlarning baxt-saodati va kamolotini uning bilimi va m a'rifatiga bog‘liq deb 
biladi va yoshlarni ilm -m a'rifatga chorlaydi: “Ilm dargohiga kirar ekansan, qalbing 
kishini ozdiruvchi illatlardan, 
odamni ko 'r qilib qo'yadigan holatlardan, 
chunonchi, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, raqobatdan, ochko ‘zlikni quli 
bo ‘lishdan ozod bo 'Imogi darkor ”.
B eruniyning fikricha, yoshlar kasb-hunar va ish-tajribaning ibtidosiga ega 
bo‘lganlaridan key in, ularni asta-sekin egallashda yuqorilay boradilar va nazariy 
bilim larini mantiqiy fikrlash yo ‘lida ishlatishga odatlanadilar. Shu tartibda bolalarga 
ilm larni o ‘rgatish y o ‘li bilan ular to kam olga yetguncha ta'lim -tarbiya qilinadi. 
Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad savodsizlikka barham berishdir. Olim yoshlarga 
bilim berish, ularni xat-savodli qilish haqida gapirarkan, bu o ‘rinda o ‘zining 
“H indiston’’ asarida qog‘ozning paydo b o ‘lishi, yozuvning vujudga kelishi, 
yozuvning o ‘ziga xos xususiyati va belgilari, o ‘quv qurollari, har bir xalqda ta'lim 
berish va o'qitishning o ‘z tizimi haqida ham batafsil m a'lumot beradi. Beruniyning 
m a'rifiy-pedagogik qarashlarida ta'lim bilan tarbiya birligi masalalari muhim o ‘rin 
tutadi. Olim ilmli b o ‘lish, yaxshi inson bo'lish oson emasligi va bu esa faqat chidam
bilan qilingan m ehnat mahsuli ekanligini ta'kidlab: “D aryolarning doimo dengizga
2 40

---

quyilishi uning suviga ta'sir ko'rsatmaganidek, amal va lazzat — haqiqiy ilm 
oluvchiga ta'sir ко ‘rsata o/masligi kerak'', — deydi.
Bu yerda Beruniy ilm oluvchida ilmga nisbatan intilish va quvonish, sharoit va 
vaqt masalalarini ham ta'kidlaydi. inson ilm olish uchun o 'z ko'nglini barcha 
illatlardan tozalashi, pok bo'lishi lozim, degan marifiy-pedagogik qarashlarini ilgari 
suradi. Bu bilan ta'lim va tarbiya birligi tufayligina barkamol shaxsni tarbiyalab 
yetishtirish g ‘oyasi ustunligini amalda isbotlavdi.
“Inson eng olijanob fa zila tla r sohibidir, — deb yozadi Beruniy “Mineralogiya” 
nomli asarida, — yaqin do'sti bor kishi chinakam baxtiyor kishidir. U do'st 
munosib hayot tarziga ega, yoqim li xnsusiyatlar sohibi bo'lishi lozim. Ana shunday 
chin do ‘st har bir kishida bitta bo 'ladi. Bundan ortiq bo 'Imaydi. Odam hamisha 
boshqalarga yaxshilik ко 'rsatishi kerak. Agar yaxshilik qilish imkoniga ega 
b o 'Imasa, yaxshi tilaklar izhor etsin " — deydi u.
“Insonning chehrasi chiroyli, qaddi-qomati kelishgan bo 'Isa, unga boqish 
yoqim li bo ‘ladi. Kishining ismi ham jarangdor bo 'lishi kerak. Kishining chehrasi 
halt и onasining qornidalik paytidayoq shakllanadi. Shuning uchun uni о ‘zgartirib 
bo ‘Imaydi. Lekin odam axloqiy qiyofasi va turmush tarzini о 'zgartirmoqqa qodir. 
Agar kishi о ‘z hirslaridan us tun tura olsa, о 'zidagi bor nuqsoniarni y o q qilib, 
ularni yaxshi sifatlarga aylantira oladi ”.
M utafakkir “M ineralogiya” asarida ijtimoiy-foydali mehnatda hunarmandchilik 
sirlarini, ayniqsa, ayollar uchun zeb-ziynat buyumlar yasashda xotin-qizlarning 
ishtirokini, ularning zargarlik san'atidagi qobiliyatlarini ham e'zozlab. ajoyib 
fikrlarni aytgan. Barcha qimmatli narsalar inson mehnati bilan yaratiladi va inson 
qadr-qimmati uning avlod-ajdodining kim bo‘lganligi bilan emas, balki o'zining 
halol mehnati bilan belgilanadi. Shuning uchun ham Beruniy oilada hammani o ‘z 
kuchi va qobiliyatiga qarab ijtimoiy-foydali mehnatning, kasb-hunarning biror turi 
bilan shug‘ullanishga da'vat etadi. Biror kishi ham bekorchi bo'lm asin. Bekorchilik 
jam iyatga moddiy, ham ma'naviy zarar keltiradi, deb ko‘rsatadi. Beruniy mehnat va 
kasb-hunar yoshlar tomonidan erkin, ya'ni ixtiyoriy ravishda qobiliyatiga yarasha 
tanlanishi zarurligini ta'kidlaydi. Chunki erkin ijodiy mehnat va zo 'r qiziqish orqali
241

---

tanlangan k asb-hunar foydali bo'lish bilan birga, kasbni takomiilashtiradi, hunar 
sohibini u lu g 'lik k a ko 'tarad i. M ajburiy mehnat va ixlossiz egallangan kasb-hunar 
esa sam arasiz b o 'la d i, deydi. Beruniyning xotira ilgari o 'tgan voqyealarni bilib olish 
va ongda qayta tiklashni ta'm inlashi bilan inson ruhiy faoliyatining ajralmas qismi 
ekani haqidagi fikrlari hozirgi zamon psixologiya fanidagi xotiraning vazifasi va 
aham iyati to ‘g ‘risidagi tushunchaga aynan m uvofiqdir. Beruniy psixologiya 
m asalalarini bilish faqat tarbiyachi, o'qituvchi va ota-onalar uchungina emas, balki 
m unajjim lar uchun ham zarurligini uqtiradi. Buning sababini esa munajjim o 'z
oldiga kelgan kishining so'zlaridagi va xarakteridagi har bir faktni hisobga olishi, 
shundan keyingina psixologik tajriba va hayotiy bilim asosida to 'g 'ri m antiqiy 
xulosa chiqarishi kerak, deb izohlaydi. Shubhasizki, Beruniyning o 'zi ham o 'tk ir 
zehnliligi, k o 'p m asalalar xususida bashoratli so'zlarni aytishi bilan shuhrat 
qozongan.
Beruniy ta'lim ning muhim masalasi ta'lim jarayonida am aliyotda sinalgan, 
ishonchli dalillar bilan o'quvchi-talabalarni qurollanishidir, deb hisoblaydi. Uning 
fikricha, har qanday ta'lim jarayoni o'quvchi-talabalarning ongli faoliyatini, uning 
mantiqiy 
m ushohada 
yuritishini 
faollashtirishga 
yo'naltiril-gandir. 
Chunki 
anglam agan hodisalar anglagan hodisalar orqali tushuniladi. Tajriba asosida 
yangilik o'zlashtiriladi. O g'zaki va yozm a ma'lumotlarni o'rganish tajribasi, 
dalillarga tanqidiy yondashishi, qiyoslash, m antiqiy um um lashtirish, bilimni ongda 
qayta ishlash borliqni anglashning ilmiy uslubidir, deydi u.O'quvchi-talabalarning 
yaxshi o'q ish i uchun muallim rostgo'y, savodxon 
bo'lishi, 
o'quvchi-talabani 
doim o to 'g 'r i y o 'lg a boshlashi, uning sezgir va talabchan bo'lishi lozimligini 
uqtiradi. 
Zotan, 
o'quvchi-talabaga 
m ehr-muhabbatli 
bo'lish 
ta'lim -tarbiya 
mezonidir.Olim o'qilganlarning hammasini qaytarib o 'qish deganda, asosan, xato 
qilmay, so'zlarni buzmay, ortiqcha tovush ishlatmay, b o 'g'inlarni tushirib 
qoldirm ay, so 'z
urg'usini o 'z o 'm id a q o 'llab to 'g 'ri o'qishni ta'kidlaydi. 
0
‘qishning tez, to 'g 'r i va ifodali b o'lishi, o'qish davom ida bolaning o 'z -o 'z in i 
tuzatib borishi xatosiz o'qishga yordam beradi. Bunday o'qishda asar mazm unini
242

---

tushunib so‘zlami to ‘g‘ri talaffuz qilib va ifoda etilgan voqyealarning ichki va 
tashqi mohiyatini anglab o'qishni ta'kidlaydi.
Aby Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashni ustun qo‘yadi, shu bilan birga, 
bilim berish xilma-xil y o 'l bilan, eng muhimi, o'quvchi-talabani toliqtirmasdan, 
charehatmasdan turli vositalar bilan o'quvchi xotirasini kuehaytirish, tafakkurini 
boyitish va bilishni chuqurlata borish orqali amalga oshirilishi zarurligini uqtiradi. 
U haqiqiy m aqsadga erishish 
yo'lini to'sib turgan hamma noaniqliklar va 
shubhalarni bartaraf qilish, bunda juda ehtivotkorlik bilan harakatlanish lozimligi, 
o'zlashtirilgan bilimlar havotda tajriba qilib olinmasa bundan hech naf bo'lm asligi 
haqida gapiradi. Beruniy “Hindiston". "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, 
“M ineralogiya”, “Geodeziya" kabi asarlarida inson va jamiyatning pay do bo'lishi, 
davlatni boshqarish siyosati. ijtimoiy adolat, jam oa faoliyati, mehnat taqsimoti va 
pul muomalasi, oila va nikoh munosabatlari masalalariga ham to'xtaladi.
Beruniy inson va jam iyatning paydo bo'lishi masalasiga to'xtalib: “Qadimgi 
tarixlarning eng avvalgisi va eng mashhuri bashariyatning boshlanishidir”, deydi. 
Beruniy kishilik jam iyati paydo bo'lishi haqida fikr yuritar ekan, insonlar o'rtasida 
tafovutlar bo‘lsa-da, kishilarning ichki tuzilishi barchada umumiydir, degan 
xulosaga keladi. Ana shu nuqtai nazardan xalqlarning turli ajdodlaridan paydo 
bo'lgan degan ehtimolni butunlay rad etdi. U inson bilan maymun o'rtasida 
o'xshashlik borligini ju d a ko'p ilmiy dalillar asosida tushuntirib beradi: “ Ular